Agressiya va agressiv xulq-atvorning turli shaxs nazariyalaridagi talqini

Psixoanalitik yondashuvning asoschisi Zigmund Freyddir. U tajovuzkor xulq 
tabiatiga ko‘ra instinktiv bo‘ladi va bundan qochib qutulib bo‘lmaydi, deb 
hisoblagan. Insonda ikkita o‘ta kuchli instinkt mavjud: jinsiy (seksual (libido)) va 
o‘limga chorlovchi instinkt (tanatos). Birinchi turdagi energiya hayotni 
mustahkamlash, saqlash va qayta ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Ikkinchi turdagi 
energiya esa, hayotni buzish va tugatishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Uning 
ta’kidlashicha, insonning xulq-atvori mazkur instinktlar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro 
aloqadorlikning natijasi bo‘lib, ular o‘rtasida doimiy zo‘riqish mavjud bo‘ladi. 
Hayotni saqlash (eros) va uni yemirish (tanatos) o‘rtasida kuchli ziddiyat borligi 
sababli, boshqa mehanizmlar tanatosning energiyasi “Men” tomonga emas, balki 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
1739

---

boshqa tomonga, umuman tashqariga yo‘naltirish maqsadiga xizmat qiladi. Agar 
tanatosning energiyasi tashqariga yo‘naltirilmasa, individning o‘zini yemirilishiga 
olib keladi. Shu tariqa, tanatos agressiyaning tashqariga chiqishiga va boshqalarga 
yo‘naltirilishiga sababchi bo‘ladi. Bu nazariyani quyidagi chizmada ifodalash 
mumkin:
Yemirilish Saqlanish
Tanatos---------------------- Men ------------------------- Eros 
Energiya yo‘nalishining o‘zgarishi agressiya, boshqalarga yo‘nalgan xavfli xatti-
harakatlarning paydo bo‘lish ehtimolini kamaytirishi mumkin bo‘lgan hodisa - 
agressiyaga olib keluvchi hissiyotning tashqi namoyon bo‘lishidir.
Bixeviorizm nazariyasiga ko‘ra, og‘ma xulq-atvor ijtimoiylashuv jarayonida 
kuzatish orqali mos xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirilishi va mustahkamlanishi 
natijasida yuzaga keladi. Ushbu nazariya Bandura tomonidan taklif etilgan bo‘lib, 
quyidagi jadvalda tajovuzkor xulqni o‘zlashtirilishi, yuzaga keltirilishi va 
boshqarilishi tushuntirilgan.
1-jadval 
Banduraning bixevioristik nazariyasi 
Tajovuzkorlik vosita 
orqali o‘zlashtiriladi: 
• Biologik omillar (masalan, gormonlar, asab tizimi); 
• O‘zlashtirish (masalan, bevosita tajriba, kuzatish). 
Tajovuzkorlik
yuzaga keltiriladi: 
• Namunalarning ta’siri ostida (masalan, qo‘zg‘atish, diqqat);
• Qabul qilib bo‘lmaydigan munosabat (masalan, hujum, 
frustratsiya);
• Qo‘zg‘atuvchi motivlar (masalan, pul, faxrlanish);
• Ko‘rsatmalar (masalan, buyruqlar); 
• G‘alati yondashuv (masalan, paranoik yondashuv). 
Tajovuzkorlik
boshqariladi:
• Tashqi rag‘bat va jazo (masalan, moddiy mukofot, noxush oqibat); 
• Ko‘rgazmali tajriba (masalan, boshqalarni qanday 
mukofotlashganlarini yoki jazolashlarini kuzatish); 
• O‘zini-o‘zi boshqarish mehanizmlari (masalan, faxr, aybdorlik)
Uning nuqtai nazariga ko‘ra, tajovuzkor xulqni tahlil qilishda quyidagi uchta 
jihatni hisobga olish lozim:
1. Mazkur harakatlarni o‘zlashtirish usullari;
2. Uni yuzaga keltiruvchi omillar;
3. Ular mustahkamlanadigan sharoitlar.
Shu boisdan, bu yerda eng katta ahamiyat bolalarga tajovuzkorlikni o‘rganishga, 
ijtimoiylashuvning birlamchi vositachilari, aniqroq aytganda ota-onalarning ta’siriga 
qaratiladi. Xususan, ota-onalarning xulq-atvorlari tajovuzkorlik modeli vazifasini 
o‘tashi va agressiv ota-onalarning bolalarida ham agressivlik kuzatilishi isbotlandi. 
Shuningdek, ushbu yondashuv namoyondalari keng diapazondagi tajovuzkor 
reaksiyaning inson tomonidan o‘zlashtirilishi - ushbu xulqni to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
1740

---

rag‘batlantirishga kiradi. Ya’ni, tajovuzkor xatti-harakatning mustahkamlanishi 
mazkur xatti-harakatning keyinchalik ham takrorlanish ehtimolini oshiradi. 
Shuningdek, natija keltiradigan tajovuzkorlik, ya’ni tajovuzkor xulqning qo‘llanilishi 
oqibatida muvaffaqiyatga erishish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunga yana 
boshqalardagi tajovuzkorlikni kuzatish natijasida yuzaga keladigan tajriba ham 
kiradi. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va jazolash tajovuzni qo‘zg‘atuvchisi hisoblanadi. 
O‘zini-o‘zi taqdirlash va o‘zini-o‘zi jazolash - inson o‘zi uchun belgilab olgan va 
taqdirlash va jazolash orqali boshqariladigan tajovuzkorlikning ochiq modelidir. Shu 
o‘rinda ta’kidlash lozimki, ushbu nazariya inson tajovuzkorligini oldini olish va 
nazorat qilish uchun ko‘proq imkoniyat qoldiradi.
Hozirgi kunda sotsial kognitiv nazariyasi agressor va ijtimoiy rivojlanish holati 
haqida ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, tajovuzkor xulqni tushuntirib beruvchi eng 
samarali usul hisoblanadi. Shu tariqa, yuqorida keltirilgan, tajovuzkor xulqni 
ta’riflovchi nazariyalardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
• Tajovuzkorlikning paydo bo‘lishiga tabiiy va ijtimoiy omillar ta’sir ko‘rsatadi;
• Tajovuzkorlik zo‘ravonlik bo‘lish bilan birga, individning yashash uchun 
kurashdagi me’yoriy reaksiyasi bo‘lishi ham mumkin;
• Tajovuzkor bo‘lmagan xulqni ijobiy mustahkamlash, tajovuzkorlikni yuzaga 
keltiruvchi sharoitlarni o‘zgartirish orqali agressiv xatti-harakatlar yumshatilishi yoki 
ijtimoiy maqbul yo‘nalishga o‘zgartirilishi mumkin.
R.Beron va D.Richardsonlar qanday shaklda namoyon bo‘lmasin, boshqa 
jonzotga zarar yetkazishga yo‘naltirilgan xulq-atvor bo‘lib, o‘sha mavjudot mazkur 
munosabatdan himoyalanishi uchun barcha asoslarga ega. Mazkur keng qamrovli 
ta’rif o‘z ichiga quyidagi xususiy holatlarni qamrab oladi:
1. Tajovuz har doim qurbonga anglangan maqsadli zarar yetkazishni nazarda 
tutadi;
2. Faqat jonli mavjudotlarga zarar yetkazishga yo‘naltirilgan xulq-atvorgina 
tajovuzkor deb qaralishi mumkin;
3. Qurbonlar o‘ziga nisbatan munosabatdan qochish uchun motivga ega 
bo‘lishlari lozim.
Shunday qilib, agressiya ichki qo‘zg‘alish tendensiyasi sifatida - bu shaxs 
dinamikasining ajralmas bo‘lagidir (me’yordagi holatida ham, turli darajada 
namoyish etilgan buzilishlarda ham). Agressivlik - individual xususiyat, u aniq 
insonning moyilligi ushbu tendensiyani ichki va tashqi harakatlar shaklida namoyon 
etishi hisoblanadi. Ushbu individual xususiyatni o‘lchash qiyin, bu borada agressiv 
tendensiyani asosiy baholash usuli - bu uning xulq-atvordagi namoyishlarini baholash 
hisoblanadi. 
Agressiya va agressiv xulq-atvor orasidagi o‘zaro bog‘liqlik xarakterini 
aniqlashga urinib ko‘raylik. Balki insonning agressiya kechinmalari uni vayronkor 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
1741

---

harakatlarga olib keladi. Boshqa tomondan, zo‘ravonlik sodir etib, inson o‘tkir 
emotsional qo‘zg‘alish holatida ham, shu bilan birga to‘liq sovuqqonlik holatida ham 
bo‘lishi mumkin. Agressor o‘z qurbonini yomon ko‘rishi umuman shart emas. 
Holbuki, ko‘pchilik insonlar bog‘lanib qolgan va chin yurakdan sevadigan o‘z 
yaqinlarini qiynaydilar. 
Yuqorida keltirilgan misollardan xulosa qilish mumkinki, agressiv xulq-atvor 
turli shakllarga (ifodalanishi bo‘yicha) ega bo‘lishi mumkin: situativ agressiv 
reaksiyalar (aniq vaziyatga qisqa muddatli reaksiya shaklida); passiv agressiv xulq-
atvor (hech nima qilmaslik yoki biror nimadan voz kechish shaklida); faol agressiv 
xulq-atvor (zo‘ravonlik yoki vayrongarchilik harakatlari shaklida). 
Mazmun jihatidan agressiyaning yetakchi belgilari sifatida, uning quyidagi 
namoyishlarini hisoblash mumkin:
- insonlar ustidan ustivorlik qilishga ifodalangan intilish va ulardan o‘z 
maqsadlarida foydalanish; 
- vayron qilishga intilish; 
- atrofidagi insonlarga zarar yetkazishga intilish; 
- zo‘ravonlikka moyillik (og‘riq yetkazish). 
Shubhasiz, zo‘ravonlik (jismoniy, jinsiy, emotsional) agressiv xulq- atvorning 
eng jiddiy namoyishi va xayrixohligi natijasidir. Inson zo‘ravonligi hayvonnikidan 
tubdan farq qiladi. U biologik jihatdan maqsadsiz, u faollik bilan inson 
hissiyotlaridan foydalanadi, u inson intellektining tekinxo‘riga aylanadi va nihoyat 
qurol qo‘llanilganda ko‘p karra kuchayadi.
Umuman olganda, agressiv xulq bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish 
uchun, har qanday jamiyat maxsus choralar ko‘rishga majbur. Bular orasida eng 
samaralisi milliy qadriyatlar, ijtimoiy normalar hisoblanib, bular aniq shaxsni 
o‘zining agressiv potensialini integrallashga va uni ijtimoiy ruxsat etilgan usullar 
yordamida ifoda etishga imkon beradi.