Aholini statistik o’rganishning ahamiyati reja: Aholi tarkibi statistikasi

1. Aholi tarkibi statistikasi

Aholining yoshi va jinsi bo`yicha tarkibi muhim demografik

xarakteristikasi bo`lib hisoblanadi. Mamlakat aholisining yoshi va jinsi bo`yicha tarkibi har kalendar yilning boshida, aholi soni aniqlangach hisoblanadi. Hisoblash, aholisi 100 mingdan ortiq bo`lgan shaharlar va viloyatlar bo`yicha amalga oshiriladi.
Yosh tarkibi odatda quyidagi variantlarda beriladi: bir yilliklar, besh va o`n yoshlar. Mehnatga layoqatli yoshdan kichik bo`lganlar, mexnat yoshidagilar va mehnat yoshidan o`tganlar guruhlari bir-biridan ajratiladi.
Odatda bunday guruhlashga qo`shimcha sifatida maxsus grafiklar-jinsi-yoshi piramidalari tuziladi. Ular yosh tarkibini ko`rinarli ravishda qayta ishlab chiqadilar, ularni demografiyasi zonalarini aniqlaydilar (Chizma 1).
Aholining o`rtacha yoshi o`rtacha tortilgan arifmetik formula bo`yicha aniqlanadi:
V=V_i x A_i: A_i
Bunda, A_i – i– yoshdagi aholi soni V_i – yosh ko`rsatkichi
V<sub>i</sub> x A<sub>i</sub> – odam – yilning umumiy soni – ma’lum yoshdagi odam sonini shu yoshga ko`paytmasi

O`zbekiston aholisi tarkibini o`ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, unda yoshlar (16 yoshgacha) va pensionerlar (60 yoshdan yuqori) salmog’i yuqori. 60 yoshdan so`ng esa umumiy aholi sonida ayollar salmog’i yuqoriroq.
Aholi sonini yoshi bo`yicha guruhlarga ko`paytirib ham hisoblash mumkin. O` holda yoshi kattaligi (V_i) sifatida yosh intervalining o`rtasi olinadi. Masalan, «A» tuman aholisining yoshi bo`yicha soni berilgan. Aholining o`rtacha yoshini hisoblash lozim bo`lsin.

2. Aholining tabiiy harakati statistikasi
Har qanday hududning aholi soni uning tuzilishi, tug’ilishi, vafot etishi va
migratsiyasi hisobiga o`zgarib turadi. Aholi sonini tug’ilishlar va vafot etishlar hisobiga o`zgarishi aholining tabiiy harakati deb ataladi.
Aholining tabiiy harakati avvalo mutloq ko`rsatkichlar bilan ifodalanadi: tug’ilishlar soni – T, vafot etganlar soni – VE, tabiiy o`sish soni – (T-VE). SHular qatoriga nikohdan o`tganlar soni – NO`t va nikohdan o`chganlar soni – NO`ch ko`rsatkichlari ham kiradi.
Aholining tug’ilishi, vafot etishi va tabiiy o`sish darajasi va o`zgarishi kishilar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlariga bog’liq. Bu ko`rsatkichlar avvalo ma’lum davr (masalan, bir yil) uchun mutloq miqdorlarda aniqlanadi va shu jarayonlar xaqida ma’lum fikr yuritish imkoniyatini bersa xam, lekin ular bunday tabiiy xarakatlarning intensivligi (tezligi) darajasini ifodalab bera olmaydi, chunki mamlakatlar aholisi soni xar xil. Masalan, ikkita mamlakatning har birida bir yilda 20 mingdan aholi tug’ilgan bo`lib, u mamlakatlarning o`rtacha yillik aholi soni birinchisida 40,0 mln, ikkinchisida 60 mln. kishiga teng. Tug’ilish darajasi qaysi mamlakatda yuqori yoki past ekanini aniqlash uchun bu jarayonlarning nisbiy darajalari aniqlanadi. Buning uchun
tug’ilish, vafot etish va tabiiy o`sish absolyut sonini mamlakatning o`rtacha yillik aholi soniga bo`lish kerak. Statistikada bunday ko`rsatkichni har bir ming kishiga nisbatan (promilleda) ifodalanadi.
Aholining tabiiy xarakatini ifodalovchi nisbiy ko`rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
Birinchi guruh - aholi tabiiy harakatining umumiy ko`rsatkichlarini aniqlash uchun demografik hodisalar sonini aholining o`rtacha yillik soniga bo`lib aniqlanadi.
1. Tug’ilishning umumiy koeffitsienti ma’lum xududdagi aholining xar 1000 tasiga nechta tug’ilish to`g’ri kelishini ifodalaydi
Tug’ilish umumiy K<sup>t</sup>=T x 1000%/Ā;
«A» shahrining o`rtacha yillik aholi soni 400 ming kishi. 2004 yilda 5,6
ming kishi tug’ilgan
Umumiy tug’ilish K^t=5,6/400 x 1000%=14%₀;
Demak, shahardagi har ming kishiga 14 bola tug’ilganini ifodalaydi. Bu ko`rsatkichni ham vaqt bo`yicha, ham xududlar bo`yicha solishtirish mumkin.
2. Vafot etishning umumiy koeffitsienti xar ming kishidan nechtasi vafot etganini ifodalaydi.
Umumiy vafot etish K^t=VE/Ā x 1000%₀
«A» shaxrida 2004 yilda 4,0 ming kishi vafot etgan.
Umumiy vafot etish K^t=4,0/400x1000%=10%₀
Demak, shahardagi har ming kishidan 10 tasi vafot etganini ifodalaydi.
3. Aholining tabiiy o`sish koeffitsienti xar 1000 kishiga to`g’ri kelgan
tabiiy o`sish darajasini ko`rsatadi.
Tabiiy o`sish K<sup>t</sup>=T-VE/Ā x 1000%
«A» shahri uchun tabiiy o`sish koeffitsienti
Tabiiy o`sish K<sup>t</sup>=5,6-4,0/400 x 1000%=4%<sub>0</sub> yoki
Tabiiy o`sish K^t=14-10=4%
Demak, shahardagi har ming kishiga 4ta tabiiy ko`payish to`g’ri kelgan. O`zbekiston mustaqilligi yillarida yangicha demografik holat yuz berdi:
bular ayniqsa aholi tug’ilishi, tabiiy takror paydo bo`lishi, migratsiya va urbonizastiya sohalarida yuz berdi.
Umuman, o`sish darajasi va aholi sonining mutloq o`sishi ancha pasaydi. Keyingi o`n yil ichida (1991-2000 yy.) O`zbekiston aholisi 3,9 mln.
kishiga ortdi va 25,0 mln. kishini tashkil etdi. O`rtacha har yil aholi 1,8%ga ortdi, yoki o`rtacha yillik absolyut o`sish – 390 ming kishini tashkil etdi.
Avvalgi o`n yillikda (1981-1990 yy.) O`zbekiston aholisi 4,1 mln. kishiga yoki har yili 410 ming kishiga ortgan, o`rtacha o`sish tempi 2,5%ni tashkil etgan.
Undan avvalgi o`n yilda (1959-1970 yy.) esa mamlakat aholisi o`rtacha 3,8%ga ortgan.
Aholining o`sish tezligining kamayishi asosan migratsiya hisobiga va tug’ilishning kamayishi hisobiga amalga oshgan. Qishloqda tug’ilish 25,5%₀ga tenglashib, respublika bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichga tenglashib qoldi va yana pasayish tendenstiyasiga ega.
«Ijtimoiy fikr» nomli markaz ma’lumotlariga qaraganda pasayish 2010 yilgacha davom etadi. 2001-2010 yillar davomida o`rtacha o`sish darajasi 1,4%ni tashkil etib, 2010 yilda aholi soni – 27,9 mln. kishini tashkil etadi. Tug’ilish K<sup>t</sup>-17,6%gacha pasayadi, vafot etish K<sup>t</sup> ortadi. 2010 yildan boshlab ijtimoiy-iqtisodiy muhitni yaxshilanishi hisobiga tug’ilish biroz ortadi va 2025 yilda O`zbekiston aholisi – 34,7 mln. kishiga etadi.
4. Yashash koeffitsienti tug’ilish va vafot etish orasidagi nisbatni ifodalaydi:
Yashash K^t=T/VE x 100%₀; yoki
Yashash K^t=Umumiy tug’ilish K^t/Umumiy vafot etish K^t
Yuqoridagi misolda «A» shaxrida yashash koeffitsienti =1,4 (tug’ilganlar
soni vafot etganlar sonidan 1,4 marta ko`p)ga teng.
Nikohdan o`tish va nikohdan o`chish koeffitsientlari ham shularga o`shab
aniqlanadi.
Ikkinchi guruh ko`rsatkichlar – maxsus va yakka koeffitsientlar
demografik jarayonlar sonini o`sha guruh aholi soni bilan solishtiriladi. Bu ko`rsatkichlar mamlakatdagi demografik ahvolni keng ma’noda o`rganish imkoniyatini beradi.
1. Tug’ilishning maxsus koeffitsienti yil davomida bola tug’ish yoshidagi xar 1000 ayoldan (yosh guruhi 15-49 yosh) qanchasi bola ko`rganini ifodalaydi:
Maxsus tug’ilish K<sup>t</sup>=T/A<sub>15-49 yosh</sub> x 1000%
Bunda, A<sub>15-49 yosh</sub> – 15-49 yoshdagi ayollarning o`rtacha yillik soni
tug’ilishning umumiy va maxsus koeffitsientlari orasida quyidagicha bog’lanish mavjud:
Maxsus tug’ilish K^t=Umumiy tug’ilish K^t/d
Bunda d=A_15-49/A – 15-49 yilli ayollarning umumiy aholi sonidagi
salmog’i.
«A» shahridagi 15-49 yilli ayollarning umumiy aholi sonidagi salmog’i
24,5% bo`lsa,
Maxsus tug’ilish K^t=14%/0,245=57,1%₀
2. Tug’ilish va vafot etishning yosh koeffitsientlari. Masalan, vafot etishning yosh koeffitsienti ma’lum yoshdagi kishilarning vafot etish darajasini ifodalaydi:
Vafot etish K^t=Xyoshda vafot etganlar soni/Ā_x x 1000%
Uchinchi guruh - andozaviy koeffitsientlar bo`lib, ular aholini takror
paydo bo`lishini hududlar bo`yicha yoki bir hududdagi har xil vaqtlar orasidagi o`zgarishlarni aniqlash imkoniyatini beradi.
Ikkita «A» va «V» aholi punktlari bo`yicha 2004 yilda quyidagi ma’lumotlar berilgan:

Berilgan ma’lumotlarga qaraganda vafot etish, koeffitsienti yosh kategoriyalari bo`yicha kichik bo`lsa ham, «V» punktda «A» punktiga nisbatan yuqori. Bunday holat aholining yosh tarkibi xar xil bo`lganligi sababli sodir bo`lgan: «V» punktidagi aholi tarkibi ancha yosh. Tarkib omili ta’sirini yo`qotish maqsadida andozaviy ko`rsatkichlarni hisoblaymiz (masalan, region bo`yicha olingan aholi tarkibi asosida):
«A» uchun VE<sub>k</sub><sup>t</sup>=2x42+6x41+22x17/100=7,04%<sub>0</sub>
«V» uchun VE<sub>K</sub><sup>t</sup>=2x42+5x41+21x17/100=6,46%<sub>0</sub>
Bu ko`rsatkichlar asosida aytish mumkinki, «A» punktida vafot etish
koeffitsienti yuqoriroq.
Shunday qilib, demografik jarayonlarni o`rganish jarayonida faqat
umumiy ko`rsatkichlardan foydalanish etarli emas. Aholini takror paydo bo`lish jarayonini faqat o`zaro bir-biri bilan bog’langan ko`rsatkichlar tizimi to`liq aks ettirishi mumkin: umumiy, yakka, maxsus, andozaviy ko`rsatkichlar.
Sobiq SSSR davlatining parchalanishi va ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar natijasida aholining mexanik xarakati faollashib ketdi. Qochoqlar va majburiy ko`chishlar soni ortdi. Bular haqidagi ma’lumotlar davlatning migratsiya xizmati tomonidan to`planib, Davlat statistika qo`mitasiga beriladi. Qochoqlar va majburiy ko`chishlar sonining ortishi qabul qiluvchi tomon uchun qo`shimcha tashvishlar yaratadi: ishga joylash, uy-joy bilan ta’minlash, ijtimoiy qo`llab quvvatlash, tibbiy yordam ko`rsatish va h.k.
Aholining tabiiy va mexanik xarakati sababli aholi sonining o`zgarishini o`rganish uchun aholining umumiy o`sish koeffitsienti aniqlanadi. Uni bir necha usul bilan aniqlash mumkin:
Umumiy o`sish K<sup>t</sup>=tabiiy o`sish K^t+Mexanik o`sish K<sup>t</sup>;
Umumiy o`sish K^t=(T-VE)+(K-Ch)/Ā x 1000%;
Umumiy o`sish K<sup>t</sup>=A<sub>1</sub>-A<sub>0</sub>/Ā x 1000%
«A» shahrida 2004 yil boshida 398 ming kishi yil oxirida esa 402 ming
kishi mavjud bo`lgan. Yil davomida 3,; ming kishi ko`chib kelib, 1,0 ming kishi ko`chib ketgan.
Mexanik o`sish K<sup>t</sup>=3,;-1,0/400 x 1000%=6%<sub>0</sub>
Umumiy o`sish K^t=4%+6%=10,0%₀
Shunday qilib, barcha omillar hisobiga aholining o`sishi 10%<sub>0</sub>ga, shu
jumladan, mexanik o`sish 6% tashkil etgan.