Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti
Oyda bo‘lgan kosmonavtlar ro‘yhati
Download 1.79 Mb. Pdf ko'rish
|
Kdirbaeva G. Yerning tuzilishi
|
Oyda bo‘lgan kosmonavtlar ro‘yhati 1969 dan 1972 yilgacha « Apollon » dasturi bilan Oyga 6 marta qo‘nish amalga oshirildi. Oyga hammasi bo‘lib 12 ta AQSh lik astronavtlar qo‘ngan Oyga qo‘ngan AQShlik astronavtlarning xronologik ro‘yhati. № Astronavtlar Tug‘ilgan vaqti Bo‘lgan vaqti Kosmik kema Oyda bo‘lgan vaqti 1 Armstrong, Nil Olden
1930
21 iyul 1969
Apollon-11
21 soat 36 min 2 Oldrin, Edvin Yudjin
1930
Konrad, Charlz Piter
1930 1999
19 noyabr
1969
20 noyabr
1969
Apollon-12
31 soat 31 min 4 Bin, Alan LaVern
1932
Shepard, Alan Bartlet
1923 1998
5 fevral
1971
6 fevral
1971
Apollon-14
33 soat 14 min 6 Mitchell, Edgar Din
1930
Skott, Devid Rendolf
1932
31 iyul 1971
2 avgust
1971
Apollon-15
66 soat 55 min 8 Irvin, Djeyms Benson
1930
1991
9 Yang, Djon Uotts
1930
21 aprel 1972
24 aprel
1972
Apollon-16
71 soat 2 min 10 Dyuk, Charlz Moss
1935
Sernan, Yudjin Endryu
1934
11 dekabr 1972
14 dekabr
1972
Apollon-17
75 soat 1 min 12 Shmitt, Xarrison Xeygan
32
topshiriqlar 1-Keys bayoni Oy bilan Quyosh orasidagi tortishish kuchi Yer bilan Oy orasidagi tortishish kuchidan ikki marta katta bo‘lishiga qaramay, Oy nima uchun Quyosh atrofida emas balki Yer atrofida aylanadi? Savollar: 1. Muammo nimadan iborat? 2. Agar Quyosh Oyni tortishish kuchi, Yer bilan Oy orasidagi tortishish kuchidan katta bo‘lsa, Oy Quyosh atrofida aylanmaydimi? 3. Siz qanday fikrdasiz, balki boshqa omillar ham ta’sir qilardi? 4. Siz ushbu muammoni qanday hal etgan bo‘lardingiz? Talabalarga tavsiya etiladigan manbalar: Perel’man “Qiziqarli astronomiya” va M.Mamadazimov “Umumiy astronomiya” darsligi
1. Keys mohiyatini yaxshilab tushunib oling. 2. Muammoning yechimini topishga xizmat qiluvchi omillarni aniqlang ya’ni Merkuriy va Venera sayyoralarini sinchiklab o‘qib va o‘rganib chiqing. 3. Aniqlangan omillar orasidan muammoga ko‘proq dahldor bo‘lgan omil (sabab)ni ajrating. 4. Ana shu omillar asosida yechimni asoslashga harakat qiling. 5. O‘z fikringizni bayon eting. 3. Sizningcha kuzatuvchi Yerning qaysi joyida turibdi? 4. O‘z fikringizni bayon eting.
1. Talabalar keys mohiyatini u bilan tanishish orqali kichik guruhda muhokama qiladi. 2. Talaba kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda muammoni hal etishga zamin tayyorlaydigan omillarni aniqlaydi. 3. Muammoni hal etishga imkon beradigan omillardan eng muhimlari ajratib olinadi. 4. Kichik guruh a’zolari umumiy fikr asosida eng muhim omillarni bayon etadi. 5. Kichik guruhlarning fikrlari tahlil etiladi va umumiy xulosa yasaladi. O‘qituvchining yechimi Buni hisoblash uchun Butun olam tortishish qonunidan foydalanib topishimiz mumkin. Butun olam tortishish qonunida massalar ko‘paytmasiga to‘gri proporsional, ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional 33
𝐹 𝑄−𝑂 𝐹 𝑌−𝑂 = 𝐺 𝑀 𝑄 𝑚 𝑂 𝑅 𝑄−𝑌
2 𝐺 𝑀 𝑌 𝑚 𝑂 𝑅 𝑌−𝑂
2 = 𝑀 𝑄 𝑅 𝑄−𝑌 2 𝑀 𝑌 𝑅 𝑌−𝑂
2 = 2 ∗ 10 30 (1,5 ∗ 10 11 )
6 ∗ 10 24 (3,84 ∗ 10 8 ) 2 = 2,18 Ko‘rinib turibdiki, Quyosh Oyni Yerga qaraganda ikki barobardan ham ko‘pqor kuch bilan tortar ekan. Unda Oy nega Quyosh atrofida emas, Yer atrofida aylanadi. Bunga sabab Oy bilan Yer bir sistema hisoblanadi. Quyoshimiz har ikkkalasiga bir jismga ta’sir qilgandek ta’sir qiladi. Agar bir sistema bo‘lmaganda edi Oy Yerning emas, balki Quyosh atrofida aylanardi. 2- Keys Yer sayyorasi barcha sayyoralar singari Quyosh atrofida aylanadi. Yer shari Quyosh atrofida 30 km/sekund bilan aylanadi. Insoniyat erishgan eng katta tezlik 12km/s ga teng. Ko‘rinib turibdiki Yer Quyosh atrofida katta tezlik bilan aylanishini anglab olish qiyin emas. Yer kechasi tezroq aylanadimi yoki kunduzimi?
1. Muammo nimadan iborat? 2. Issiqlik manbai o‘ziga yaqinroq turgan narsalarni ko‘proq qizdirmasmidi? 3. Siz qanday fikrdasiz, balki boshqa omillar ham ta’sir qilardi? 4. Siz ushbu muammoni qanday hal etgan bo‘lardingiz?
Perel’man “Qiziqarli astronomiya” va M.Mamadazimov “Umumiy astronomiya” darsligi
1. Keys mohiyatini yaxshilab tushunib oling. 2. Muammoning yechimini topishga xizmat qiluvchi omillarni aniqlang ya’ni Merkuriy va Venera sayyoralarini sinchiklab o‘qib va o‘rganib chiqing. 3. Aniqlangan omillar orasidan muammoga ko‘proq dahldor bo‘lgan omil (sabab)ni ajrating. 4. Ana shu omillar asosida yechimni asoslashga harakat qiling. 5. O‘z fikringizni bayon eting. 3. Sizningcha kuzatuvchi Yerning qaysi joyida turibdi? 4. O‘z fikringizni bayon eting. Keysni yechish jarayoni: 1. Talabalar keys mohiyatini u bilan tanishish orqali kichik guruhda muhokama qiladi. 2. Talaba kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda muammoni hal etishga zamin tayyorlaydigan omillarni aniqlaydi. 3. Muammoni hal etishga imkon beradigan omillardan eng muhimlari ajratib olinadi.
34
4. Kichik guruh a’zolari umumiy fikr asosida eng muhim omillarni bayon etadi. 5. Kichik guruhlarning fikrlari tahlil etiladi va umumiy xulosa yasaladi. O‘qituvchining yechimi Yer sayyorasi bir butun bo‘lsa, qanday qilib, u kechasi va kunduzi turlicha aylanishi mumkin degan savol tug‘iladi.
Yer Quyosh atrofida aylanadi. Aylananing markazdan olisroq joyi, yaqinqor joyidan tezroq aylanadi. Yer sharining quyoshga qaragan tarafi kunduz, qarama- qarshi tarafida esa kechasi bo‘ladi. Yerning kunduzgi qismi Quyoshga yaqinroq, kechasi esa kunduzdan ikki yer radiusi masofaga uzoqroq bo‘ladi. shuning uchun yer sharining kechasi bo‘lgan qismi Quyoshga nisbatan katttaroq tezlikda aylanadi. Ya’ni kechasi, kunduzga qaraganda tezroq aylanadi.
Sayyoraning massasi
O‘z o‘qi atrofida aylanish davri
Yo‘ldoshlarining soni
Zichligi
Qattiq qobiq
Qattiq qobiqning kimyoviy tarkibi
Atmosferasi
Kimyoviy tarkibi
Atmosferaning o‘rtacha molekulyar massasi
kunduzi kechasi 35
Quyosh sistemasidagi o‘rni
Quyoshdan uzoqligi
Effektiv harorati
Magnit maydonlari
Kutilayotgan javoblar: Savollar Yer tipidagi sayyoralar Gigant sayyoralar Sayyoraning massasi Yer massasi bilan taqqoslash mumkin
Yer massasidan ancha katta O‘lchamlari (radiusi) Yerdan kichikroq Yerdan ancha katta O‘z o‘qi atrofida aylanish davri Yer va Marsda bir sutka atrofida, Merkuriy va Venerada birmuncha ko‘proq
Yerdan bir necha marotaba tezroq aylanadilar Yo‘ldoshlarining soni 0 dan 2 tagacha Marsda Ancha ko‘p Zichligi 3 / 5500 4000
м кг
Birmuncha kamroq. 3 / 1300 м кг dan 3 / 700 м кг
Qattiq qobiq Bor Yo‘q
Qattiq qobiqning kimyoviy tarkibi temir (34,6%), kislorod (30%), kremniy (15%), magniy (13%). Qobig‘ida ko‘proq tarqalgan qorishmalar kremniy ishqori. Yo‘q Atmosferasi Bor Bor, juda siyrak Kimyoviy tarkibi Yerda 78% azot va 21% kislorod. Venerada – 96,5% is gazi. Marsda 95% is gazi. Deyarli vodorod va geliydan tarkib topgan. Atmosferaning o‘rtacha molekulyar massasi Yerda
моль кг / 10 8 . 28 3 . Venera va Marsda моль кг / 10 5 , 43 3 . Yupiterda моль кг / 10 3 , 2 3
Quyosh sistemasida o‘rni
Quyoshga yaqin Quyoshdan ancha uzoqda Quyoshdan uzoqligi Merkuriy 0,4 a.b. dan, Mars1,5 a.b. gacha 5,2 a.b. Yupiterda, 49 a.b. Plutonda Effektiv harorati 436 K Merkuriyda, 216 K Marsda 134 K Yupiterda, 36 K Plutonda Magnit maydonlari Magnit maydon Yerda kuchli, Merkuriy va Marsda esa kuchsiz. Kuchli magnit maydoni Yupiter va Saturndan juda uzoqlarga cho‘zilgan radiatsion poyaslar bilan birgalikda.
Sayyoralar Formulasi Yer Merkuriy Venera Mars Ekvator Uzunligi m
𝒍 𝒆𝒌𝒗 = 𝟐𝝅𝑹
uzunligi 𝒍 𝒆𝒌𝒍 = 𝟐𝝅𝒂
To‘la sirti m 2
2
𝑽 = 𝟒
𝝅𝑹 𝟑
36
3 𝝆 =
𝑴 𝑽
Erkin tushish Telanishi m/s 2 𝒈 = 𝑮
𝑴 𝑹 𝟐
Birinchi kosmik tezlik m/s
𝝑 𝟏 = √𝑮
𝑴 𝑹
Ikkinchi kosmik tezlik m/s 𝝑 𝟐 = √𝟐𝑮 𝑴 𝑹
atrofidagi tezligi 𝝑 =
𝟐𝝅𝑹 𝑻
Orbitadagi tezligi 𝝑 𝒐 = 𝟐𝝅𝒂
𝑻
tezligi 𝝑 = √𝑮
𝑴 ⨀ 𝒂
aylanish davri 𝑻 =
𝟐𝝅𝒂 𝝑
Sinodik davri 𝟏 𝑺 = 𝟏 𝑻 ⨁ − 𝟏 𝑻 -
qochma kuch 𝑭 𝒎.𝒒 = 𝑴𝝑 𝟐 𝒂
energiyasi 𝑬 𝒌 = 𝑴𝝑 𝟐 𝟐
energiyasi 𝑬 𝒑 = −𝑮 𝑴 𝒂
𝑬 𝒕
𝒑 + 𝑬
𝒌
YER 𝑺 𝑺 𝒑 = 𝟒𝝅𝒂 𝟐 𝝅𝑹 𝟐
Atmosferasining massasi 𝒎 =
𝑭 𝒈 = 𝑷𝑺 𝒈 = 𝟒𝝅𝑹 𝟐 𝑷 𝒈
tusha 𝑷 =
𝑷 𝒕𝒐′𝒍𝒂
𝟒𝝅𝒂 𝟐
Quyoshning to‘la energiyasi 𝑷 𝒕𝒐′𝒍𝒂 = 𝟒𝝅𝒂 𝟐 𝝅𝑷𝑹 𝟐
Sayyora nomi Sayyora- ning massasi (kg) Sayyora- ning radiusi (m) Orbita ekssent- risiteti Quyosh- gacha masofa (m) Sayyora- ning sirt yuzasi (m 2 ) Hajmi (m 3 ) Erkin tushish tezlanishi (m/s 2 ) Birinchi kosmik tezligi (m/s) Orbitadagi (Quyosh atrofidagi) tezligi(m/s) Ikkinchi kosmik tezligi (m/s) Uchinchi kosmik tezligi (m/s) Sayyora zichlik Yer 6,00*10 24 6,40*10 6 0.0167 1,50*10 11 5,14*10 14 1,1*10 21 9,770508 7907,67 29821,69 11183,13 16662,77 5466,923 Sayyora nomi Ekvator uzunligi (m) Ekleptika uzunligi (m) 1 yil (sutka- larda) siderik davri Sayyora- ning sinodik davri (sutka) Quyosh bilan tortishish kuchi kinetik ener- giyasi Potensial ener- giyasi Sayyora o‘z o‘qi atrofida aylanishi (sutka) Ekleptika- ga og‘maligi (°) Ko‘rinma yulduz kattaligi ( m ) Sayyora- ning ekleptika tekisligiga og‘maligi (°) Siqiqligi Yer 40192000 9,42*10 11 365,5989 --------- 3,56*10 22 2,67*10 33 5,34*10 33 0.9973
-
37
Nostandart testlar 11. Berilgan fikrlarning qaysi biri to‘g‘ri? Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo‘q” so‘zlarini mosini belgilang. Savollar ha Yo‘q Venera eng chiroyli sayyorami? Sayyoralar ichida faqat Yerda hayot bormi? Yo‘ldoshlar orasida Oy eng kattasimi? Pluton 9-sayyorami? Yupiterning massasi qolgan hamma sayyoralar massasidan kattami? Yupiterning massasi hamma sayyoralar massasidan kattami? Uran eng keyingi sayyorami? Neptunning halqasi bormi? Merkuriy eng issiq sayyorami? Yer tipidagi sayyoralar soni gigant sayyoralar sonidan ko‘pmi? Neptun qalam uchida topilganmi? Saturnni suvga tashlasa rostdan ham cho‘kmaydimi? 27. Osmon jismlarining nomiga mos bo‘lgan shartli astronomik belgisi bilan birlashtiring. Merkuriy
Venera
Yupiter
Neptun
Uran
Pluton
Oy
Saturn
Quyosh
Mars
|
