Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogika

 

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 

1.Uzbekiston xududida Paleolit davri? 

2.Uzbekiston xududida feodalizm dvri? 

3. Ulkashunoslikda arxeologik tadkikotlar? 

 

O`lkashunoslik etnografiyaning ahamiyati 

 

Reja: 

1. O`zbek va qoraqalpoq xalqlariga oid dastlabki etnografik ma`lumotlar 

2.. Etnografiyaning rivojlanishi 

3. Etnografik manbalarni to`plash 

4. An`anaviy mashg`ulotlari va xo`jalik faoliyati 

5. Xalq bayramlari, o`yin va marosimlari 

T.t. Etnos, etnografik manba, dastur, an`analar, urf-odatlar.   

 

Adabietlar: 

 

1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 

2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 

3. Jabbarov I. «O`zbek xalqi etnografiyasi» Toshkent, «O`qituvchi» 1994 

4. Axmedov B. «Tarixdan saboqlar».T.,1997. 

5. Berezikov e. «Legendi i tayni O`zbekistana».Toshkent,1991.  

6. Nabiev A. «Tarixiy o`lkashunoslik». T., 1996.  

7. Tileo`muratov M. Qaraqalpaq ha`m o`zbek xaliqlarinin` ma`deniy  

baylanislarinin` tariyxinan. No`kis,  1993. 

8. Gosudarstvenniy kraevedcheskiy muzey Karakalpakstana /putuvoditel`/N.,1992. 

9. Vamberi X. Buxoro exud Movaraunaxr tarixi. T.,1990 

10. Axmedov E, Saydaminova Z. «O`zbekiston Respublikasi» qisqacha  

ma`lumotlar. T., 1995. 

 

 

20 

O`zbekiston Respublikasi nihoyatda keng va katta hududni egallab olgan O`rta Osie-

Qozog`iston  tarixiy-etnografik  mintaqasiga  kiradi.  Uning  hududi  447,4  ming  kv.m.  aholisi 

22 mln ga yaqin. 

Etnografiya  mustaqil  Fan  sohasi  sifatida  geografiya  Fani  zaminida  o`tgan  asr 

urtalarida  kelgan  edi.  U  o`ziga  xos  tadqiqiy  uslub  asosida  unuminsoniyat  va  ayrim 

xalqlarning  tarixi  va  turmush  tarzining  muhim  muammolarini  hal  qiladigan  duneqarashli 

ijtimoiy  Fan.  Etnografiya  jahondagi barcha xalqlarni kata- kichikligi, irqi, ijtimoiy  tuzumi, 

qoloq  eki  rivojlangan  bo`lishidan  qat`iy  nazar,  teng  va  bob-barovar  urganadigan  ilm 

sohasidir. 

Dastlabki etnografik  ma`lumotlar ibtidoiy jamiyat tashkil topgandan  keyin qabilalar 

urtasida  aloqalar  urnatilishi  natijasida  asta-sekin  tuplana  boshlagan.  Usha  davrdaeq  ayrim 

qo`shin  qabila  elat  va  xalqlarning  maishiy  turmushi,  etnik  xususiyatlarini  urganish,  ularni 

aniq  va  to`g`ri  tushinish  amaliy  ehtiejlarni  qondirish  taqozasi  bilan  vujudga  kelgan.  Uzoq 

utmishda  Sharq  mamlakatlarida  kuni-qushnilar  bilan  samarali  savdo-sotiq  munosabatlari 

urnatish.  Shuningdek,  ularga  qarshi  muvvafaqiyatli  urushlar  olib  borish  eki  jiddiy 

diplomatik aloqalar urnatish uchun dastavval etnografiyak ma`lumatlarga ega bo`lishi zarur 

edi.  Eng  qadimiy  ajdodlarimiz  to`g`risida  ma`lumotlar  juda  kam.  Sharq  mustabidlari, 

ayniqsa  qadimgi  Eron,  Bobil,  Ossuriya  maqsadida  toshga  bittilgan  zafornomalarida  bosib 

olingan  va  buysundirilgan  elat  va  xalqlarni  tilga  olganlar.  Shular  ichida  Osieliklarning 

qadimiy ajdodlari to`»risida ham ayrim ma`lumotlar mavjud. 

Ilk  ezma  manbalaridan  qadimgi  Yunoniston  va  Rim  mualliflarining  asarlarida  Orol 

bo`yi  va  Oks  va  Yaksart,  Movarounnaxr  va  Baktriyada  yashagan  qabila  va  elatlar  tilga 

olinadi. 

Zardushtiylik  dinining  muqaddas  kitobi  «Avesto»  da  er.avval  II-I  asrlardan  boshlab 

arab  istilosigacha  O`rta  Osie  xalqlariga  tegishli  ma`lumotlarni  Eron  mustabidlari  solnoma, 

Xitoy sayexlari ezuvlariga uchraydi. 

Ilk  urta  asr  /IX-XII/  asrlar  mualliflaridan  mashhur  geografik  va  sayexlar  Ibn 

Xordadbek,  al-Belxiy,  al-Istaxriy,  Ibn-Xavkal,  al  Ma`sudiy,  equtlar  o`z  saexatnomalarida 

zamondosh  elatlar  to`g`risida  nisbatan  boy  ma`dumotlar  ezib  qoldirganlar.  Masalan, 

Xurosonda eshagan atoqli geografik olim Abu Zayd Balxiy 60 ga  yaqin asar ezgan. Uning 

asarlaridagi xaritalaridan Buxorodagi Somoniylar kutubxonasida saqlangan. 

Eronlik  geografik  va  saex  al-Istaxriy  Balxiy  bilan  Samarqandda  uchrashib,  uning 

bergan  ma`lumotlarini  tuldirgan.  Eronlik  saeh  Ibn  Xavkal  esa  O`rta  er  dengiz 

mamlakatlariga doir ma`lumotlarni kiritgan. Mahalliy mualliflardan faylasuf, musiqashunos 

Abunasr Forobiy, entsiklopedist olim Abu Rayxon Beruniy, buyuk tabib Abu Ali Ibn Sino 

etnograf-tarixchi  Muhammad  Sa`moniy  asarlarida  usha  davrda  yashgan  aholi  to`»risida 

ba`zi etnografik lavhalar keltirilgan. 

Etnografiyaning  muhim  vazifalaridan  biri  millatlarning  kelib  chiqish  masalasi 

hisoblanadi.  S.P.Tolstov,  A.Yu.Yakubovskiy,  Ya.G`ulomov,  M.G.Vaxobov  va  boshqalar 

o`zbek  xalqining  boshlang`ish  yadrosi  O`rta  Osieda  quldorlik  davrida  yashagan  qadimgi 

su»diylar,  xorazmliylar,  sak  qabilalari  va  urug`-aymoqchilikni  unutgan,  keyiniroq 

kuchmanchilikdan utroq dehqonchilikka utib o`zbek nomini olgan turkiy tilda suzlashuvchi 

chig`il,  qarluq,  yag`mo,  arg`u,  kabi  guruhlardan  iborat  ekanligini,  o`zbek  xalqining 

shakllanishi  asosan  XI-XII  asrlarda  tugaganligi  va  XVI  asr  boshlarida  paydo  bo`lgan 

kuchmanchi Shayboniy o`zbeklarining o`zbek xalqining qadimgi yadrosiga aralashib ketib, 

unga o`z nominigina berganligini faktik materiallar bilan isbotlab berganlar. 

O`rta  asrning  tilshunos  olimi  Mahmud  Qoshg`ariy  o`zining  «Devonu  lug`at-turk» 

nomli  noeb  asarida  o`zbek  xalqining  eng  qadimgi  turkiy  tilda  gapiruvchi  ajdodlaridan  biri 

bo`lgan  chig`il  qabilalari  Iskandar  Zulxarnayn  yurish  qilgan  davridaeq  ko`p  mustaqil 

etnografik  gruppalardan  hisoblangani  haqida  ma`lumot  beradi.  O`rta  asrning  tilshunos 

 

21 

olimi, shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan, o`z davrining zo`r badiiy asari 

hisoblangan  «Kutadg`u  bilik»  ning  anna  shu  chi»il  qabilalari  tili  asosida  ezilganini  va 

bunday  ajoyib  asar  agar  uzoq  asrlar  davomida  iqtisodiy,  madaniy  birlik  negizida  dunega 

kelgan  umumiy  bir  til  bo`lmagan  holda  paydo  bulla  olmasligini  ham  e`tiborga  olinib  u 

vaqtda  o`zbek  xalqining  tili  nihoyatda  uzoq  tarixga  ega  ekanligini  ishonchimiz  komil 

bo`ladi. 

Mahmud  Qoshg`ariy  ilk  urta  asrlarda  ham  turkcha,  ham  su»diycha  so`zlaydigan, 

ya`ni  ikki  tili  bo`lgan.  Demak,  o`zbek  xalqi  eramizdan  avvaliroq  muayan  bir  hududda 

o`zisha  xos  moddiy  va  ma`naviy  birlik  yarata  boshlab,  asta-sekin  til  jihatdan  ham 

umumiylikka erisha boshlaydi. Natijada XI-XII asrga kelib o`zbek xalqi asosan shakllanadi. 

Chingizxon  istolosi  davrida  evropa  monarxlari  va  Rim  papasi  uning  bilan  savdo, 

siesiy diplomatik munosabatlar urnatishga qiziqishdi. 

Birinchi  bulib  «Tatarlar  ulkasiga»  pap  Innokentiy  IV  1245    yilda  frantsiskopik 

Isanna  Plano  Karpini  boshchiligida  monarxlardan  iborat  elchilarni  yubordi.  Shu  maqsad 

vash  u  yo`l  Bilan  1249-1251  yy.  Da  safar/  vash  u  yo`l  bilan/  qilgan  uning  vatandosh 

Vil`gelm Rubruk asarida va venetsiyalik Marko Polo asarlarida ham ulkalar haqida muhim 

etnografik  ma`lumotlar  keltirilgan.  Amir  Temur  davrida  madaniyat  rivojdanganini  Ispan 

elchisi  ritsar`  Kalevixo  Ruide  Gonzales  asarida,  rus  solnomalarida,  mahalliy  mualliflar, 

Nizomiddin Shomiy, Abdurazzoq Samarqandiy va boshqalarning asarlari uchraydi. 

E.M.Boburning  «Boburnomasi»  katta  ahamiyatga  ega.  XVI  asr  boshida  Mas`ur  Ibn 

Kukustomiyning «Tarixi Abulxairxoniy», Kamoliddin noman Buxoro» asarlarida etnografik 

ma`lumotlar bor. 

XVI  asrning  II  yarmida  O`rta  Osiedan  Rossiyaga  I  marta  elchi  yuborilgan  bo`lsa, 

XVII  asrda  Xiva  xonligidan  12  marta  Buxorodan  esa  13  marta  elchilar  junatilgan.  O`z 

navbatida kelgan rus elchilari bu ulka to`g`risida ko`p ma`lumotlar tuplagan. 

Bu sahodagi tashabbusni dastlab 1558 yilda Xitoyga O`rta Osie orqoli savdo yo`lini 

aniqlagsh  maqsadida  Moskvaga  kelgan  Angliya  savdo  kompaniyasi  vakili  Antoniy 

Djekinson boshlib berdi. 

Petr I davrida esa Osieni o`z ta`sirida olish maqsadida  ikkita ekspeditsiya tuzdi. 

1.  Aleksandr  Bekovich  Cherkasskiy.  2.  Ivan  Buxgol`ts  ekspeditsiyalari.  Ular 

ma`lubiyatga  uchrasalarda  Petr  I  o`z  maqsadidan  voz  kechmaydi.  Uning  buyrug`i  Bilan 

1718  y.  Kaspiy  dengizini  tekshirish  uchun  Yangi  ekspeditsiya  tuzildi.  1720  y.Kaspiy 

dengizining  brinchi  xaritasi  tuzuldi.  1721  y.Buxoroga  rus  elchisi  bo`lib  kelgan  Florio 

Beneveni  Xivaga  ham  borib,  1725  y.  Petr  I  ulimidan  so`ng  Rossiyaga  qaytgan  va  bu 

mamlakatlar  to`g`risida  geografik  etnografik  ma`lumotlar  olib  kelgan.  Xorazm  aholisining 

XVIII  asr  urtalaridagi  turmush  tuo`g`risidagi  etnografik  ma`lumotlarni  1740-1743  yy.  Da 

Dmitriy  Gladishev  va  Ivan  Muravin  boshchiligidagi  Orol  dengizi  va  Xiva  ekspeditsiyasi 

hamda 1733 y Samara savdogari Danil Rukoekining Xivaga kelgan saexati davrida tuplagan 

materiallaridan  olish  mumkin.  1774  y.  Qozoqlar  tutqin  etgan  rus  unter-ofitseri  Filipp 

evremov  asirlikdan  qochib,  Quqon,  Marg`ilon,  Qashqadare,  Yarkent,  Tibet,  Hindiston, 

Angliya orqali 1782 y. Rossiyaga qaytib kelib qurganlarini ezib qoldiradi. 1781 y. Buxoroga 

elchi  bo`lib  kelgan  Mender  Bekchurin  va  1784-1796  yillarda  Buxoroga  saexat  qilgan 

T.Burnashevning hikoyalari ham ezib qoldirilgan. 

O`zbek  xalq  etnografiyasiga  oid  materiallarni  tuplash  davri  XIX  asrdan  boshlanadi. 

1819-1820  y da Xiva xonligiga saexat qilgan kapitan N.N.Murav`ev o`z taasurotlarini asar 

qilib  chiqaradi.  Uning  aytishicha,  Buxoro  tomonidan  ukelgan  o`zbeklar  asosan  4  toifadan 

qiet-qun»irot,  uyg`ur-nayman,  qanli-qipchoq,  Nukus-man»itdan  iborat  har  bita  toifa 

mustaqil  hokim-inoqga  ega,  eng  kattasi  qiet-qun»irot  inoqidir.  Xiva  xonligining  qabilaviy 

o`zbeklar  kuchmanchi  bo`lgan  ularning  ko`pchiligi  qora  uylarda  yashagan,  boylari  poxsa 

uyga ega bo`lgan. 

 

22 

1820  yil  Buxoraga  junatilgan  A.F.Negri  boshchiligidagi  diplomatik  missiya 

qatnashchilaridan 

E.A.Eversman, 

X.Bander, 

P.Yakovlev, 

Bu 

va 

polkovnik 

G.Meyendorflarni 

kitob 

va 

xaritalari 

tarixiy 

etnografik 

ma`lumotlarga 

ega. 

G.Meyendornging  «Orenbugdan  Buxoroga  saexat»  kitobida  ijtimoiy-iqtisodiy  ahvol  davlat 

tuzilishi, su»orish sistemasi, oila turmush va boshqa materiallarni beradi. 

Fol`klorist, etnograf, vrach, lekskograf V.I.Dall Orenburg gubernatorining topshirig`i 

bilan  1833-1841  yillarda  ish  olib  borgan/  Ingliz  saexatchisi  Aleksandr  Borns    1831-832 

yillari Buxoroda bo`lgan. 1840-1850  

y.  da  Qozog`iston  va  O`rta  Osie  xalqlarining 

etnografiyasini ilmiy urganishda aka-uka Nikolay va Yakov Xanikovlarning xizmati kata. 

1851  y.  nashr  qilingan  «Orol  dengizi  va  Xiva  xonligi  kartasida  izohnoma»  asari 

etnograf ma`lumotlar beradi. 

Usha  yillarda  atoqli  sharqshunos  olim  V.V.Grigor`ev  Orenburgda  yashagan,  va  u 

Rossiyada  1-bo`lib  Sharq  xalqlari  tarixi  kursini  o`qita  boshladi.Uning  200  dan  ortiq  ilmiy 

ishlari orasida O`rta Osiega tegishli asarlari mavjud. 

1858  y.  polkovnik  N.P.Ignt`ev  boshchiligidagi  Xiva  va  Buxoroga  yuborilgan  yirik 

diplomatik missmiya ham samarali ishlangan. 

Turk  tillarini  yaxshi  bilgan  mashhur  venger  sharxshunos  olim  Arminiy  Vamberi 

1863 y. darvesh libosida savdo karvoni Bilan Xiva, Buxoro, Samarqand va boshqa joylarda 

bo`ladi.  U  o`z  asarlarida  32  ta  o`zbek  qabilalarining    ruyxatini  beradi  va  ularning  kiyim-

kenchaklari,  taomlari  uyin,  musiqa  asboblari,  urf-odatlari,  diniy  marosimlari  to`»risida 

hikoya qiladi. «Buxoro exud Movarouunaxr tarixi» asari bor. 

Mahalliy  mualliflar  asarlarida  ham  etnogoafik  ma`lumotlar  mavjud.  Masalan, 

tarixchi,  shoir,  musiqashunos  hofiz  Tanish  Buxoriyning  «Abdullonoma»  asari,  Abdul»ozi 

Bahodirxonning «Shajarali turk», «Shajari toraxima», Munis Ogahiy asarlarida beriladi, va 

h.k. 

Olimlarning  fikricha,  qoraqalpoqlarning  eng  dastlabki  xalq  bo`lib  shakllanishida 

Janubiy  Orol  buyida  mil.avv.  I  asrlarda  yashagan  Sak-Massaget  qabilalari-apasiaklar  kata 

hissa qushadi. Milodiy VII-VIII asrlarda Orol atrofida Oguz va pecheneglar paydo bo`ladi. 

Oguzlar  madaniy  qabilalar  madaniyati  Bilan  Markaziy  Osiedan  kelgan  pecheneglar  esa 

mahalliy  sak-massaget  va  sarmat-alan  qabilalari  madaniyatining  aralashuvi  natijasida 

shakllangan Qorqalpoqlarning shakllanishining asosiy bulimii IX-XI asrlardagi pecheneglar 

bilan  bog`liq.  Xalqi  sifatida  shakllangan  XI-XVI  asrlarga  to`»ri  keladi.  «Qoraqalpoq» 

atamasi 1570,1598 yillardagi ezma manbaarda 1-bor uchraydi. 

Etnograf  va  sharhshunoslardan  N.G.Malitskiy, 

M.S.Andreev,  A.Semenov, 

A.A.Divaev  kabilar  1920  yilda  Turkistonda  birinchi  tashkil  topgan  O`rta  Osie  Davlat 

universitetida qolib, o`z ilmiy ishlarni davom ettirgan edilar. Turkiston universitetida o`zbek 

etnografiyasi  bo`yicha  mahsus  kurs  kiritilib,  etnografiya  fanining  ochilish  tashkilotchisi 

I.S.Likoshin  tuzgan,  bu  kurs  dasturi  diqqatga  sazovordir.  Usha  yili  M.S.Andreev 

rahbarligida  tashkil  qilingan  Sharx  instituti  o`qish  dasturida  ham  O`rta  Osie  xalqlari 

etnografiyasi  faxirli  urinni  egallagan,  bundan  tashqari,  institut  qashida  ilmiy  tugaraklar 

tuzulib, mahalliy xalqlarning etnografiyasi va fol`klorini urganishga kata e`tibor berilgan. 

Keyinchalik  O`rta  Osie  Davlat  Universiteti  maxsus  fakul`tetiga  aylangan  Sharq 

instituti  o`qish  dasturida  etnografiya  predmetiga  alohida  e`tibor  berilganligi  tufayli  uni 

tugatganlar  ichidan  yirik  etnograf  olimlar  etishib  chiqdi.  Keyingi  yillarda  etnografik 

tadqiqotlarning  keng  kulamda  amalga  oshirilishi  ko`p  millatli  O`rta  Osie  ulkalarida 

murakkab milliy muammolarni echish Yangi jamiyat qurish kabi muhim Amaliy vazifalarni 

hal  qilish  zaruriyati  Bilan  bog`liq  edi.  Ayniqsa,  1924  yili  mintaqada  utgazilgan  milliy 

bulinishda  tarixiy  etnografik  ishlar  natijasida  tuplangan      materiallar  qul  keladi.  Usha 

yillarda  etnografik  ishlar  natijasida  tuplangan  materiallar/  xaritalar  tuzish  maqsadida 

 

23 

tadqiqotlar utkazilib O`rta Osieni tumanlashtirish maqsadida ezilgan tuplamlar va etnografik 

xaritalar kata ahamiyatga ega bo`ldi. 

Mazkur  ishlarda  mahalliy  tillarni  yalpi  biladigan  taniqli,  geograf,  tarixchi,  etnograf 

olimlardan 

M.S.Andreev, 

A.A.Divaev, 

V.N.Kun, 

N.B.Mallitskiy, 

A.A.Semenov, 

e.D.Polivanov,  L.V.Oshaninlar  faol  qatnashdilar.  Shuni  alohida  qayd  etish  lozimki, 

etnografik  tadqiqotlarni  utkazishda  esh  Turkiston  respublikasining  Fan  va  maorif 

tashkilotlari  ancha  jonuyarlik  ko`rsatdilar.  1921  yilda  mahalliy  hokimiyat  tomonidan  yirik 

etnograf  olimlar  tomonidan  tashkil  topgan  «Turkiston  tub  aholisining  maishiy  turmushini 

urganish  ilmiy  komissiyasi»  o`zbek  etnografiyasi  muhim  bir  bosqich  bo`ldi.  Usha  vaqtda 

ikkita  ekspedtsiyai  tashkil  qilndi:  A.A.Divaev  rahbarligidagi  Sirdare  va  M.S.Andreev 

boshchiligidagi  Samarqand  ekspeditsiyalari.  Ular  mahalliy  etnoslar  va  etnik  guruhlar/ 

o`zbeklar,  turkmanlar,  arablar,  lulilar  to`g`risidagi  boy  etnografik  ma`lumotlarni  to`pladi. 

Ayniqsa  tadqiqiy  dasturga  kiritilgan  masalalardan  aholining  jamoatchiligi  an`analari,  diniy 

e`tiqodlari,  urf-odat  va  marosimlari  an`anaviy  xo`jaligi  va  madaniy  turmush  muhim 

ahamiyatga ega bo`lib, shu dastur asosida noeb etnografik ma`umotlar ancha yig`ilgan edi. 

Bu  yillarda  ak.V.V.Bartol`dning  roli  nihoyatda  katta  bo`ldi.  Uning  tashabbusi  bilan 

O`rta Osie etnografik xaritasini tuzish maqolasida juda keng va har xil manbalar jalb qilindi. 

U 1920  yllardaeq «Turkiston etnografik xaritasini Buxoro va Xiva respublikalarini qo`shib 

tuzush  zarur»  degan  «oyani  kutarib  chiqqan  edi.  Bu  kata  olim  rahbarligida  Fanlar 

Akademiyasi  qoshida  Rossiya  va  qushni  mamlakatlar  aholisi  qabilaviy  tuzilishini  urganish 

komissiyasi samarali ishlar olib bordi. 

Asrimizning  20-yilarida  o`zbek  etnogenez  iva  uru»  qabilaviy  tuzilishi,  ijtimoyi  va 

oilaviy turmushi, xo`jaligi va boshqa masalalarga ba»ishlangan bir necha etnografik asarlar 

paydo  bo`lgan  edi.  Eng  ilk  nashrlardan  prof.  e.D.Polivanov  va  esh  etnograf  

G.P.Potapovlarning ishlari diqqatga sozavardir. G.Pol`tser dehqonchilik xo`jaligi to`g`risida 

kitobcha  chiqardi,  hunarmandchilik  va  uning  tashkilotlariga  bag`ishlangan  asarlarin 

F.Gavrilov,  M.S.Andreev,  A.N.Samoylovich  yaratdilar.  Bir  guruh  tadqiqotchilar 

Ya.Kumachenko, S.M.Dudin, A.L.Trotskaya, A.K.Borovkov, I.M.Rusak va h.k. 

O`zbekistonning  Amaliy  san`ati,  urf-odat  va  marosimlari,  xalqteatri  va  uyinlari 

to`g`risida  kuplab  ilmiy  tadqiqotlar  utkazib,  asarlar  Chop  etdilar.  Ularning  ko`pchiligi 

muzey  xodimlri  bilan  birgalikda  har  xil  etnograf  buyumlarni  tuplashda  faollik  kursatdilar. 

Ular  bilan  birgalikda  mahalliy  esh  tadqiqotchilardan  Sh.N.Ino»omov,  M.A.Bekjanova, 

G.Mirg`iesov,  M.Yusupov  kabilar  ham  zur  xizmat  qildilar.  Usha  yillari  uzlarining  ko`p 

qirrali  samarali    ilmiy  faoliyatini  boshlagan  taniqli  fol`klorist  olim  X.T.Zarifov  o`zbek 

fanining rivojiga kata qissa qo`shdi. 

O`zbek  etnografiyasini  30-yillarda  yuqori  bosqichga  kutarishda  faollik  ko`rsatgan 

olim  S.P.Tolstov  edi.  U  1929-1936  yillar  davomida  sobiq  SSSR  xalqlari  muzeyida  ilmiy 

xodim,  keyin  Butunittifoq  fanlar  Akademiyasining  Moddiy  madaniyat  instituti  Moskva 

bo`limi  /hozirgi  Arxeologiya  instituti/ning  mudiri,  ko`p  yillar  davomida  Moskva  Davlat 

universitetining  professori,  etnografiya  kafedrasi  boshlig`i  bo`lib  ishladi.  S.P.Tolstov 

tashabbusi  Bilan  1937  yilda  tashkil  topgan  Xorazm  arxeologiya-etnografiya  kompleks 

doimiy ekspeditsiyasi nihoyatda zo`r ilmiy kashfietlarni qulga kiritdi. 

Shunisi  muhimki,  S.P.Tolstov  ishtiroki  va  tashabbusi  Bilan  tarixiy-etnografik 

tadqiqotlar  utkazish  uchun  bir  necha  maxsus  etnografik  guruhlar  tashkil  qilingan  edi. 

Asosan, urushdan keyin jiddiy bulgan bu guruhlar Xorazm vohasidagi o`zbeklar, turkmanlar 

va qoraqalpoqlarni urganishga jiddiy kirishgan va ko`p yillik tadqiqotlar natijalar bir necha 

ilmiy  tuplamlarda  mujassamlangan.  Ayniqsa,  Xorazm  ekspeditsiyasining  ikkita  o`zbek 

guruhi  /shimoliy  ortyadga  K.L.Zadixina,  janubiy  otryadga  M.V.Sazanova  rahbarlik  qilgan/ 

hamda  diniy  tassavurlarni  urganish  uchu  nish  olib  borgan.  G.P.Snesarev  juda  samarali 

 

24 

tadqiqotlar  utkazib  bir  necha  ajoyib  etnografik  asarlar  yaratdilar.  Uning  o`zbek  etnogenezi 

to`g`risidagi va islom tarixiga oid tadqiqotlari diqqatga sazovardir. 

Bir  necha  muzeylar  tashkil  qilgan  ekspelitsiyalar  ham  etnografik  ma`lumotlar  va 

buyumlar  tuplashda  zur  xizmat  qildi  1936-1937,  1940-1941-yillarda  M.S.Andreev 

boshchiligida  utkazilgan  tadqiqotlar  nafaqat  fanni  balki  respublika  muzeylarini  noeb 

eksponatlar Bilan boyitgan edi. 

50-yillrdan  boshlab  etnograflar  diqqatini  hozirgi  zamon  etnik  muammolari  jalb  qila 

boshlaydi. Mahalliy tadqiqotchilar tomonidan 1950 yilda tashkil qilingan O`zbekiston fanlar 

Akademiyasi  Tarix  va  arxeologiya  instituti  ekspeditsiyasi  birinchi  marta  o`zbeklarning 

hozirgi  maishiy  turmush  va  madaniyatini  urgana  boshlagan  edi.  Bir  necha  yillar  davomida 

oshirilgan  bu  ishning  yakuni  «oykiron  qishloqi  ulkasida  va  hozir»  nomli  ilmiy  asarda  uz 

ifodasini topdi. 

Usha davrda o`zbeklar va boshqa O`rta Osie xalqlarining kelib chiqishi  /etnogenezi/ 

masalasiga  jiddiy  e`tibor  berilla  boshladi.  Bu  muhim  masalaga  ba»ishlngan  ma`ruzalarda 

taniqli olimlar A.Yu.Yakubovskiy, S.P.Tolstov, A.A.Semenov, A.N.Berntam, L.V.Oshanin,  

Ya.G`ulomov, R.N.Nabiev va boshqalar o`z fikrlari bilan faol ishtirok qildilar. O`zbeklar va 

qorqalpoqlarning  etnogenez  iva  etnik  tarixi  muammolarini  urganish  va  jiddiy  kiritilgan 

B.V.Andrianov, 

Ya.R.Vennikov, 

G.A.Jdanko, 

S.K.Kamalov, 

R.Qusbergenov, 

Sh.Inogomov, 

B.A.Axmedov, 

R.G.Muxminova, 

B.X.Karmisheva, 

K.Shaniezov, 

T.K.Xujayovlar bir necha muhim asarlar nashr xos yakunlovchi anjuman sifatida 1983 yilda 

Moskvada  chaqirilgan  «O`rta  Osie  va  Qirg`izston  xalqlari  etnogenez  iva  etnik  tarixi 

muammolari» mavzusidagi ilmiy konferentsiya fanda yangi bosqich bo`ldi. 

Keyingi  un  yilliklarda  o`zbeklarning  xo`jalik  faoliyati,  moddiy  madaniyati,  oilaviy 

va  ma`naviy  turmushiga  oid  masalalariga  e`tibor  bir  oz  kuchaydi.  Dehqonchilik, 

hunarmandchilik,  xalq  me`morchiligi  va  san`atiga  bag`ishlangan  bir  necha  ilmiy  asarlar 

paydo  bo`ldi.  Masalan,  e.M.Peshchereva,  O.A.Suxareva,  T.A.Kislyakov,  I.M.Jabbarov, 

M.K.Raximov, 

A.Yo`ldashev, 

P.M.Zohidov, 

R.A.Abdurasulova, 

B.B.Veymari, 

V.L.Voronina,  G.A.Pugachenkova,  L.I.Rempel`  va  boshqalarning  asarlarini  ta`kidlash 

mumkin. 

Odamlar dastaval muayyan tabiiiy sharoitga moslab uzlarining peshona teri. Mehnati 

va  aql-idroki  tufayli  uziga  xos  xo`jalik  madaniy  tillarini  yaratishga  majbur  bulganlar.  Bu 

sohada etnografik materiallarni tuplash qiziqarli ma`lumotlar beradi. Olimlarning ta`rificha, 

dastlabki ziroatchilik er qurrasining taxminan 20-45 paralellari oralig`ida payda bo`lgan va 

uzoq davr davomida  uzlashtirilib takomillashib kelgan. Tabiatdagi  mavjud  yuzlab o`simlik 

turlarini  inson  uz  qobiliyati  va  mehnati  tufayli  sun`iy  ravshda  madaniylashtrib,  qishloq 

xo`jalik  muhsulotiga  aylantirgan.  Oqibatida  qadimiy  davrlardan  inson  uchun  zarur  bulgan, 

donli  ekinlardan  sholi  bilan  tariq  Sharqiy  Osieda  bu»doy-Hindiston,  Ovrupa,  Amerika, 

Afrika, Avstraliyada, Maka deyarli butun jahonda, ARPA-asosan Sharqiy Ovrupada juxori-

Afrika va qisman G`arbiy Osieda tarqalgan. 

Guruch  Ovrupaga,  dastlab  Italiya  va  Pireney  yarim  oraliga,  Hin  dva  Tinch  okeani 

bo`ylab  kamida  sakkiz  ming  yil  davomida  etib  borgan.  Qadimgi  Rimliklarga  guruch 

bo`tqasi /kasha/ ichki kasalliklardan davolaydigan eng qimmatli dori hisoblangan. Bug`doy 

asli O`rta Osiedan dunega tarqalgan. 

Asli  hayvon  kuchi  va  omoch  ishlatiladigan  sug`orish  dehqonchilik  O`zbekistonda 

eramizdan  avvalgi  III-II  ming  yilliklarda  keng  tarqala  boshlagan.  Sug`orma  dehqonchilik 

xo`jaliklari  asosan  qadimiy  vohalarda,  Qashqadare  va  Surxandare  vohalarida,  Farg`ona 

vodiysida joylashgan. 

Xorazmliklar  qadimgi  davrlarda  suv  chiqarishning  boshqa  usullarini  ham  bilganlar. 

Ular  qul  kuchi  bilan  harakatga  keladigan  «sepma»,  «dapma»,  «nova»  kabi  usullarni 

ishlatganlar.  Sepma  va  dapma  usuli  maxsus  eg`ochdan  yasalgan  uzun  dastali  paqir-kapcha 

 

25 

bilan pastdan  yuqoriga eki oeq kuchi orqali suv sepish  yo`li bilan amalga oshirilgan. Nova 

usulida  uyilgan  uzun  eg`och  nova  qilinib  suv  pastdan  yuqorigacha  chiqarilib  ekinlar 

sug`oriladi. 

Qishloq  xo`jaligining  barcha  sahalarida  ayniqsa  ziroatchilikda  eng  muhim  mehnat 

qurollari omoch, ketman, bel uroq hisoblanadi. 

Qadimgi  eng  tarqalgan  kovlagich  qurol  ketmandir.  Ayniqsa,  Farg`ona  vohasida  er 

ishlarining  barcha  turlarida  ketmon  ishlatilgan.  Xorazm  va  Janubiy  O`zbekistonda  er 

ishlarida ko`proq bel ishlatilgan. 

Don  ekinlari  o`zbek  xo`jaliklarida  asrimizning  30-yillarigacha  asosiy  urinni 

egallagan. Bu»doy turlaridan «oq bug`doy» «qora bug`doy», «laylak bug`doy», «tuya tishi», 

tog`li tumanlarda suvuqqa chidamli «chivit» tarqalgan. 

O`zbek  charvochiligida  qoraqulchilikka  ayniqsa  e`tibor  kata  bo`lgan.  Quy  juni  ham 

bozorga  chiqarilgan.  Yilqichilik  rivojlanib,  kupincha  otlar  Samarqand,  Farg`ona,  Quqonda 

sotilgan.  Ilgari  pila  etkazish  erdamchi  xo`jalik  sohasi  hisoblanib,  unda  faqat  xotinlar  band 

bo`lgan.  Hatto  ipak  uru»ini  aellar  qilgan.  Arxeologik  tadqiqotlar  O`zbekistonda  2  ming 

yillar  muqaddam  keng  rivojlangan  hunarmandchilik  mavjud  ekanligini  isbotlatadi.  Odatda 

hunarmandchilik  eng  kamida  vaqtida  ktta  shaharlarda  aholining  ko`pchilik  qismi 

hunarmandlar 72 foiz metall buyum ishlab chiqargan 19  ta kasbga bo`lingan. 

b)  O`zbek  va  qoraqalpoq  xalqlarining  madaniy  merosida  xalq  ijod  qilgan  va  kata 

ijtimoiy  ahamiyatga  ega  turli  bayramlar  omaviy  uyinlar,  mavsumiy  va  hunar-kasb 

marosimlari alohida urin tutgan. 

O`zbek  xalqi  orasida  eng  keng  tarqalgan  milliy  tusga  ega  bulgan  urf-odatlardan 

mavsumiy  marosimlar  diqqatga  sozovardir.  Ayrim  tadqiqotchilarning  fikricha,  o`zbek 

mavsumiy marosimlaridan qo`yidagilar tasnif etish mumkin: 

1.  Qishda  utkaziladigan  gap-gashtak,  yasa-yusuk  kabilar:  2/  bahoriy  marosimlar-

Navruz, shohmoylar/ kush chiqarish/, lola eki qizil gul sayli, loy tutish, «sust xotin» kabilar. 

3/ ezgi marosimlardan «qovun sayli», «choy momo» va h.k. 4/ Kuzgi marosimlardan 

hosil  yi»ilib  bulgan  bo»lik  mihrgak,  «obl  baraka  shamol  chaqirish,  uzum  sayli  kabilar. 

Butun Old va O`rta Osieda mashhur Navruz bayram iva marosimlari juda uzoq davrlardan 

beri nishonlanib kelmoqda. 21-mart Navruz bayrami kuni deb belgilandi. Buyuk mutaffakir 

Beruniy «Navruz yangi yilning 1-kuni bo`lib, uning forscha nomi ham shu ma`noni taqoza 

etadi

…

  u  bahor  em»irining  1-chi  tomchisini  tuqishidan  mevalari  etulguncha

…

  davom 

etadigan  vaqtda  keladi.  Shuning  uchun  Navruz  olamning  boshlanishi  va  yaratilishi  dalil 

qilingan». 

Beruniyning  ta`rificha,  afsungarlar  Navruz  kuni  tong  otganda  biror  gap  gapirishdan 

oldin 3 kishik asal yalab, 3  bulak hushbuy mum tutatsa, bu ko`p kasalliklarga yil buyi turli 

balolar dav etiladi, degan irimlar bulgan. Qadimgi O`rta Osieda va Eronda Navruz nafaqat 

ham  nishonlangan.  Odamlarni  tabaqalariga  bo`lib  Navruz  bayrami  sifatida  nishonlagan. 

Odamlarni  tabaqalarga  bo`lib  Navruz  bayramini  1-oyga  chuzib  har  5  kuni  bir  tabaqaga 

taalluqli  deb  hisoblanganlar.  Markaziy  Eronda  1-chi  5  kunlik  podsholarniki,  2-  chi 

zodagonlarniki, 3-chi 5 kunlik podsho xizmatkorlarniki, churi- molaylarniki, 4- chi 5  kunlik 

va  6-chisi  dehqonlarniki  hisoblangan.  Qadimiy  davrlarda  Navruz  arafasidagi  7  kun  sovuq 

bulib,  «ojiz  kampir»  kunlari  deb  nomlangan.  O`rta  Osie  xalqlarida  yangi  yil  marosim 

taomidan  7  don  guja  va  sumalak  pishirildi.  Umar  Hayemning  «Navruznoma»  Sida 

aytishicha 26 asrdan buen nishonlanib kelaetgan Navruz bayromi boshlanishi bilan o`z-aro 

urushlar  tuxtatilgan,  yarashish  shartnomalari  ham  boshqa  kunga  qoldirilgan.  Boshqa  juda 

ko`p  materiallarni  keltirishga  bo`ladi.  Ular  ham  Navruzni  yaxshi,  ijobiy  xususiyatlardir. 

Dehqonchilik kasbga oid eng muhim marosimlardan biri dalaga kush chiqarish bilan bog`liq 

«shohmoylar»  alohida  quvonch  va  tantana  bilan  nishonlanadi.  Ular  dushanba,  chorshanba 

va  juma  kunlaridan  biriga  to`g`ri  kelishi  lozim  bo`lgan,  chunki  bu  kunlar  dehqonlar 

 

26 

tassavurida baxt, omad keltirilgan kunlar hisoblangan. Kulcha taerlanib qishloqning barcha 

mu`tabar  qariyalari  va  ishtirokchilariga  tarqatiladi.  Bir  bulagi  kush  chiqarish  uchun 

tanlangan hukizga beriladi. Kuz tegmasi uchun hukuzlarning shohiga zig`ir surtiladi. 

Qurg`oqchilik  vaqtlarda  «sust  Xotin»  «Chala  Xotin»  marosimlari  emg`ir  chaqirish 

mahsadida  o`tkazilgan.  Janubiy  Qirg`izstondagi  o`zbeklarda  «choy  momo»  marosimi 

hozirgacha  saqlangan.  U  qattiq  shamolning  oldini  olish  maqsadida  o`tkaziladi. 

A.Divaevning  aytishicha  «choy  momo»,  «chal  momo»  bo`lsa  kerak.  U  «qari  kampir» 

ma`nosini beradi. Xorazmda so`ngi tutam bu»doy yi»ilib, xirmon tugatilganda ustiga kesak 

qo`yiladi,  uni  «baraka  kesagi»  deb  atagan.  Xasharmarosimida  bug`doy  tutamin  «ona 

bu»doy»  deb  otagan.  Hasharchilar  unga  1-  kelishga  hrakat  etgan  va  «ettim,  ettim,  ettim  

oblboraka  bersin»  deb  uradi.  Bu»doy  bahorgacha  saqlanadi.  Albatta  O`zbekiston  xalqlari 

etnografiyasiga  oid  boshqa  juda  ko`p  materiallarni  keltirishimiz  mumkin.  Ularning 

ko`pchiligi bizlarning kunlarimizda ham yashab kelmoqda. 

Mustaqillik  sharofati  bilan  milliy  urf-odatlar,  diniy  qadriyatlarimiz  qayta  tiklandi. 

Bunda  prezidentimiz  I.A.Karimovning  qissalari  kata.  Prezidentimizning  1992  yilda  27 

martda  «Ruza  haytini  dam  olish  kuni  deb  e`lon  qilish  to`g`risida»  farmoni  e`lon  qilindi. 

1992  yildan  boshlab  har  iyl  mamlakatimizda  Ruza  hayti  Navruz  kabi  umumxalq  bayrami 

sifatida nishonlanmoqda.