Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

15-BOB. XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTLARNING MOLIYAVIY BARQARORLIGI: BAHOLASH,
KO‘RSATKICHLARI, OSHIRISH YO‘LLARI
15.1. Moliyaviy barqarorlik va uni ta’minlash omillari
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy barqarorligi quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:

• tashqi qarz manbalardan moliyaviy mustaqillik;

  
  

• moliyaviy resurslardan erkin va samarali foydalanish borasida XYuSning qobiliyati;

  
  

• xo‘jalik faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan o‘z mablag‘lari summalarining XYuSda barqaror mavjudligi.

  
  

Moliyaviy barqarorlik mazmunining asosida XYuS moliyaviy resurslarini samarali shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish yotadi. Moliyaviy barqarorlikning tahlili shu davr mobaynida XYuS o‘zining moliyaviy resurslarini quyidagi vazifalarni yechish uchun qanchalik to‘g‘ri boshqarganligini aniqlashga imkon beradi:

• talab mahsulotiga ega bo‘lgan ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash;

  
  

• mahsulot sotishning uzluksizligini yo‘lga qo‘yish;

  
  

• innovatsion asosda ishlab chiqarish bazasini kengaytirish va yangilash.

  
  

Bu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun XYuSning faoliyati to‘g‘risida to‘liq va ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lmoq lozim. Bunda moliyaviy resurslar holatining bozor talablariga muvofiq kelishi va XYuS taraqqiyotining ehtiyojlariga javob berishi muhim hisoblanadi.

XYuSlarning moliyaviy barqarorligiga xilma-xil bo‘lgan juda ko‘plab omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ular quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflanadi (klassifikatsiya qilinadi):

• vujudga kelish joyiga qarab;

  
  

• natijasining muhimligiga ko‘ra; • tarkibiy tuzilmasi bo‘yicha;

  
  

• harakat etish davriga muvofiq.

  
  

316
hisobidan XYuS foydasini oshirish uchun ham muhim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ilg‘or texnologiyalarni joriy etish uchun ular taraqqiyotning eng ilg‘or tendensiyalariga muvofiqligini aniqlash, ularni amalga oshirishning strategik yo‘nalishlarini ishlab chiqish ham alohida ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan bozor samaradorlik va ish sifatining ijtimoiy-zaruriy ko‘rsatkichlarini ta’minlay olmaydigan ishlab chiqarishning past texnik-texnologik darajasiga iqtisodiy jihatdan yo‘l bermaydi. Ana shu shartga rioya qilingan holdagina iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish, ratsional nisbatlarga erishish, ishlab chiqarish salohiyatidan yanada to‘liqroq foydalanish va resurslarni tejab-tergashga imkoniyat tug‘iladi. Mazkur muhim vazifani yechishga bozorning barcha iqtisodiy mexanizmi, shu jumladan baholar, soliqlar, kredit, bank foizi va boshqalar yo‘naltirilgan bo‘lmog‘i lozim. Bunda iqtisodiyotning sotsial sohasini yuqori sur’atlarda rivojlantirish, aholining tobora o‘sib boradigan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini yanada to‘laroq qondirishga o‘tish juda muhim.

Qat’iy pul va moliya-kredit siyosatining hayotga tatbiq etilishi inflyatsiya sur’atlarining pasayishiga olib kelishi mumkin, lekin bu holat sifat jihatidan iqtisodiy o‘sishga o‘tishning, faol tuzilmaviy qayta qurishning va ishlab chiqarish taraqqiyotining investitsion jihatdan ta’minlashning mustahkam yo‘nalishi bo‘la olmaydi. Ilmiytexnikaviy taraqqiyotning jadallashuviga moliyaviy va investitsion bozorlarning shakllanishi o‘zining katta ta’sirini ko‘rsatadi. Bu yerda o‘z qo‘lida juda katta texnologik va resurs salohiyatini to‘plab olgan yirik korporatsiyalar va moliya-sanoat guruhlari tomonidan qattiq raqobat namoyon bo‘ladi. Bu salohiyatdan samarali foydalanish ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, mamlakatning tashqi bozorlarga chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan strategik vazifalarning yechilishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
XYuSlarning innovatsion strategiyasi uchun ular investitsion faoliyatini rag‘batlantirish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu samarali moliya-kredit va investitsion siyosatni amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq. Shuningdek, bu yerda xo‘jalik faoliyatini rag‘batlantirishni ta’minlash, ishlab chiqarishning boshqaruvchanlik darajasi va uning investitsion sohasini oshirish talab qilinadi. Takror ishlab chiqarish barcha sikli va u investitsion sohasining dinamikasini qamrab oluvchi asosiy prinsiplarni har bir XYuSda ishlab chiqish juda muhim.
Birinchidan, samarali investitsion dasturlar va ishlab chiqarishni yangilash loyihalari davlat tomonidan qo‘llabquvvatlash yo‘li orqali va bir vaqtning o‘zida bozor o‘z-o‘zini tartibga soluvchilarining ta’siri ostida amalga oshirilmog‘i lozim. Ikkinchidan, ishlab chiqarishni yangilashning yangi texnikasi va ilg‘or texnologiyasi faqat “innovatsiyalar – investitsiyalar – tarkibiy qayta qurish” bloklarining organik jihatdan bog‘liqligi sharoitida yuqori natijalarni berishi mumkin. Muammoni hal etishga bunday yondashuv korporatsiyalar, firmalar va XYuSlarning faqat uzoq muddatli istiqbolda emas, balki o‘rta muddatli davrda ham ishlab chiqarish-tijoriy faoliyatida integral samaraning o‘sishiga xizmat qiladi.
Uchinchidan, ishlab chiqarish va investitsion sohani tarkibiy jihatdan qayta qurishning informatsion qismi ham o‘sib boruvchi ahamiyatga ega. Iqtisodiyotni va takror ishlab chiqarishni butunlay bozoriy transformatsiyalashuvining asosiy yo‘nalishlarini dasturiy ta’minlashning informatsion tizimidagi iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish mexanizmidagi kamchiliklar asoslangan ishlab chiqarish-texnologik qarorlari qabul qilishni, buyurtmalar portfelini shakllantirishni va ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanishni murakkablashtiradi.