Aholining daromadlari va ularning tarkibiy tuzilish tahlili

4.O’zbekiston Respublikasida aholi daromadlarining taqsimlanishida davlat roli
Davlatning ijtimoiy siyosati. tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan soliq solish yo’li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari o’rtasida qayta taqsimlashdan iborat. Davlat daromadlarni qayta taqsimlashda ijtimoiy to’lovlar bilan birga bozor narxlarini o ‘zgartirish (masalan, fermerlarga narxlarni kafolatlash) va ish haqining eng kam darajasini belgilash usullaridan foydalanadi. Ijtimoiy to'lovlar — kam ta ’minlanganlarga pul yoki natural yordam ko‘rsatishga qaratilgan tadbirlar tizimi bo'lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan bog’liq bo'lmaydi. Ijtimoiy to'lovlaming maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni insonparvarlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi.
Aholi real daromadlari darajasiga inflyasiya sezilarli ta’sir ko‘rsatishi sababli daromadlarni davlat tom onidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’mol tovarlariga narxning o'sishini hisobga olish va daromadlarni indeksatsiyalash, ya’ni nominal daromadlarni narxlar o’sishiga bog'liqlikda oshirib borish hisoblanadi. Shaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo‘nalishi aholi kambag‘al qatlamini qo‘llab-quvvatlash.Amaliy hayotda qashshoqlikning o‘zi hayot kechirish minimumi yordamida aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy minimum jismoniy ehtiyojlarni qondirishning minimal me’yori bilan birga ijtimoiy talablarning minimal xarajatlarini ham o'z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa, faqat asosiy jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko'zda tutadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda aholining ijtimoiy yordamiga muhtoj qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad darajasi, shaxsiy mol-mulki miqdori, oilaviy ahvoli va shu kabilar kiritiladi.
Davlat tomonidan daromadlarni qayta taqsimlash usullariga quyidagilar kiradi.
Asosiy ishlab chiqarish omillari egalari o'rtasida tegishli soliq-byudjet siyosatini o'tkazish, ya'ni. foyda va shaxsiy daromad solig'ini tabaqalashtirilgan soliqqa tortish. Natijada, davlat aholining kam himoyalanadigan qatlamlariga to'lovlarni amalga oshirishi, tadbirkorlikni rag'batlantirishi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishi, davlat iste'moli jamg'armalari, aholini ijtimoiy himoya qilishning maxsus jamg'armasini tashkil qilishi va davlat tomonidan ijtimoiy himoya dasturlarini amalga oshirishi mumkin;
Muhim tovarlarga cheklangan narxlarni belgilash, eng kam ish haqining stavkalari, ayrim tarmoq va sohalarni subsidiyalash.
Umuman olganda, biz ijtimoiy tinchlikni barqaror iqtisodiy o'sish bilan uyg'unlashtiradigan variantni topishimiz kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida, narxlarning tez o'sishi sababli, nisbatan barqaror daromadlar va yashash narxining oshishi o'rtasidagi moslikni ta'minlash kerak. Kompensatsiya, moslashuv va daromadlarni indeksatsiya qilish bunga erishish yo'lidir.
Kompensatsiya - bu talab yuqori bo'lgan tovarlar guruhlari uchun chakana narxlarning oshishi bilan bog'liq qo'shimcha xarajatlarning bir qismini aholiga qoplash. Shu bilan birga, faqat ma'lum iste'mol darajasi qoplanadi. Kompensatsiya tabiatda tabaqalashtirilgan va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga yo'naltirilgan.
Adaptatsiya - yashash qiymati oshgani sayin belgilangan to'lovlarning (pensiya, nafaqa, stipendiya, eng kam ish haqi) ko'payishi.
Daromadlarni indeksatsiya qilish - ilgari tasdiqlangan metodologiyaga muvofiq narx indeksining o'zgarishi bilan nominal daromadlarni avtomatik ravishda sozlash. Respublikada daromadlarni indeksatsiya qilish inflyatsiyani hisobga olgan holda daromadlarni indeksatsiya qilish to'g'risidagi qonunga muvofiq amalga oshiriladi. Naqd pul daromadlarini indeksatsiyasi, agar oldingi indeksatsiyadan beri hisob-kitob asosida hisoblanadigan iste'mol narxlari indeksi 5% dan yuqori bo'lsa, amalga oshiriladi.
Indekslangan qiymatlarga ish haqi, omonatlar, ijtimoiy to'lovlar va nafaqalar, daromad solig'i shkalasi kirishi mumkin. Inflyatsiya sharoitida indeksatsiya faqat qisman bo'lishi mumkin.

Ijtimoiy siyosat — bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o'rtasidagi ziddiyatlami bartaraf qilishga yo'naltirilgan siyosatdir.Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun zarur bo'lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin.Ijtimoiy siyosat bilan bog’liq bo’lgan ba’zi ko'

Turmush darajasi ko'rsatkichlari. Turmush darajasini baholash uchun ko'rsatkichlar soni: asosiy mahsulotlarni jon boshiga iste'mol qilish (oila); iste'mol savati; iste'molchilar byudjeti; yashash minimumi
Aholi jon boshiga asosiy mahsulotlarni iste'mol qilish ulardan foydalanish hisoblanadi. Iste'mol har doim juda ko'p qirrali, chunki inson ehtiyojlari turlicha. "Iste'mol darajasi" tushunchasi mavjud bo’lib, bu o’tgan ma’lum vaqt oralig’ida iste’mol qilingan mahsulotlardir.
Iste'mol savatchasi - bir kishining yoki oilaning oylik(yillik) iste’mol darajasi va tuzilishini tavsiflovchi tovar va xizmatlar assortimentini hisoblash to’plami. Iste'mol savatchasining hajmi erishilgan hayot darajasi va sifatiga bog'liq va mamlakat bo'yicha juda farq qiladi
Aholi iste‘molining muhim tavsiflaridan biri iste‘mol byudjeti xisoblanadi. Iste‘mol byudjeti nazariy jihatdan olib qaralganda iste‘molning etalon me‘yoridan kelib chiqib quriladi. Bu minimal yoki rasional iste‘mol byudjeti bo‘lib, aholini turli daromadliligi va ijtimoiy demografik guruhlarining yuqori va quyi turmush darajasiga muvofiq keluvchi tushunchalardir. Amaliyotda aniq uy xo‘jaliklarini iste‘mol byudjeti ko‘rib chiqiladi.
Yashash minimumi- minimal qiymatdagi insonni yashashiga imkon beradigan imtiyozlar, hayotiy vositalar to'plami.
Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko‘rsatkichlari tizimi o‘z ichiga quyidagi guruhlarni oladi:
1.Tug‘ilish va o'lish darajasi hamda boshqa demografik ko'rsatkichlar.
2.Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari.
3.Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish.
4.Turar joy sharoitlari.
5. Ma’lumot va madaniyat.
6. Mehnat qilish va bandlik sharoitlari.
7.Aholining daromadlari va xarajatlari.
8.Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari.
9.Transport vositalari.
10. Dam olishni tashkil etish.
11. Ijtimoiy ta ’minot.
12. Inson erkinligi.
Turmush tarzi — bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy
qatlam, shaxs)ning milliy va jahon hamjamiyatidagi hayot
faoliyati turi hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiyiqtisodiy kategoriya. Turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi, ya’ni:
— mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari;
—turmush va bo'sh vaqtdan foydalanish shakllari;
—siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtirok etish;
— moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari

Respublikada bozor munosabatlariga o'tish davrida ijtimoiy siyosat aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratiladi hamda alohida yirik yo'nalishlarda amalga oshiriladi. Bu yo'nalishlar birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida” 1 kitobida to'liq bayon qilib berilgan.

³Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo‘nalish — bu narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o‘rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. Bunda respublikaning o'ziga xos yondashuvi ishlab chiqifib, daromadlar nisbatini o’zgartirish, ish haqi, pensiyalar, stipendiyalarning, jamg’arma banklardagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz miqdorini bir vaqtning o’zida qayta ko‘rib chiqish yo'li bilan amalga oshiriladi. Daromadlar nisbatini o‘zgartirishda 1993 yil joriy etilgan yagona ta’rif setkasi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu barcha toifadagi xodimlarning mehnat haqi miqdorlarini tariff koeffitsientlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita o‘zaro bog‘lash imkonini berdi.
Aholining pul daromadlarini oshirishda aholining ish bilan bandligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Nazarimizda, ish bilan bandlikni takomillashtirish bo‘yicha dasturlarning moliyaviy ta‘minoti muammosi o‘z yechimini topishi kerak. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ham bilvosita mablag‘ bilan ta‘minlash yo‘li bilan respublika va mahalliy byudjetlarning mablag‘larini, jamoat jamg‘armalari mablag‘larini jalb etish, tijorat banklari tomonidan kredit investisiyasi berish, chet el va tadbirkorlik sarmoyasini investisiya jarayoniga jalb etish, shuningdek, xususiy hayr-ehson va qonunchilikda ta‘qiqlanmagan boshqa manbalar hisobiga amalga oshirilishi lozim.
Ish bilan bandlik tarkibida kichik biznesning ulushini oshirish uchun kerakli mablag‘larni jalb etish yo‘llaridan biri davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdir. Ulush qo‘shib qatnashish shartlarida va kredit berish shaklida
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan olingan mablag‘lar ustun darajada infratuzilmasi, shu jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ko‘llab- quvvatlashning ustuvor yo‘nalishlarini rivojlantirishga yo‘naltirilishi lozim. Bundan tashqari, ish bilan bandlik tarkibida kichik biznesning rolini oshirish uchun imtiyozli kredit siyosatini olib borish maqsadga muvofiq. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga imtiyozli shartlarda kredit beruvchi kredit tashkilotlari imtiyozlardan qonunchilikda belgilangan tartibda foydalanishi darkor. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan banklarga to‘lanadigan kreditlar to‘lanmasligi tavakkalchiligini majburiy sug‘urta qilish tizimi joriy etilishi kerak. Bunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining kreditlarni va kreditlardan foydalanganlik uchun foizlarni sug‘urta shartnomasida belgilangan muddat davomida o‘z vaqtida va to‘liq to‘lash xaqidagi javobgarligi sug‘urta obyekti hisoblanadi.
Respublikada aholi turmush darajasini oshirish borasida inson salohiyatini rivojlantirish indeksini yanada oshirish siyosatini olib borishi kerak. Uning uchun quyidagi imkoniyat va tanlashlarni kengaytirish zarur:
1)Mamlakatda savdo balansini mustahkamlash borasida eksportga yo‘naltirilgan siyosatni amalga oshirish. Eksport ulushi, nafaqat jahonda xom ashyo uchun qulay narx-navo, balki eksport tarkibida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega sanoat mahsulotlari ulushining ko‘payishinatijasida ham o‘smoqda. Bu esa kelajakda hozirgi iqtisodiy o‘sish sur‘atlarini barqaror saqlab qolgan holda eksport tarkibida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega sanoat tovarlari ulushini ko‘paytirishni va o‘z navbatida, xususiy sektorni rivojlantirishni taqozo etadi.
2) Xukumat xususiy biznesni rivojlantirishga ko‘maklashish uchun qator choralarni ko‘rish. Biznes yuritishda rasmiyatchilik to‘siqlari bartaraf etish, davlat organlarining xususiy korxonalar faoliyatiga aralashuvi ham sezilarli ravishda kamaytirish.
3)Soliq yukini kamaytirish va bojxona to‘lovlari stavkalarini muvofiqlashtirishga qaratilgan siyosatni ham davom ettirish lozim. Bu o‘z navbatida, mahalliy mahsulotlarning nafaqat ichki, balki tashqi bozorlarda ham raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Soliq yukining kamaytirilishi xususiy investasiyalarni ko‘paytiradi va iqtisodiyotning yuqori sur‘atlarda o‘sishining barqaror manbaini yaratadi.
4)Xususiy sektorga investisiya sarflashni rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan siyosat ham izchil davom ettirish zarur.
Jamg‘arilgan mablag‘larni jalb etish va xususiy investisiyalarni rag‘batlantirish uchun moliya sektorini, ayniqsa, tijorat banklarini isloh qilishni davom ettirish zarur. Ayni paytda bank tizimiga bo‘lgan ishonch darajasi pastligicha qolmoqda va buni tijorat banklari o‘z vakolati doirasiga kirmaydigan vazifalarni, soliq yig‘ish, pul depozitlarini nazorat qilish kabi vazifalarni bajarayotgani bilan izoxlash mumkin. Bu fuqarolarning bank tizimiga ishonishiga va pul jamg‘arishni rag‘batlantirish, shuningdek, kapitalning ko‘payishiga yordam bermaydi. Tijorat banklari ushbu vakolatlarni o‘z zimmasidan asta-sekin olib tashlashi lozim.

5) Mikromoliyalash institutlari va kredit tashkilotlarini yanada rivojlantirish orqali mikromoliyalashdan foydalanish imkoniyatlarini ham kengaytirish zarur.

6) Xukumat xususiy investisiyalarni yanada kengaytirish va xususiy sektorni rivojlantirish maqsadida ijtimoiy hamda ishlab chiqarish infratuzilmasini yuksaltirishga, shu jumladan, meliorasiya ishlariga davlat investisiyalarini sarflashni ko‘paytirish zarur. Ya‘ni ushbu investisiyalardan xususiy investisiyalarni rag‘batlantirish uchun foydalanilishi maqsadga muvofiqsir.
7) Xususiy sektorni rivojlantirish va investisiyalar sarflashni Kengaytirish mulkdorlarning shaxsiy mol-mulki va xuquqlarini himoya Qilish maqsadida institusional o‘zgarishlarni talab qiladi. Qonunlar va farmoyishlarga amal qiladigan har qanday mulkdor davlat uning mulkiganafaqat tajovuz qilishi, balki boshqaning ham tajovuz qilishiga yo‘l qo‘ymasligiga ishonchi komil bo‘lishi kerak.
8) «Iqtisodiy bilim»ni shakllantirish uchun inson kapitaliga investisiyalarni ko‘paytirish lozim. O’zbekiston aholisi savodxonligi bo‘yicha dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan qolishmaydi. Biroq ularning bilim saviyasi har doim ham mamlakatda bilimga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish uchun davr talabiga javob bermaydi. O‘z iqtisodiyotini «ishlab chiqarish va bilimni sotish»ga o‘zgartirish uchun ushbu bilimni ishga solishqobiliyatiga ega yuqori malakali xodimlar kerak bo‘ladi. Bu - mehnatga layoqatli oliy, avvalambor, muhandis - texnik ma‘lumotlarga ega aholi sonini ko‘paytirishni talab etadi. Bu borada bilim shu darajada bo‘lishi kerakki, mutaxassislar yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish va takomillashtirish bilan bir qatorda, bugun noma‘lum bo‘lgan istiqbolli texnologiyalarni oldindan bilishi hamda modellashtirishi lozim. Shuningdsk, ilmiy ishlab chiqarish. tajriba va loyiha faoliyatini integrasiyalashtirish talab etiladi.

Aholi daromadlarini oshirish borasida predizdentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan 2017-2021- yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha “ Harakatlar Strategiyasi” ning to’rtinchi - Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishida maqsadlar qo’yilgan. Xususan ular quyidagilar: