Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogika

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 

1. Ulkashunoslikda etnografiyaning roli? 

2.  Ulkashunoslikda etnografik tadqiqotlar? 

3. Uzbek xalqining etnogenezi masalasi? 

 

 

Tasviriy va amaliy san`at 

Reja: 

1. Tasairiy san`at namunalari- tarixiy manba sifatida 

2. Amaliy san`at 

T.t. Suurat, mujaz-rasm, miniatyura.   

 

Adabietlar: 

 

1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 

2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 

3. Ashurkov V.N.Katsoba D.V., Matyushin G.N. Istoricheskoe kraevedenie.M.,  

1980 

4. Jabbarov I. O`zbek xalqi etnografiyasi.T., 1994 

5. O`zbekiston xalqlari tarixi.T., 1992. 1-jild 

6. Bijanov e., Xujaniyazov G`, Qaramanova G. Tariyxiy u`lketanio`. No`kis,  

«Bilim», 2001. 

 

1.  O`zbek  ajdodlari  ajdodlari  tasviriy  san`at  sohasida  ibtidoiy  jamiyat  davridan 

boshlab ajoyib asarlar  yaratganligini arxeologik kashfietlar tasdiqlaydi. Respublikamizning 

ko`p  joylarida  ayniqsa  Boysun,  Qurama  tog`  tizmalari,  Samarqand  tevaragidagi  tog`larda 

topilgan  qoya  toshlarga  bitilgan  ibtidoiy  rasmlar  o`zining  haqiqiy  va  rang-barangligi  bilan 

hozirgacha kishilarni hayriyatda qoldiradi. 

Ibtidoiy  jamoa  san`at  namunasi  1879  yili  ispan  arxeologi  M.Sautuola  tomonidan 

Ispaniyaning  Altamir  goridan  topilgan  edi.  Undagi  evvoiy  buqa  (aubr)  rasmlari  qirmizi  va 

boshqa  rasmlar  bilan  ishlatilgan.  1895-yilda  ibtidoiy  odam  surati  Frantsiyada  Lya  Mut 

goridan  topildi.  1901  yilda  esa  Frantsiya  Anri  Breyl`  Vezer  vohasidagi  Le-Kombatel` 

 

27 

goridan mamont, biaon, ot, ayiq kabi hayvonlar tasvirini topadi. Bu erda 300 ta rasm bo`lib, 

odamlar ko`pincha niqobda tasvirlangan. Shu joyga yaqin joydan usha yili arxeolog Pestroni 

Fon de Gom gorida deyarli «suratlar galereyasi» ni topdi, unda 40 ta evvoiy ot, 23 mamont, 

va  boshqa  hayvonlar  rasmlari  bor.  Usha  yillarda  qadimshunoslar  E.Kartal`yak  va  A.Breyl` 

Al`tamir gorini batafsil tekshirib urganadi. 280 metr uzunlikdagi joyda 150 ta rasm mavjud. 

San`atshunoslar  bu  ibtidoiy  odamlarning  ishlarini  dunega  mashhur  Fidiy,  Mikelanjelo, 

Leonardo do Vinchi ishlari bilan taqqoslaydilar. 

O`zbekistonda  bunday  rasmlar  mezolit  davrida  kashf  etilgan.  Ularning  ba`zisi  rang 

berib  chizilgan,  ba`zilari  uyib  ishlangan.  Surxandare  viloyatidagi  Zarautsoy  qoya  tasvirlari 

mezolit  davriga  oid.  Ular  qadimgi  odamning  fikru  uylari,  atrof-muhit  haqidagi  tasavvuri, 

qanday hayvonlarni ovlagani, qaysi mehnat va ov qurollarini qullagani haqida fikr  yuritish 

imkonini  beradi.  Ma`dandan  olingan  ranglar  erdamida    ibtidoiy  odamlar  nimani  qurgan 

bo`lsalar (ov hayvonlari, atrof-tabiat) shuni tasvirlaganlar. 

Toshga  uyib  tushirilgan  rasmlar-petroglif  deyiladi.  (yunoncha  «petros»-tosh,  «glife-

uyish). 

Insonning  atrof-muhitni  bilish  eki  duneni  anglashga  intilishi  ibtidoiy  tasviriy  san`at 

rivojiga asos bo`ldi. 

Moddiy  va  ma`naviy  madaniyat  bilan  bevosita  bo»liq  bo`lgan  san`at  namunalari, 

ibtidoiy  chizma  rasmlarda  antik  dav  rva  o`rta  asrlarda  yaratilgan  monumental  badiiy 

obidalar mintaqada yashagan turli elat va qobilalar tomonidan ijod qilingan. 

Mezolit davri odamlarning diniy qarashlari va tasviriy  san`at olamini tadqiq etishda 

O`rta  Osiening  ikita  hududida  uchraydigan  qoyatosh  rasmlari  nihoyatda  boy  manba  bo`lib 

xizmat qiladi. Bulardan Quxitong va Zarodutkamar qoya suratlari O`zbekistonnning janubiy 

qismida joylashgan. Qoyatosh suratlarining boshqa bir guruhi esa Pamir tog`ida joylashgan. 

Tuproqal`a-milodning II-III asrlarida qurilgan ulkan inshoat bo`lgan. Shahar qudratli 

mudofa devori bilan uralgan, devor burchaklarida burjlar qurilgan Markaziy maydonda kasr 

va  ibodatxonalar  joylashgan.  Qasrdagi  Saroy  devorlari  tasvirlar  bilan  bezatilgan  bo`lib, 

shohlar, lashkarlar, musiqachilar, hayvon va qushlar rasmlari saqlanib qolgan. 

VI-VII  asrlardagi  iasviriy  san`at,  haykaltaroshlik  nomunalarini  usha  davr  qal`a  va 

saroylarni  bezagan  devordagi  rasmlar,  shuningdek  uyma  naxssharda,  buddizm 

ibodatxonalariga  urnatilgan  haykallarda,  ael  xudolarning  haykallari,  eg`ochdan  ishlangan 

butlarda  va  tangalarga  solingan  odamlar  qiefasi  va  boshqalarda  urinadi.  Ularda  iok  feodal 

davrida  yuz  bergan  ijtimoiy  uzgarishlar,  iqtisodiy  siljishlar  va  siesiy  munosabatlar  ma`lum 

darajada  o`z  ifodasini  topdi.  Surxan  vohasida  Balaliktepa,  Zarafshon  vodiysida 

Panjikentdan,  Varaxsha  va  Afrosiebdan,  Far»ona  vodiysida  Kuva  xaborabalaridan  va 

boshqa  esdaliklardan  topilib  urganilgan  devoriy  suratlar,  haykallar  va  loydan  ishlangan 

idishlarga uyilgan naxshlar usha davrning noyeb edgorliklari hisoblanadi. Ularda ilk feodal 

davrining  murakkab  siesiy  munosabatlarning  ta`sirida  vujudga  kelgan  ma`naviy  haeti  va 

kundalikli  turmush  tarzi  ifodalanadi.  Masalan:  Volaliktepa  devorlaridagi  rasmlarda 

qo`llariga qadaq ushlab yasanib kiyingan erkak va aellarning tasvirlarini, Varaxsha saroiyda 

esa  oq  filning  ustiga  mingan  chavanduz  va  polvonlarning  old  va  orqa  tomonidan  panja 

uraetgan  arslon  va  konotli  grifonlar  bilan  olinishi  tasvirlangan,  ushingdek  qonatli  tuya 

shaklida  ishlangan  oltin  taxt  ustida  utirgan  hukmdor  va  o`tga  tizza  bukib  kabob  qilaetgan 

zieratchilarning tasvirlari berilgan. 

Panjikent shahrining qarobalaridagi 60 dan oshiq xujralardan topilgan devor surtalari 

ham  mazmunan  juda  boy.  Ularda  harbiy  yurishlar,  sug`dlarning  qadimgi  eposlari, 

dehqonchilikga va diniy marosimlarga bog`ishlangan har xil mazmundagi rasmlarni ko`rish 

mumkin. Deyarli 15 metrga etadigan tasvirda otliq askarning ajdrxo va otliq dushman Bilan 

yakkama-yakka  olshishi,  choqarlarning  devlar  bilan  kurashi  va  nihoyat  ajdaxoni  yanchib 

tashlagan  askarning  uz  chokarlari  Bilan  qahramonana  qaytib  kelaetganligi  beriladi.  Bu 

 

28 

ajoyib  badiiy  tasviriy  san`at  asarini  topib  urgangan  arxeolog  olim  A.Belinitskiy  uni 

Abdulqosim  Firdavsiyning  mashhur  «Shohnoma»  asarida  baen  etilgan  Rustam  haqidagi 

dostonnning X asr mualliflaridan sarros uch asr avval sug`d rassomlari tomonidan qil qalom 

bilan chizilgan tasviri deb talqin etadi. 

Panjikent dveor suratlari orasida galla xirmoni, uni taqsimlash bilan bog`liq bo`lgan 

odatdagi  haeti  ko`rsatilsa,  yana  birida  Siyavushning  ulimi  bilan  bog`liq  aza  marosimi 

ko`rsatiladi. 

Afrasebdagi  devor  suratlarida  bayram  saltanati  tasvirlanadi.  Zalning  g`arb  devorida 

shoxnoma  libos  kiygan    kishilar  sovg`a  kutarib  tur.  Devorda  16  qator  sug`d  ezuvini 

kuramiz. Unda: Men Chag`anien davrpati (elchisi) Buxarzoda hukmdor Turantosh nomidan 

podshoga  hurmat-izzat  bildirish  uchun  Samarqandga  keldim»  degan  mazmundagi  so`zlar 

bilan  baen  etiladiyu.  ezuvlardagi  mazmun  bo`yicha  bu  suratlar  rassomning  haeliy  uylari 

emas,  balki  unda  Samarqandta  yuz  bergan  Samarqand  podshosining  Choch,  Farg`ona  va 

Chaganien davlatlari bilan olib borgan elchilik munosabatlari tasvirlangan. Demak, ilk o`rta 

asrdagi devordagi suratlar u`z davrining faqat oddiy badiiy san`at edgorligi emas, balki usha 

dvarning  murakkab  haeti,  diniy  e`tiqodlari  o`z-aro  munosabatlari  haqida  so`z  etlishi 

qimmatli manba bo`lib hisoblanadi. 

IX-XII  asrlarga  kelib  tasviriy  san`at  sohasida  o`zgarishlar  ro`y  beradi.  Endi  jonli-

jonzodlarning  rasmini  solishdan  murakkab  geometrik  har  xil  naqshlar  ishlana  boshlaydi. 

Islam dinining g`oyalariga asoslanib tirik jonzodlarning suratini chizish olovga topinish va 

butparastlik deb qat`iy ma`n etilishiga qaramastan san`atning bu sohasidagi asrlar davomida 

yashab kelaetgan an`analari butunlay yuqolib ketmadi. 

Tasviriy  san`at  namunalri  tarix  uchun  ham  ahamiyatli.  Ularda  ma`lum  tarixiy  davr 

haeti  aks  ettirilgan  buladi.  Maslan:  Temuriylar  davrining  taniqli  musavviri  Xirotli 

Kamoliddin  Bexzod  chizgan  rasmlarda  mehnatkash  ommo  haetini  ham  aks  ettiradi. 

Bexzodni  Sharq  Rafazli  deb  ham  atashadi.  Tarixiy  shaxslardan  Alisher  Navoi,  Xusayn 

Bayqora, Shaybaniyxonlarning qiefalari bizga Bexzod chizgan potretlardan ma`lum bo`ldi. 

2.  Antik  davrda  yaratilgan  turli  xildagi  amaliy  bezak  san`ati  namunalri  qadimiy 

xorazmliklar,  baktriyaliklar,  sug`diylar,  marg`ienaliklarning  yuksak  madaniyatiga  ega 

ekanligini nomoen qiladi. 

III-IV  asr  obidasi  bo`lmish  Tuproqqalaning  serxasham  Saroy  mehmonxonalaridagi 

uyma  ganchli  rasmlar,  usha  davrga  oid  Baraxsha  shaharchasida  kashf  etilgan  ganchga 

bitilgan o`simliksimon naxshlar, pal`metta, burrtirib ishlangan baliq tasvirida uyilgan ganch, 

geometrik  shakllar,  qushlar,  hayvonlar  va  baliqlarning  tasvirlari  ajoyib  san`at 

namunalaridan. 

Ilk o`rta asrlarda afsonoviy hayvonlar tasvirini uchratamiz. Ganchgorlikning gullab-

yashnashi  XVII-XIX  asr  boshlariga  to`g`ri  keladi.  Bu  sohada  o`zbek  usalarida  ayrim 

mintaqag`a  xos  badiiy  uslub  va  belgilar  saqlanib  qolgan.  Ular  o`ziga  xos  uymakorlik 

maktablarini  yaratibgina  qolmay,  o`zaro  tarixiy  davr  jihatidan  ham  farqlanadilar.  Agar 

qodimgi  ganch  uymakorligia  deyarli  hajmlik  realistlik  mazmun  va  ornamental  motivli 

rasmlar  xarakterli  bo`lsa,  o`rta  asrlarda  o`simlik  va  geometrik  shakldagi  chuqur  uyib 

yasalgan hashamatli bezaklar paydo bo`ladi. Bizning asrimizga kelib ganchgorlik san`atida 

mayda  rel`efli,  nozik  va  rangli  teks  fonda  yasalgan  me`morchilik  namunalari  keng 

tarqalgan. 

Ganch  uymakorligida  yirik  uyma,  chuqur  uyma,  yassa  uyma,  kirma  zamini  kuzguli 

uyma,  zamini  rangli  uyma  kabi  uslublar  hozirgacha  ishlatilmoqda.  Bunday  ajoyib  milliy 

bezaklar  Toshkentdagi  Navoiy  nomidagi  opera  va  balet  teatrida,  Muqimiy  nomli  teatrda, 

kata san`at va madaniy saroylarda, juda ko`p ma`muriy va jamoatchilik binolarida, oshxona 

va  dukonlarda  keng  ishlatilgan  bo`lib,  ular  shahar  xusniga  xusn  bag`ishlamoqda.  Mashhur 

badiiy  ganchkar  ustalaridan  O`zbekiston  FA  faxriy  a`zosi,  respublikada  xizmat  ko`rsatgan 

 

29 

san`at  arbobt  Shirin  Muradov,  Xalqaro  mukofotlar  sovrindori,  O`zbekistonda  xizmat 

ko`rsatgan san`at arbobi Abdulla Boltaev, elda kata hurmatga sozovor bulgan mohir ustalar 

Tashpulat Arslonqulov, Usmon Ikromov, Anvar Quliev, Shamsiddin Gofurov, Quli Jalilov, 

O`zbekiston  FA  Faxriy  a`zosi  Yusuf  Ali  Musaev  va  boshqalar  yaratgan  uymakorlik  va 

me`morchilik san`ati xalqimizning badiiy boyligidir. 

e»och  uymakorligi  ham  O`zbekistonnning  barcha  viloyatlarida  qodimdan  keng 

tarqalgan.  eg`och  uymakorligi  namunalri  ilk  o`rta  asrlarga  oid  Surxondare  vohasidagi 

Yumaloktepadan, Buxoro, Xiva, Samarqand, Shaxrisabz va boshqa joylardagi kazilmlardan 

topilgan.  Tadqiqotchilarning  ta`kidlashicha,  arablar  kelishdan  oldin  e»ochdan  yasalan 

ma`budoni  har  bir  xonadonda  uchratish  mumkin.  Arab  istilosidan  keyin  islom  aqidalarig 

binoan  tasviriy  san`atning  bunday  turlari,  ayniqsa  haykaltarashlik  butunlay  barhom  topadi. 

Endilikda  usta  naqqoshlar  eg`och  buyumlarga  geometrik  shaklda  chiziqlardan  murakkab 

shakllar yasashga, tabiat manazarasi va o`simliklar aksini ifodalashga utdilar. 

XI-XIII  asrlarda  xalq  amaliy  san`atida  murakkab  geometrik  naxsh  asosiy  urinni 

egallaydi.  Bunga  misol  qilib  XI-XII  asrlarga    oid  Samarqanddagi  Shoxi-Zinda  devorining 

orasidan  topilgan  u»och  uymakorlik  namunasini,  Quxna  Urganch  obidalaridagi  naqshli 

eshik  va  ustun  namunalarini  keltirish  mumkin.  Temuriylar  davrida  yaratilgan  u»oya 

buyumlarda hattoki tirik mavjudodlar uyib tasvirlanganligini kurish mumkin. 

Utgan  asr  oxirlariga  kelib  har  bir  zonlikda  o`ziga  xos  turli  uslubdagi  uymaqorlik 

maktablari  paydo  bo`ldi.  Masalan,  Buxoro  yog`och  uymakorlik  naxshning  jozibadorligi, 

jinjima  bezaklarning  oltin,  kumush  suvi  Bilan  bezatilishi  bilan  ajralib  turadi.  Xiva  ustalari 

eg`och  uymasining  monumentalligi,  tabiiy  tangning  mustaxkamligi  bilan  farqlanadi. 

Marg`ilon  ustalari chuqur zaminli uymani qullab kelganlar. Quqondagi Xudoerxon saroyi, 

Buxorodagi  Sitoran  Moxi-Xosa,  Xivadagi  Toshhovli,  Marg`ilondagi  Saydaxmadxo`ja 

madrasasi, Toshkentdagi N.K.Romonov saroyi va A.A.Polovtsev uyi va boshqalarda o`zbek 

ug`och uymakorligi san`atining bebaho namunalari yaxshi saqlanib qolgan. 

O`zbekistonning  mohir  ustalari  o`z  ishlari  bilan  1925  yilda  Parijda,  keyin 

Leyptsikdagi,  1927  yilda  jahon  bo`yicha,  1937  yilda  gazmalarda  qatnashib  ikkita  «Gran 

pri»,  ikkita  kumush  medal`  bilan  mukofatlanganlar.  1939  yilda  N`yu  Yorkda  bo`lgan 

«Kelajak olam» qurgazmasida ham qatnashib o`zbek ustalari diplom olganlar. 

An`anaviy  naqqoshlik  noeb  badiiy  san`at  turalridan  biritosh  va  suyak  uymakorligi 

hisoblanadi.  Bu  san`atni  xalq  orasida  toshtaroshlik  va  sangtaroshlik  deb  ham  otaydilar. 

Ma`lumki,  dastlabki  ishlab  chiqarish  qurollari  toshdan  yasalgan.  Ibtidoiy  ajdodlarimiz 

toshning turli navlaridan va suyakdan har xil qurol-asboblar, uy-ruzg`or buyumlari, bezaklar 

taerlaganlar.  Eramizning  birinchi  asrlariga  oid  obidalar  (Faeztepa,  Ayritom,  Karatepa, 

Tuproqqal`a) xarsangtosh va marmardan bezak ishlarida keng foydalanilgan. O`rta asrlarda 

toshtaroshlik  yuksak  darajada  rivojlanib  toqomillashgan.  Misol  sifatida  Amir  Temur  va 

Axmed  Yassoviy  mahbaralari,  Bibixonim  masjidi,  Xiva,  Shaxrisabz,  Buxoro, 

Samarqanddagi  masjid  va  madrasalarning  jozibador  uymakorlik  toshlar  Bilan 

bezatilganligini keltirish mumkin. 

Xozirgacha  binokorlikda  mayolika  va  mozaika  tarzida  ishlatiladigan  Buxoro, 

Samarqand,  Xiva,  Quqon  kabi  shaharlardagi  masjid-madjrasalar,  karvonsaroylar  va 

qabrlarni  bezatib  turgan  rang  barang  koshinlar  ham  amaliy  san`atning  ajoyib  namunalari 

hisoblanadi.  XIX  asr    oxirlariga  kelib  bir  oz  inqirozga  uchragan  koshinchilik  keyingi 

yillarda ta`mirchilik ishlari tufayli qayta tiklanib yana jonlandi. 

Ayniqsa, mustaqillik yillarida milliy qadriyatlarimiz qayta tiklanib amaliy san`atning 

barcha sohalariga kata e`tibor berilmoqda. 

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 

1. Tasviriy san`at namunalari? 

2. Tasviriy san`at ulkani urganishda axamiyati? 

 

30 

 

Mavzu: Toponimika ulka tarixini urganishning asosiy manbalaridan biri 

 

Reja: 

1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida 

2. O`lka tarixini urganishda toponimik material tuplash va ulardan  

foydalanish 

T.t. Toponim, toponim atamalar, eski atamalar.   

 

Adabietlar: 

 

1. Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 

2. Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 

3. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`oti.T.,1988 4. Abdimuratov K. 

«Nege usilay atalg`an».N. 1965 

4. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lig`oti. Toshkent, 1988. 

5. Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965. 

6.  Hakimov  Z.  Buxoro  yaqinidagi  Chorbakr  majmuosi.  «Moziydan  sado»  №1-2  (5-

6). 2000. 70-73 betlar. 

 

1. 1917 yilga qadar toponimikaning vazifasini tarixiy geografiya Fani bajrib kelgan. 

Toponimika  geografik  nomlarning,  kishi  ismlarining  kelib  chiqishini  urganadigan  Fan 

sifatida maydonga keldi. Toponimikani  «zamin tili»  ya`ni er tili deb atashadi. Toponimika 

termini  latin  tilidan  olingan  bo`lib,  «topos»-joy,  «onoma  –nom  so`zlaridan  yasalib  joy  

nomlarini  urganadigan  fan  degan  ma`noni  bildiradi.  Geografik  nomlar  vaz  amin  qa`rida 

urganilmay  etgan  nomlar,  insonlarga  quyilgan  ismlar  toponimikaning  urganish  manbai 

hisoblanadi.  Mikrotoponimika  esa  (grammatik  jihatdan  mayda  ob`ektlarni,  ya`ni  turdosh 

otlarni) mikroob`ektlarning nomlarni tadqiq qiladi. 

Hozirgi vaqtda toponimika faqat kata va yirik ob`ektlar (tog`lar, urmonlar, vodiylar, 

vohalar,  shaharlar)  nomlarigina  emas,  balki  kichik  ob`ektlarning  (mahallalar,  daralar, 

jarliqlar, anxorlar, dare irmoqlari, ariq va kullar) ham nomlarini urganmoqda. 

Nomsiz «ob`ekt» toponim emas. Toponimlar bir vaqtning o`zida tilshunos, tarixiy va 

geografik faktlar ham hisoblanadi hamda manba sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. 

Toponimika  ko`pincha  tarixiy  dalillarga  va  isbotlarga  muhtojdir.  Masalan,  biror 

edgorlikning  nomini  urganish  uchun  albatta  uning  qaysi  davrda  yaratilgnini  va  nima 

sababdan  shu  nom  berilganini  tarixiy  davr  sharoiti  nuqtai  nazaridan  tadqiq  qilish  talab 

etiladi. 

ezma manbalarga suyangan holda nomlar quyilgan davrini aniqlashga, nomlar paydo 

bulishini urganishga qul keladi. 

Toponimika,  metodologiyasiga  muvofiq  uni  fan  sifatida  urganishda  quyidagi  asosiy 

talablarni  hisobga  olish  lozim:  toponimlarning  paydo  bulishiga  doir  ma`lumotlardan 

foydalanish,  nomlarning  mavjud  bo`lgan  barcha  formalarini  aniqlash,  nom  va  terminlarni 

usha  joy  bilan  bog`liq  holda  to`plash  va  eng  muhimlarini  urganish  zarur.  Toponimik 

asarlarga  vaqt,  manbalar  va  yo`nalishlar  bo`yicha  joylarga  aholining  kuchishi,  o`rnalishi 

kiradi.  Toponimika  jamiyatning  muomila  vositasi  bo`lgan  tilini,  iqtisodietini,  madaniyatini 

va tarixiy taqqietini urganish jaraenida o`sib rivojlanib boradi. 

Toponimika  o`z  ob`ektining  «eshini»  ham  aniqlaydi.  O`z  navbatida  toponimik 

nomlar  tarix  uchun  bebaho  manbadir.  Geografik  nomlar  ma`lum  hududdagi  u  eki  bu 

xalqning  tili  haqida  guvohlik  beradi.  Nomlar  ma`lum  bir  aholining  tili  haqida  guvohlik 

beradi. Nomlar ma`lum bir aholining hamjihatini eki tarqoqligiga ham bo»liqdir. 

 

31 

Ibtidoiy  jamoa  tuzimi  davrida  nomlar  juda  kam  bo`lgan,  keyinchalik  aholi  paydo 

bo`lib, quyilgan nomlar ham ko`p vaqtlar utishi Bilan boshqa nomlarga uzgartirilib borilgan 

eki butunlay yo`q bo`lib ketgan. Ayrim shahar va qishloqlarning eski nomlari urniga yangi 

nomlar  quyiladi,  bu  eski  nom  nima  uchun  yo`qoldiyu,  nima  uchun  yangi  nom  quyiladi, 

buning  sabablarini  aniqlash  mumkin.  Toponimikaga  oid  ma`lumot  tuplashda,  joylarning 

nomlarini urgnishda aholidan eppasiga surash uslubi qullaniladi. Toponimikaning eng katta 

xizmati shundaki, u hajjatxona  hujjatlarini sinchiklab urganish, xalq og`zaki  ijodi asosidagi 

ayrim  tomonlar  va  nihoyat  hech  qanday  manbalarda  aks  ettirilmgan  noma`lum  joylarni 

bizga ma`lum qiladi. 

Toponimikaga oid tadqiqot olib borilaetgan tumanning tabiiy geografiyasini, utmish 

tarixini,  til  tarixini  yaxshi  bilish  shart.  Shuningdek  materiallar  to`plash  uchun  bevosita 

tilshunoslikka  oid  bo`lgan  va  toponimlar  deb  hisoblangan  quyidagi  terminlarni  bilishlari 

kerak.  Antroponim  suzi-lotin  tilidan  olingan  bo`lib,  «atropo»-odam,  «onoma»-nom,  kishi 

nomi,  laqabi,  familiyasi  demakdir,  (masalan,  Mahmud  Qashg`oriy,  Munis  Xorazmiy) 

antroponomika-kishi  ismi,  shahar,  qishloq,  ovul  vash  u  kabi  joylarning  nomidan  olingan 

topinimlarni  urganadi  (Masalan:  Tokentboy,  Quqonboy,  Xo`jaqul,  Nukusboy,  Shumanoy) 

etnotoponim  esa  qabila,  urug`-aymoq  nomiga  quyilgan  nomlarni  urganadi.  (Qozoqboy, 

Qir»izboy,  O`zbek,  Mang`itboy).  Gidronim-grekcha  «gidro»-suv,  «onoma»-nom,  suv 

ob`ektlarining, masalan, kanal, ariq, anhor, dare, soy, jil»a, irmoq, buloq, quduq, dengiz, kul 

va  qultiq,  bug`oz,  sharsharalarning  nomlarini  urgnadi.  Shu  jumladan  alohida  terminlar 

qullanilishi  mumkin:  pelagonim-dengiz  nomlarini:  limonim-qo`l  nomlarini,  gelonimlar-

baqoqlik nomlarini urganadi. 

Diminutiv-  lotin  tilidan  olingan  so`z  bo`lib,  kichraytilgan,  shakldan  toponim 

yasalishi  demakdir.  O`zbekistonda-cha  va  aq  ba`zon-ik  effikslari  diminutiv  shakldagi 

toponimlar  yasaydi:  bunday  toponimlar  otlardan  (Xisorak,  Rudak),  sifatlardan  (Kukcha, 

Koracha, Saricha), etnonoimlardan (Durmoncha, Naymancha) yasalishi mumkin. 

Metateza-lotin  tilida  metatesis-joy  olmashtirish-so`zdagi  tovushlarning  o`rin 

olmashish (Besheg`och-Bechog`osh, Sayram-Sarem). 

Metafora 

(grekcha-»ko`chirich)-so`zining 

ko`chma 

ma`noda 

ishlatilishi 

(Mingbo`loq-ko`p  buloq,  Tuyatosh-katta  qoya).  Metanomiya  (grekcha-»qayta  nom 

qo`yish»)-toponimikada  joy  nomining  qushni  ob`ekt  nomiga  o`tishi,asalan,  dare  nomining 

shahar,  tuman  nomiga  aylanishi  (Zarafshon  daresi-Zarafshon  shahri,  Chirchiq  daresi-

Chirchiq shahri, Amudare-Amudar`e to`mani). 

Mikrotoponomiya  (grekcha  «mikro»-kichkina,  «onoma»-nom)-kichik  ob`ektlar: 

buloqlar, quduqlar, dalalar, o`tloqlar, jorlar,  yo`llar, kichik tepalar, kuchalar va hatto atoqli 

otga ega bo`lgan ayrim daraxtlarning nomlari. 

Oronomiya-er  yuzining  rel`f  shakllari-tog`lar,  chuqqilar,  qirlar,  daralar,  teksliklar, 

jarlar nomlarini urganadi. Speleonim-g`or nomlarini urganadi. 

Polinimiya  (grekcha-»polis»-shahar).  Urbonomiya  so`zi  ham  lotin  tilidan  olingan 

bo`lib,  «urbs»-shahar,  aholi  punktlari;  xutor,  ovul,  qishloq,  shaharcha,  stantsiya, 

shaharlarning nomlarini urgatadigan maxsus fandir. 

Hozirgi  vaqtda  toponimistlar  joy  nomlarini  faqat  etimologik  va  semantik 

jihatdangina  emas,  balki  so`z  yasalishi  jihtidan  ham  tahlil  qilmoqdlar.  Masalan:  Jizzax, 

Quqon,  ezevon,  Galcha  kabi  toponimlar  ikki  komponentdan  tuzilgan.  Ammo,  Qarshi 

(Saroy, qasr), Xisor (Qurg`on), Buxoro (bixara-ibodatxona), chim (qurg`on), en (bekat), ep 

(kanal)  kabi  nomlar  mustaqil  toponimlar  shaklida  uchraydi.  Ba`zi  toponimlar  xalq  o»zida 

qisqartilib  aytilishi  mumkin.  Masalan:  Taxta  (Taxtakupir,  Qum  (Qumqishloq),  Zax 

(Zaxarik). 

Shunday  qilib,  toponimika  uch  printsipga  asoslanadi:  1.  Tarixni  urganish;  2. 

Toponimlarning  geografiyaga  oid  ma`lumotnomalarini  aniqlash;  3.  asosiy  qidirilaetgan 

 

32 

toponimlarning  barcha  nomdagilarini  ilmiy  asosda  alohida-alohida  urganib,  ulardan  xulosa 

chiqarishdir. 

Toponimika sohasiga qiziqish ertaroqdan boshlangan. Masalan: XI asrdagi Maxmud 

Qashg`ariyning «Devonu lug`ot turk» asarida S.Remezov, M.V. Lomonosov, V.N.Tatishev, 

A.P.Sumarokov, G.V.Miller asarlarida uchraydi. Sibir`-turk va mug`ul toponimikalariga rus 

arxeologi  B.V.Radlov  asos  solgan.  Geografik  nomlarni  ularning  kelib  chiqishi  va  tarixi 

Bilan  bo»liq  holda  rganish,  ularni  klassifitsikatsiya  qilish  nisbatan  yaqin  vaqtlarda 

boshlangan.  Bu  sohada  atoqli  toponimikachi  A.X.Vostokovning  xizmati  kata.  XX  asr 

boshlarida toponimik tadqiqotlar ancha keng quloch eydi. 2-jahon urushidan oldingi davrda 

olimlardan  A.I.Sobolevskiy,  N.Ya.Marr,  S.V.Veselevskiy,  V.V.Bartol`d,  V.P.Semenov-

Tyanshanskiy, V.G.Shostakovich toponimika sohasida samarali ishlar qildi. Endilikda butun 

olimlar jamoasi toponomika tadqiqotlar  yurgazmoqda. Bu sohada T.Nafasov («Qashqadare 

toponimikasi»),  Sh.Qodirova  («Toshkent  mikrotoponimikasi»)  va  E.Beshmatovlar  o`z 

hissalarini qushib kelmoqda. 

Respublika 

toponimikasini 

o`rganishda 

Ya.G.Gulomov, 

R.N.Nabiev, 

A.R.Muxamadjonov  F.Abdullaev,  S.Ibrohimov,  O`zbekistonda  1-  toponimik  kartoteka 

tuzishda  ishtirok  etgan  X.T.Zarifov,  geograflardan  X.Xasanov,  S.Koroev  va  boshqalarning 

ishlari diqqatga sazovordir. 

2.  Toponimikani  o`rganish  ma`lumot  tplashdan  boshlanadi.  Ma`lumot  yig`ish  ishini 

boshlashdan avval ma`lumotlarni qanday va qaerlardan to`plash hamda kimlar bilan qanday 

mavzuda  suhbat  o`tkazishning  hech  bo`lmaganda  taxminiy  ish  rejasi  va  dasturi  ishlab 

chiqilishi  shart.  Shu  reja  va  dastur  asosida  puxta  taergarlik  ishlaridan  so`ng  dala  tadqiqot 

ishlari  o`tkaziladi.  Dalada  tadqiq  ishlarini  amalga  oshirish  jaraenida  aholidan  eshitgan 

hikoya  afsona  va  utmish  haqidagi  suhbatlarni  hamda  boshqa  materiallarni  muntazam  ezib 

boradigan  maxsus  daftar  bulishi  shart.  Shundan  so`ng  surishtirish  va  suhbat  natijasida 

olingan  ma`lumotlarni  tadqiq  qilishda  toponimik  toifalar  bo`yicha  maxsus  kartotekalar 

tuziladi.  Keyin  shu  asosda  lug`atlar  tuziladi.  Tadqiq  qilingan  va  turlangan  toponimik 

ma`lumotlar  urkashunoslik  muzeylarida  aniqlanadi.  Shuningdek,  bu  ma`lumotlar  maxsus 

kutubxonalarda alohida bo`lim qilib saqlanadi. 

Toponimlardan  nom  olgan  buyumlar,  o`simlik,  hayvonlar  shu  qadar  kupki  ba`zan 

hatto ularninn etimologiyasi to`g`risida uylab ham utirmaymiz. Quqon arava, buxori qovun 

chust  pichog`i  kabi  so`zlarda  usha  joy  nomlari  hamon  esga  kelishi  mumkin.  Quyida 

toponim nomlariga misollar keltiramiz. 

Kimeviy elementlar: ameritsiy (Amerika). 

Galliy (Frantsiyaning lotincha nomi Galliya). 

Gol`miy  (Shvetsiyaning  poytaxti  Stokgol`mning  lotincha  Gol`miya),  litetsiy 

(Parijning lotincha nomi-Lyutetsiya), ruteniy (Rossiya) va hoqazolar. 

O`simlik  va  hayvonlardan  olingan  nomlar.  Apel`sin-gollandcha  «xitoy  olmasi» 

demakdik,  srdinka-baliq  (Sardiniya  oroli  nomidan  olingan).  Yorqshir-chuchqazoti 

(Angliyadagi York-shir grafligi). 

Geologiya  va  geografiya  atamalaridan  olingan  toponimlar,  Agat-kimmatbaho  tosh 

(Sitsiliyadagi Akaita daresi nomidan, xalq tilida aqiq deyiladi). Alebastr-ok gips. (Misrdagi 

shahar  va  tog`).  Xozarasp-ming  ot,  Sariosie-bosh  tegirmon.  Hindiqush-xshtd,  qush-ulim, 

ya`ni hindlar o`limi ma`nosini bildiradi. 

Gazlamalar:  Boston  (AQSh  shahri).  Jersi  (Normondiya-Frantsiya  qirg`og`i 

yaqinidagi orol nomidan) va hakoza. 

Oziq-ovqat  nomlari:  Lagmon-(xitoycha)  lag-uzun  «mann»-xamir  manto-»mon»-

xamir, «to»-kolloday go`sht ma`nosini bildiradi. 

Ichimliklar  nomlari:  Borjomi  mineral  suv  (Graziya  shahri)  essentuki  (Shimoliy 

Kavkaz kukort shahri), Toshkent mineral suvi (Toshkent shahrining nomi) va hakozo. 

 

33 

Kita`lar  (materiklar)  va  dengizlar  nomlaridan  hosil  bo`lgan  toponimlar,  Avstraliya-

grekcha  «Janubiy  quruqlik»  degan  so`z.  (XIX  asrdan  shunday  atalgan  (evropa  osuri  tilida 

ereb «qun botish», «Qorongulik», «G`arb» demakdir. 

Osie 

–

ruscha  Aziya,  xitoycha  Yasiya,  yaponcha  Adziya.  Bu  nom  dastlab  Gomer 

dostonlarida  tilga  olingan.  Miloddan  oldingi  V  asrda  Gerodot  asrlarida  Osie  deb  hozirgi 

Turkiyaning  «arbiy  qismi  anglashilgan.  Xullos,  Osie  nomi  O`rta  dengiz  sohillariga  xos 

atoqli otdir. Bora-bora bu nom sharqiy erlarga ham eyilib, umumlashib ketadi va avali Quyi 

Osie, so`ngra Buyuk Osie, Markaziy Osie singari ayrim qismlarni anglatuvchi nomlar paydo 

bo`ladi.  Osie  nomining  ma`nosi  turlicha  manba  va  adabietlarda  turlicha  izohlangan:  Aziya 

shahri  nomidan,  filosof  Aziya  ismidan,  Aziya  vodiysi  nomidan  kelib  chiqqan  deb  faraz 

qilinadi, osuri tilida asu «kun chiqish tomon», «Sharq» ma`nosida qullanilgan. 

Qizil  dengiz-arabcha  «Baxri  axmlar,  grekcha  Eritreya,  Afsonaga  kura,  Eron  shohi 

Eritr  (Qizil  qalpoq)  bosib  olgan  va  Nil  tomon  kanal  qazilgan  ekan.  Bosqacha  izohi: 

qir»oqlarida qiz»ish suv utlari va chiganoqlar ko`p bo`lganligidan shunday nom olgan. 

Qora  dengiz  janubiy  xalqlar  tomonidan  berilgan  nom.  Qora  so`zining  «shimol», 

«salg`in»  degan  ma`nosi  ham  bor.  Miloddan  avvalgi  IX-VII  asrlarda  yunonlar  Qora 

dengizni «uzoq shimol» deb ham atganlar. 

O`rta  dengiz-evropa,  Afrika  va  Osie  o`rtalarida  joylashgan  dengiz.  Grekcha 

Meditrrano  «Urta  er»  so`zlaridan  ruschaga  aynan  tarjima  qilingan,  o`zbekcha  shakli 

shunday  qisqartirib  olingan.  Tarixiy  sharq  manbalarida  ko`pincha  Rum  dengizi,  Shom 

dengizi nomlari bilan ham mashhur bo`lgan. 

Lotin Amerikasi-Markaziy  va Janubiy amerikada ispan va portugal tillari tarqalgan. 

Bu  erda  yashovchi  xalqlarning  asosiy  qismi  lotin  tilida  so`zlashganligi  uchun  shunday 

nomni olgan. 

Balkon-evropadagi  yarim  orol.  Turkiy  tillarda  balkon,  Balkan  «tog`»,  «tog`li  er» 

degan  ma`noni  aglatadi.  Turkmonistondagi  Balxan  nomini  turklar  evropaga  kuchirgan 

bo`lishi ham mumkin. (V.F.Minorskiy). 

Avstriya  aslida  nemischa  Osterreyx:  ost-»sharq»,  reyx  «ulka»,  ya`ni  «sharqiy  ulka» 

degan ma`noni bildiradi. 

Antroponimika-Turkiy  «Axmet»,  arabcha  «Axmad-maktovli,  maktovga  sazavor» 

degan  ma`noni  anglatadi.  Baxmet  turkiy  «boy»  eki  Axmet  arabcha  Ahmad  so`zlarining 

qushilishidan  Baxmetov  familiyasi  vujudga  kelgan.  Saymon-turkiy  «saymon»  (abjir, 

chaqqon,  dadil  ma`nolarida)-Saymonov  familiyasi  shunday  olingan.  Dashiq  turkiy 

«dushuk»-»tashuk»  (dimo»dor,  kekkaygan  ma`nolarida)  so`zlaridan  «Dashkov»  familiyasi 

kelib chiqqan va xaqozolar. 

Toponimik  ma`lumotlar  o`lkashunoslikda  tariximizni  chuqurroq  urganishda  muhim 

manbadir.  Masalan:  Toshkent  shahri-Chirchiq  daresining  sohilida  bundan  2000  yil 

muhaddam vujudga kelgan. Shaharda 11 ta tumon bor: Ulug`bek, Shayxontovur, Mirobod,  

Yunusobod,  Yakkasaroy,  Bektemir,  Sobir  Raximov,  Sirg`ali,  Hamza,  Chilanzor,  Akmal 

Ikromov tumonlari. 

Toshkent 1 asrda Chochgan, V-VIII asrlarda Choch, Shosh, Shoshkent, Binkent deb 

otalgan.  IX  asrda  shahar  oldingi  urnidan  shimoli-sharq  tomonda  Bozsuv  kanali  etagida 

barpo  bo`lgan.  X  asrda  eronliklar  «Bonokent»  deb  yuritilgan.  Beruniy  va  Mahmud 

Qashg`oriy  ma`lumotlarga  ko`ra  shahar  XI  asrdan  Toshken  deb  atala  boshlagan.  Ular 

Toshkent  «tosh  shahar»  demkadir  deb  ko`rsatadi.  M.e.Massonning  firkicha:  Shoshtepa-

»Tuproqqurg`on» ma`nosida. 

XVIII asr urtalarida Toshkent 4 daxaga (Sebzor, Kukcha, Vesha»och, Shayxontovur) 

bo`lingan  bo`lib,  ularning  har  birini  mustaqil  hoqim  boshqargan.  Bu  davr  tarixda  «Chor 

hokim» (to`rt hokim) nomi bilan mashhur. Shaharning 12 ta darvozasi bo`lgan: 1) Labzak. 2 

 

34 

Taxtapul, 3) Karasaroy, 4) Sagbon 5) Chig`toy, 6) Kukcha, 7) Samarqand, 8) Kamolon, 9) 

Beshe»och, 10) quqon 11) Qashg`ar, 12) Quymas. 

Sagbon atamasining ma`nosi «itbokor» demakdir. U qadimgi otashparastlik e`tiqodi 

bilan bog`liq. Taxtaaul-»taxta»-eg`och, pul-fors tilida ko`prik, ya`ni taxta ko`prik ma`nosini 

bildiradi. 

Termiz  Grek  Baktriya  davlati  davrida  «Tarimata»  nomi  Bilan,  Makedonskiyning 

istilochilik  davrida  «Aleksandriya»  deb  atalgan,  samoniylar  davrida  «Shahriy  somoniy» 

delingan. X asr oxirida shahar yana «Termiz» deb ataladi. 

Samarqand-Afrosieb,  Marokanda,  Samariana,  Saramanka,  Sakkana,  Sanman-gen, 

Samakiyan,  Sumron,  Shamarkent,  Samaran,  Simroyat  kabi  variantlari  bor.  Sug`d  tilida 

Samarokansa,  IX  asrdan  boshlab  fors  tlida  «Samarqand»  deb  atala  boshlaydi.  Turkcha 

«Semizkent»  deyilgan.  Bu  so`zni  «semiz  shahar»,  «boy  shahar»  ma`nosini  bildiradi  degan 

fikr Beruniy, M.Qashg`ariy, Bobur, Mirxond, Klavixo asarlarida ham baen etiladi. 

Buxoro-Narshahiy  o`zining  «Numijkat»,  «Bumiskat»,  «Madinat-us-Sufriya»-yaxni 

«mis  shahar»  ,  «Madinat  ut  tujkor»  ya`ni  «Savdogarlar  shahri»  degan  nomlarini  aytadi. 

Hadisda  Buxoro-Foxira  deb  ko`rsatilgan.  V.A.Livshits  fikricha  Vixara  (sanskritcha)  so`zi 

sug`d  tilida  parxar  shaklida  kirgan.  Vixara  «ibodatxona»  degann  bildiradi,  ya`ni  «ilm 

makoni» demakdir. Xofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanomasida» Buxoro shahrining nomi 

aslida Limijkat bo`lgan deyiladi. 

Jizzax-asli  oti  Dizak.  Diz-sug`dcha-»qal`a»,  «istekxom»  demak,  aq-bizdagi  «cha» 

qushimchasiga tug`ri keladi. Demak «qal`acha». 

Nukus-urug`  atamasidan  olingan.  K.Abdimurodovning  ta`kidlashicha  Nukus  suzi-

Eron tillariga mansub bo`lib nux-»tukkiz» kass «odam» shaklida yasalgan deyiladi ya`ni «9 

bahodir» ma`nosida. (K.Abdimurodov, O proisxojdenii nazvaniya «Nukus», Vestnik KK N, 

1965, N1,  s.93-94). 

Yana bir ma`lumotga ko`ra Nukus Xorazm tilida so`zlovchi xalq tomonidan atalgan 

deyiladi.  Bu  shhar  Xorazmshohlar  hukmdorligi  hududida  qurishga  ruxsat  etilgan.  Bu 

so`zning  etimologiyasi  Xorazm  tili  misolida  aniq  tushuntiriladi:  Nux  Nuv  «Yangi,  kass 

«Bekinch».  («materiali  po  istorii  turkmen  i  Turkmenii.t.  1.  M-L.,1939,  s.187).  Demak, 

Nukus-»Yangi  bekinch»,  «Yangi  ovul»  demakdir.  E.Murzaevning  fikricha  Nu  «tukkiz» 

Kesh-»uyi, joyi» degan ma`noni bildiradi. 

Shunday  qilib,  ulkashunoslikda  toponimik  tadqiqotlar  ahamiyatli  bo`lib,  jumladan 

joylardagi  har  xil  tarixiy-me`moriy  edgorliklar  nomlarining  tarixini  bilish  ham  zarurlidir. 

Ulkashunos-tarixchi  bu  edgorliklarning  dastlabki  va  keyingi  utmishini  kimlarga  tegishli 

bulganligi va hozirgi ahvoli, qanday maqsadlarda foydalanaetganliklari haqida ham batafsil 

ezib, bilib olishlari-ulkamiz tarixini yana ham chuqur urganishimizga yo`l ochadi.