Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

7.3. O‘zbek olimlarining moliyaviy qarashlari
Moliya fanining paydo bo‘lishi va taraqqiyotiga ajdodlarimiz buyuk hissa qo‘shishganligi haqida mazkur darslikning 1.5paragrafida qisqacha bayon berib o‘tdik. Lekin XVI asrdan boshlab, ya’ni yurtimizda “musulmon uyg‘onish” davri tugashiga bog‘liq ravishda iqtisodiy ta’limotlar, jumladan, moliya sohasida
201
O _н = A_хў - A_бў x (R _ж : R _ў ),
Bu yerda: O _н - aylanma mablag‘larning nisbiy ozod bo‘lishi;
A_хў - tahlil qilinadigan davrdagi aylanma mablag‘larning haqiqiy miqdori (yillik o‘rtachasi);
A_бў - bazis (o‘tgan) davrdagi aylanma mablag‘larning miqdori (yillik o‘rtachasi); R _ж - hisobot (joriy) davrda realizatsiya qilingan mahsulotlar hajmi; R _ў - o‘tgan (bazis) davrda realizatsiya qilingan mahsulotlar hajmi.

Aylanma mablag‘larning aylanuvchanligini tezlashtirish XYuS moliyaviy holatini mustahkamlashning muhim rezervi hisoblanadi. Buning natijasida iqtisod qilingan mablag‘lar investitsiyalarga, innovatsion faoliyatga, aktivlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga va h.k.larga yo‘naltirilishi mumkin.

Moliyaviy rezervlarni jalb qilishda moliyaviy leverijdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Kompaniyaning aylanmasiga turli shakllarda qarz mablag‘larni jalb qilish evaziga rentabellikning o‘sishiga moliyaviy leverij deyiladi. Moliyaviy leverij XYuS qarz kapitalining XYuS o‘z kapitaliga nisbatini ko‘rsatuvchi moliyaviy faollik koeffitsiyenti orqali ifodalanadi. Uni formula orqali quyidagi tarzda ko‘rsatish mumkin:
K _мф = K _q : K _ў
Bu yerda: K _мф - moliyaviy faollik koeffitsiyenti yoki moliyaviy leverij; K _q - qarzga olingan kapital; K _ў - o‘z kapitali.
Bu ko‘rsatkich ko‘pchilik hollarda moliyaviy richag (dastak) ko‘rsatkichi deb ham yuritiladi va bunda qo‘shimcha qarz kapitalni jalb qilishning richagi (dastagi) bo‘lib kompaniyaning o‘z kapitali maydonga chiqayotganligi nazarda tutiladi. Bank ssudalari va
224
Iqtisodiyotda bu instrument va mexanizmlardan foydalangan holda davlat tomonidan ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan tarzda tartibga solish davlat, XYuSlarning investitsion imkoniyatlari chegaralarini kengaytiradi, aholining pulli jamg‘armalarini investitsiyalarga jalb qiladi;

• yangi samarali iqtisodiyotni – innovatsion va intellektual infrastrukturaning yuqori sur’atlarda rivojlanishi o‘ziga xos farqlanuvchi belgisi bo‘lgan bilimlar iqtisodiyotini shakllantiradigan XYuSlarning ildam rivojlanishi. Mamlakat raqobatbardosh iqtisodiyotining yadrosini yuqori qo‘shilgan qiymat va yuqori darajada qayta ishlanadigan mahsulotlar ishlab chiqaradigan innovatsion asosdagi yangi tarmoqlar tashkil etmog‘i lozim. O‘zbekiston iqtisodiyoti tarkibiy tuzilishida xomashyo-energiya sektorining hukmronlik qilishi, yoqilg‘i-energetika kompleksining sanoat ishlab chiqarishida, konsolidatsiyalashtirilgan va respublika byudjeti daromadlarida, eksportda va valyuta tushumlarida nisbatan katta salmoqning egallashi iqtisodiyotning shu tomonga deformatsiyalashganligidan dalolat beradi. Milliy xo‘jalikning bunday tarkibiy nomuvofiqligi iqtisodiyotni qoloqlik sari yetaklaydi, uni modernizatsiya qilish vazifalarini murakkablashtiradi. Shu munosabat bilan xomashyo tarmoqlaridan yuqori texnologiyali ishlab chiqarishga kapitalning oqib o‘tishini ta’minlovchi samarali mexanizmlarni ishlab chiqish muammosi dolzarblik kasb etib, bu narsa oxir oqibatda, davlatning moliyaviy salohiyatini yuqori darajaga ko‘taradi;

  
  

• XYuSlar moliyaviy salohiyatining darajasi ularning samarali investitsion-tadbirkorlik faolligiga bog‘liq. Zamonaviy o‘zgaruvchan (dinamik) iqtisodiy muhit xorijiy kapitalni qo‘shgan holda o‘z va jalb qilingan investitsion manbalar asosida ishlab chiqarishni doimiy ravishda ilmiy-texnikaviy jihatdan yangilashni va rivojlantirishni talab qiladi.

  
  

Hozirgi paytda ishlab chiqarish kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va raqobatbardoshligini ta’minlashning o‘ziga xos omili bo‘lib ularning yirik tadbirkorlik tizimlariga (moliya-sanoat guruhlari, konsernlar, klasterlar, konglomeratlar, xoldinglar, konsorsiumlar va boshqalar) birlashishi hisoblanadi. Bank va sanoat kapitalining real qo‘shilishi va ta’sirchan moliyaviy kapitalning shakllanishi sodir bo‘lmoqda. Bularning natijasida ishlab chiqarish masshtablarining o‘sishidan vujudga kelgan samara, iqtisodiyot tarkibiy tuzilmalarining o‘zaro ta’sirchanligi va investitsiyalarning o‘sishidan olingan sinergetik samara kompaniyalarga yirik masshtabli moliyaviy vazifalarni yechishga imkon bermoqda.