Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika


 Mavzu: Psixik tarakkiyotning umumiy konuniyatlari


Download 365.54 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana23.08.2017
Hajmi365.54 Kb.
#14112
1   2   3   4

2. Mavzu: Psixik tarakkiyotning umumiy konuniyatlari. 

Reja: 

1.

 



Psixik tarakkiyot shartlari. 

2.

 



Bolalar psixik tarakkiyotining asosiy yunalishlari va        konuniyatlari. 

3.

 



Psixik tarakkiyot va ta`lim. Ta`lim va tarakkiyot tugrisida A.S.Vigotskiy ta`limoti. 

4.

 



Yosh tarakkiyotini davrlarga bulish. 

 

Bolaning usishi, uning psixikasi va ongining tarakkiyoti jamiyat a`zosi sifatida voyaga etishida 



tarakkiyot kanday kilib yuzaga keladiO` degan savolni xal kilish muxim masaladir. 

Tarakkiyotni  tushuntirishda  bir-biriga  karama-karshi  2  turli  yunalish  mavjud.  Birinchi 

yunalishga  muvofik  tarakkiyot  avvalgi  narsaning  oddiy  takrorlanishidan,  organizmda  mavjud  bulgan 

muayyan  sifatlarning  kupayishi  yoki  kamayishidan  iborat.  Bu  yunalish  tarakkiyotning  xakikiy 

sabablarini  tushuntirib  bera  olmaydi  va  xudoning  irodasi  bilan  boglaydi.  Bu  yunalishning  uziga  xos 

xususiyati  mavjud.  Lekin  xudo  tomonidan  yaratilgan  insonni  xakikiy  inson  bulishi  ijtimoiy  xayot  va 

muxit, ta`lim va tarbiyaga boglikdir. 

Ikkinchi  yunalishga  kura,  tarakkiyot  karama-karshiliklar  kurashining  natijasidir.  Bu  ilmiy 

yunalish bulib tarakkiyotning sabablarini uzgarib turuvchi tashki muxit sharoiti boglaydi. Bunga kura 

tashki  muxit  tobora  yangi  talablar  kuyadi,  organizm  yangi  sharoitga  moslashar  ekan  karama-

karshiliklarga  bardosh  berish,  kurashish    jarayonidir,  yangi  sifatlar  xosil  kila  boradi,  ya`ni  organizm 

tarakkiy kiladi. 

Usish-mikdoriy  jixatdan  ulgayish,  demakdir.  Tarakkiyot-sifat  jixatdan  uzgarish  demakdir. 

Bolaning  psixik  tarakkiyoti  xam  karama-karshiliklar  kurashi  asosida  yuz  beradi.  Bu  karama-

karshiliklarҮ 

1.

 



Bolaning  shu  chokkacha  erishgan  darajasi,  imkoniyatlari  bilan  yangi  extiyojlar  urtasida  

tugiladigan karama-karshiliklar. Ya`ni bolalarning extiyojlari tez ortib boradi. Lekin bu extiyojlarni 

kondirish imkoniyatlari juda sukinlik bilan yuzaga keladi. 

2.

 



Bolaning  eski  xulk-atvori  formalari  bilan  yangi  xatti-xarakatlari,  yangi  tashabbuslari 

urtasidagi  karama-karshiliklar.  MҮ  Yosh  bolaning  asosiy  faoliyati  kattalarga  taxlid  kilishdir. 

Taxlidiy  xarakatlarda  mustakillik,  tashabbuskorlik  bulmaydi.  Bola  usib  ulgaygan  sari  uning 

tajribasi, mustakilligi, tashabbusi orta boradi. MҮ mustakil yurish, ba`zi ishlarni bajarish. 

3.

 

Bola  xayotining  mazmuni  bilan  uning  formasi  urtasida  vujudga  keladigan  karama-



karshiliklar. Odatda xayotning mazmuni uning formasidan biroz oldinrok vujudga keladi. MҮ Bola 

bogchaga  katnay  boshlashdan  oldin  oiladagi  xayotga  urganib  koladi.  Bogchada  esa  yangicha 

xayotning boshkacha talablari va koidalariga duch keladi. 

Demak,  bolaning  psixik  tarakkiyoti  juda  murakkab  jarayondir.  Lekin  bu  tarakkiyot  kanchalik 

murakkab  bulmasin  uning  konuniyatlari  fanga  ayondir.  Bolaning  psixik  tarakkiyoti  ijtimoiy  xayot 

bilan boglik bulgan anik shart-sharoitning ta`siri tufayli yuz beradi. 

 

Xozirgi  zamon  psixologiyasida  psixikaning  tarakkiyot  muammosi  kuyidagilarga 



asoslanadi. 

 

1.



 

Tarakkiyot karama-karshiliklar kurashidan, ziddiyatlardan iboratdir, degan ta`limotigaҮ 

2.

 

Bolalar kamoloti xakidagi chet el karashlari tankidiy analiz kilinib etilganligigaҮ 



3.

 

Bolalar  psixologiyasi  bilan  pedagogik  psixologiya  soxasida  olib  borilgan  eksperimental 



ilmiy tadkikotlargaҮ 

4.

 



Usayotgan avlodni komil inson tarbiyalash praktikasiga suyanadi. 

 

Psixologiya  fani  irsiyat  psixikasining  tarakkiy  etishida  xal  kiluvchi  rol  uynaydi  va  xatto 



takdirni belgilab beradi degan fikrni inkor kiladi. Lekin bolani usib kamolga etishida 1. irsiyatning roli 

borligini aslo inkor etmaydi. Michurin M.V. G`Biz tabiatdan in`om –exson kutib turolmaymiz, undan 

undirib  olish  bizning  vazifamizdirG`  xususida  ish  kuradi.  Chunki  odam  bir  kancha  instinktlarni  yoki 

murakkab  shartsiz  reflekslarni  irsiyat  yuli  bilan  meros  kilib  oladi-MҮ  uzini  ximoya  kilish, 

orientirovka.  Ya`ni  G`Bu  nima  refleksi  ovkatlanish  shartsiz  refleksi  instinktni  kondirish  formalari  va 

yuzaga chikish shakllari turlicha bulishi mumkinG`. 

g`.  bolaning  usib  kamolga  etishini  xarakatga    keltiruvchi  kuch  ijtimoiy  muxitdir  deb  xisoblaydi. 

En`gels. Mening yashagan muxitim mening ongim demakdir. 

Chunki  bola  psixikasining  tarakkiyotiga  moddiy  va  sotsial  xayot  sharoiti,  tevarak-atrofdagi 

kurshov  (oila,  kucha,  tuman,  viloyat,  kishlok,  shaxar)  ta`sir  etmasdan  kolmaydi.  Oilaning 

uyushkoksizlik, poyma-poy yoki kat`iyan puxta uylab  kursatadigan  ta`siri bolada chukur iz koldiradi. 

Muxitning g` ma`nosi borҮ 

1.

 

Keng  ma`nosi-insoniyatning  butun  xayot  sharoiti.  Tabiiy  geografik  va  ijtimoiy  tarixiy 



sharoiti tushuniladi. 

2.

 



Tor ma`nosi-oilaviy  turmush sharoiti tevarak-atrofdagi ijtimoiy xayot tushiniladi. 

Bola yashaydigan muxit, pedagoglar davo kilganidek uzgarmas narsa emas, balki  u kishilarning faol 

faoliyati natijasida uzgara boradi. Xar bir inson va bolaning ongi uzgarib boruvchi muxit ta`siri ostida 

usadi. Ammo muxit bolaning usishi  uchun kulay va nokulay bulmogi mumkin. Kulay muxit kishining 

G`mudrokG`  kobiliyatlarini  ulgaytiradi.  Nokulay  ijtimoiy  muxitda  tugma  kobiliyatlar  G`mudrokG` 

bosgan  xolda  kolaveradi.  Bunday  muxit  xatto  tasodifan  namoyon  bulgan  iste`dod    va  kobiliyatlarni 

xam nobud kiladi. 

1920 yilda doktor Sang Kal`kuttaning janubiy garbidan 2 kizni burilar orasidan topadi. Amola 

g` yosh, 1 oydan keyin ulgan. Kamola 5-8 yosh 15 yoshgacha yashagan, 45 suzni urgangan. 

Organizmning  usishi,  nerv  sistemasining  shakllanishi  psixik  xayotning  forma  va  mazmuni 

uchun imkoniyatlar  yaratib beradi. Bu imkoniyatlarning  ruyobga chikishi kishining ijtimoiy muxitda 

yashashi  va  tarakkiy  etib  borishiga  boglikdir.  Demak,  inson  biologik  mavjudod  sifatida  emas,  balki 

ijtimoiy mavjudod sifatida tarakkiy kiladi. 

Demak,  insonni  inson  kiladigan  uning  butun  fazilatlari  yuzaga  keltiradigan    omil  tashki 

ijtimoiy muxitning ta`siridir. 

3.

 



Bolalar  psixologiyasi  bolani  xar  tomonlama  rivojlanishida  ta`lim-tarbiyani  asosiy 

xarakatlantiruvchi kuch deb ta`kidlaydi. Chunki jamiyatning bolalar ongiga ongli ta`sir etish ta`lim-

tarbiya orkali amalga oshiriladi. 

Yosh  psixologiyasida  psixik  tarakkiyot  bilan  ta`lim-tarbiya  urtasidagi  munosabat  masalasi 

muxim  masaladir.  Bu  masalani  xal  kilishda  burjua  olimlari  3  xil  nazariyani  vujudga  keltirganlar. 

Birinchi xil nazariya namoyondalari. 

1) Ijtimoiy ta`lim-tarbiya bilan bola psixik tarakkiyoti  urtasida xech kanday munosabat  yuk 

deydilar.  Psixik  tarakkiyot  uz  yuliga,  ijtimoiy  ta`lim-tarbiya  uz  yuliga  bulaveradi  degan  fikrni  olga 

suradi. 

Ikkinchi    xil  nazariya  namoyondalari  psixik  tarakkiyot  bilan  ijtimoiy  ta`lim-tarbiya  orasida 

xech kanday fark yuk deydilar. 

Uchinchi  xil  nazariya  namoyondalari  ta`lim-tarbiya  va  psixik  tarakkiyot  boshka-boshka 

jarayonlar bulsa xam, bir-biriga mos keladigan, ya`ni bir-biriga ta`sir utkazadigan jarayonlardir deyish 

bilan dastlabki ikki nazariyani keltirishga urinadi. 

Shuning  uchun  xam  burjua  nazariyalari  bolalar  psixikasining  tarbiya  va  faol  faoliyat  asosida 

tarkib  topishini  paykamaydilar.  Psixologlar  jumladan  L.S.Vigotskiyning  fikricha  ta`lim  jarayoni 

tarakkiyot  jarayoniga  mos  kelmaydi,  ta`lim  jarayoni  tarakkiyotdan  ilgarilab  ketdi  va  bolalar 


 

psixikasining tarakkiy etishini ergashtirib boradi. Unga eng yakin istikbol ochib beradi deb kursatadi. 



Vigotskiyning  fikricha  tarakkiyotning  g`  boskichi  bulib  ya`ni  1.  aktual  tarakkiyot  boskichi  (  katta 

yoshli  kishilar  yordamisiz  mustakil  xarakat  kila  olishҢ)  g`.  eng  yakin  tarakkiyot  zonasi  boskichi 

(bolalarning katta yoshli kishilar yordami bilan kiladigan xatti xarakatlari) bor. Vigotskiy bolalarning 

psixik rivojlanishi ayniksa shu tarakkiyot jarayonida tezrok rivojlanadi deb kursatadi. 

Tarakkiyotning  bu  ikki  boskichi  bolaning  xozirgi  vaktda  kanday  ekanligini  ya`ni    kanday 

bilim, malaka va kunikmalarga, xarakter-sifatlarga ega ekanligini va kelajakda bolaning kanday bilim, 

kunikmalarga, xarakter sifatlarga ega bula olishini xisobga olish imkonini beradi. 

Mashxur pedagog A.S. Makarenko xam bolaning kamolot imkoniyatlariga katta e`tibor berib, 

G`bola  shaxsining  loyixalash  kerak  degan  edi.  Ya`ni  Makarenkoga  tarbiyachi  ta`lim-tarbiya 

jarayonida bolaning xozirgi tarakkiyot boskichini xisobga olib kelajakda kanday tarakkiyot darajasiga 

erishish anik rejalarga ega bulmogi kerakG`. 

Ta`lim-tarbiya    insonning  kamolga  etishida  etakchi  omildir.  ChunkiҮ  a)  ta`lim  va  tarbiya 

jarayonida, kishi organizmining usishi va muxitning stixiyali ta`siri berolmaydigan narsalarni urganib 

olish mumkin MҮ savod chikarish. 

b) Ta`lim-tarbiya  yordami bilan bolalarning  ba`zi tugma kamchiliklarini xam kerak tomonini 

uzgartirishi mumkin. MҮ kur, sokov, kar. 

v)  Ta`lim-tarbiya  yordamida  salbiy  ta`sir    natijasida  yuz  bergan  kamchiliklarni  tugatish 

mumkin. MҮ kupollik, sukish, kumor. 

g)  Ta`lim  va  tarbiya  uz  oldiga  maksad  va  vazifalar  kuyadi  va  komil  inson  tarbiyasini 

rivojlantirishni kuzlaydiҮ 

d)  ta`lim  jarayonida  bola  bilimlar  kunikma  va  malakalar  xosil  kilibgina  kolmay  uzi  xam 

kamolga etishi boradi, bilim darajasini ongli ravishda oshiradi. 

Demak,  ta`lim-tarbiya  tabiiy  kobiliyatlarni  rivojlantirishning,  bolalarni  komil  inson  kilib 

tarbiyalashning muxim omilidir. 

4.

 

Bolalar  psixologiyasi  bolalar  psixologiyasining  tarakkiyotiga  faol  faoliyati  rolini 



xisobga oladi. Chunki, bola tarbiyaning fakat passiv ob`ektigina emas, balki uz faoliyatlari bilan xam 

uziga, ya`ni uzining psixik tarakkiyotiga faol ta`sir kilib turadigan mavjudotlar. Tarbiya bolaning faol 

faoliyatlarini xar doim tugri tashkil kilib, yulga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatning xar-xil 

turlarid (uyin, mexnat, ukish) nomoyon bulib mustaxkamlana boradi. Chunonchi- bola psixikasi uyin, 

ukish  urganish,  mexnat va  turli  ijtimoiy  faoliyat  jarayonlarida  tarakkiy  kiladi.  Faoliyatning  bu  turlari 

bolaning  usishi  va  yosh  xususiyatlariga  mos  ravishda  uzgarib  biri  ikkinchisi  bilan  almashinib  turadi. 

MҮ bogchagacha va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati uyindir. Chunki, uyin 

bola tabiatining asosiy xususiyati xisoblanadi. Bola uyin orkali atorofdagi xayoni va kishilar urtasidagi 

urli  munosabatlarni  bilib  ola  boshlaydi.  Uyin  tugrisida  Gor`kiy  G`Uyin  bolalar  yashayotgan 

uzgartirishi lozim bulgan dunyoni bilish yulidirG`  

A.S.Makarenko  Ү  G`bola  uyinda  kanday  bulsa  ,  ucib  ulgaygach  ishda  xam  kupincha  kup 

jixatdan  shunday  buladiG`  (  extiyoj  ,  moddiy  dunyoga  munosabat,  uz-uziga  munosabat,  iroda,  xisiy 

tuygu, bilish jarayonlari…)  

Bolaning  ulgayishi  bilan  uning  uyin  faoliyati  ukish  faoliyati  bilan  almasha  boshlaydi.  Lekin 

maktabgacha  tarbiyayoshidagi  bolalarning  ukish-urganishi    xali-xali  sistemali  xarakterda  bulmaydi. 

Ammo  ukish  fakat    maktabdagini  faoliyatning  asosiy  turiga  aylanadi.ukish  faoliyati  bolani  shaxsiy 

sifatlarini  tarkib  toptirishda,malaka,  odat,kunikma,  bilimlar  xosil  kilishda  katta  rol`  uynaydi.  Lekin 

bola  shaxsning  tarkib  topishiga  uyin,ukish  va  urganish  kancha  ta`sir  kilmasin,kishi  shaxsi  mexnatda 

takomillashadi va tula- tukis tarkib topadi.  

Umuman  bolalar  psixologiyasi  tarakkiyot  omillarini  xar  tomonlama  xisobga  oladi  va 

tarbiyaning  tarakkiyotining  kudratli  omil  deb  xisoblaydi.  Tarbiya  jarayonida  tugma  xususiyatlarni 

tarakkiy ettirish bilan birga, nokulay irsiy belgilarni xam yukotadi.  

Bola  shaxsini  rivojlanishida  kolektivning  roli  axamyatlidir.  Chunki  bolalar  jamoada,  jamoa 

ta`sirida siyosiy, ma`daniy va axlokiy jixatidan, shuningdek psixologik jixatdan tarbiyalanadilar.  

Bunda  bolalarda  bir-  biriga  mexribonlik,uzoro  yordam  ,fakat  uzi  tugrisidagina  emas,  balki 

boshkalar  tugrisida  xam    uylash,  jamoa  manfatlarini  uz  manfatlaridan  yukori  kuyish  kabi  fazilatlar 

tarkib  topadi.  Jamoada  turli  yoshdagi  bolalarni  dustlik  va  urtoklik  tuygulari  rivojlanadi.  Chunki  , 


 

10 


shaxsning ruxiy kuchlari ommadagi, jamoadan tashkari va bundan mustakil ravishda va usa olmaydi. 

Shaxs  fakat jamoa tufayligina uzini ustiradigan vositalarga va barcha imkoniyatlarga ega bula oladi. 

Xar  bir  odamning  psixik  tarakkiyoti  turlicha  psixik  jixatdan  narmal,  ba`zi  birlar  psixik  tarakkiyot 

aktseleratsiya    bulmogi  mumkin.  Ba`zi`  birlar  psixik  jixatdan  narmal  ba`zi  birlar  esa  psixik  jixatdan 

notekis rivojlanmogi  mumkin. Bolalarning psixik jixatdan notekis rivojlanishiga sababҮ  

1.

 



Nokulay muxitdir (Amola, Kamola)  yoki urush (II jaxon urushi) , 6,5  yoshli bolalarning usishiga, 

12,13 yoshli kiz bolalar va 13, 14 yoshli ugil bolalar usishi.  

2.

 

Ta`lim-tarbiyaning notugri yulga kuyilganligiҮ 



3.

 

Kamolga etayotgan kishining faoliyatining notugri tashkil kilish.  



4.

 

Asablarning ish faoliyatining buzilishi va xaddan tashkari kassaliklarga kup chalinaverishiҮ  



5.

 

Yosh xususiyatlarni xisobga olmaslik (ta`lim va tarbiya jarayonida) Ү  



6.

 

Sharoit (maktabdan, uydan va bogchadan borgan bolalarning rivojlanishi). 



Shuningdek  kattik  ta`sirlanish  natijasida  uzok  muddatga  uykuga  ketish  xollari  psixik 

rivojlanishni tekis rivojlanishga va ba`zan vaktincha tuxtab kolishga sabok buladi. Shuningdek ,psixik 

jarayonlar rivojlanishning tezlashishiga (aktseleratsiya) sabab  

1)

 



Boladagi  G`tugma  imkoniyatlarniG`  kulay  sharoitga  tushib  kolishi  va  uning  uchun 

etarli imkoniyatlarning borligi Ү  

2)

 

Bola faoliyatining faolligi Ү  



3)

 

Atrofdagilarning ta`siridirҮ(6 yoshli Ankaralik Turkiya) Bedrn Boykam g` yoshligidan 



boshlab  g`  marta  kistichka  bilan  ishlagan.  Rassom  4  yoshligida  1000  ortik  buyokli,  500  kalam  bilan 

rasm solgan … Yana Ү 4 yoshli savodxon – Maybelle degan kizcha (angliya) … 

Bolani  psixologik  tomonidan  rivojlanishi,  undagi  individual  munosabatda  bulganda  biologik 

davrlarga ajratib urganishning axamiyati kattadir.  

Ma`lumki,    bolaning  akl  idroki,  fe`l  atvori,  vokelikka  munosabati,  psixik  va  jismoniy  usish 

xususiyatlari, uni tarakkiysi bilan uzgarib turadi. Bu uzgarish uning faoliyati va xayot kechirishidagina 

emas, balki yoshiga xam boglikdir. MҮ 1 yoshli bola bilan q yoshli bola, o` yoshli bilan 15 yoshli bola 

orasidagi  fark  yakkol  kuzga  tashlanadi.  Bu  fark  bolani  jismoniy  xususiyatlari  bilan  emas,  balki 

psixologik xususiyatlari bilan xam boglikdir. Usib, ulgayish bolaning jismoniy tarakkiyoti bilan boglik 

bulsa,  sifat  uzgarishlari,  bolaning  psixik  tarakkiyoti  bilan  boglikdir.  Bolada  yuz  beradigan  sifat 

uzgarishlari birdaniga sodir bulmay, asta-sekin yuzaga keladi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda 

ularning  tarakkiyotida  yuz  beradigan  sifat  uzgarishlari,  ya`ni  ularning  psixik  tarakkiyoti  jaxatidan 

yangi boskichga kutarilishi asos kilib olinadi. Bolalarni turli yosh davrlariga ajratishda turlicha fikrlar 

zamonlardan  beri  fanga  ma`lumdir.  Ba`zi  bir  olimlar  bolalarni  turli  yosh  davrlarga    ajratishda 

fakatgina jismoniy usishni asos kilib olib uniҮ 

1.

 



Chakaloklik davri. 

2.

 



Balogotga erishi davri. 

3.

 



Balogotga erishishdan keyingi davr deb ajratgan bulsalar, ba`zi birlar esa. 

1.

 



Emish davri. 

2.

 



Emmaklash davri. 

3.

 



Ikki oyoklab yurish davri deb, ya`ni ba`zi olimlar (pedagog Blomskiy) 

1.

 



Tishsiz bolalik. 

2.

 



Sut tishi davri. 

3.

 



Doimiy tish davri. 

4.

 



Doimiy tishning tushish davri. (karilik) deb ajratganlar. Bunday bolalikni davrlarga ajratishda fakat 

ularni  fiziologik  va  biologik  belgilarigina  suyanib,  psixik  xususiyatlar  xisobga  olingmagan.  Bu 

masala Chet el pedagogikasi va psixologiyasida tugri xal kilindi va bolalikni bolaning fiziologik va 

psixik xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuyidagi davrlarga ajratiladi. 

1.

 

Gudaklik davri (murgak chakaloklik davri 0 yoshdan 1 yoshgacha) 



2.

 

Balogatgacha yoshdagi (yasli) davri (1-3 yosh) 



3.

 

Bogcha yoshdagi bolalik davri (3-5 yosh) 



4.

 

Kichik maktb yoshdagi bolalik davri (5-12 yosh) 



5.

 

Usmirlik yoki urta maktab yoshidagi davr (12 yoshdan 15 yoshgacha) 



6.

 

Usmirlik yoki katta maktab yoshidagi davr (15 yoshdan 15 yoshgacha) 



 

11 


Bu davrlarni bir-biridan kat`iyan bir yosh bilan chegaralab kuyish mumkin emas. bola uzining 

usishida  shu  davrlarni  kechiradi,  ammo  bu  davrlar  bir-biriga  tabiiy  boglanib  boradi  va  oldingisi 

keyingisiga  zamin  xozirlaydi…  Xar  bir  davrda  bola  ayrim  ruxiy  tomonlarigina  emas  balki  uning 

umumiy  siymosi,  sifati-angori  xam  boshkachii  kurina  boshlaydi  va  ularni  yosh  belgilariga  karab 

ta`lim-tarbiya muassasalariga kabul kilinadi. Xozirgi davrda bolalalikni davrlarga ajratishda psixolog 

D.B.El`noningning  xizmati  kattadir.  U  bolalikni  psixik  tarakkiyot  va  bola  faoliyatiga  asoslanib 

kuyidagi  davrlarga  ajratadiҮ  («K  probleme  pereodizatsii  psixicheskogo  razvitiya  v  detskom  voz-te», 

«jurnal», «V.psix» 1951 Q 4.)  

I gurux bevosita xissiy aloka kilish (gudaklik) 

II gurux predmetlarni kul bilan xarakatga keltirish faoliyati (yasli) 

I gurux roli faoliyati (maktabgacha tarbiya) 

II gurux ukish faoliyati (kichik maktbgacha davr) 

I gurux uzaro-samimiy (sirdosh) aloka bulish (usmirlik)Ү 

II gurux ukuv-professional (biror ishni kasb kilib olish faoliyat katta maktab davriga tugri keladi). 

 

Mustaxkamlash uchun savollarҮ 



1.

 

Psixik tarakkiyotning biologik sharoitlari nimalardan iboratO` 



2.

 

Bola psixik tarakkiyotni konuniyatlari nimalardan iboratO` 



3.

 

Ta`lim va tarakkiyot tugrisidagi  L.S.Vigotskiyning ta`limotini tavsiflab uting. 



4.

 

Tarakkiyot yosh boskichi nimaO` 



 

Tayanch tushunchalar. 

Psixik  tarakkiyotning  biologik  sharoitlariҮ  psixik  tarakkiyotning  sotsiologik  sharoitlariҮ  bola  shaxsi 

yunalganligiҮ notekistlikҮ aktual tarakkiyot boskichiҮ eng  yakin tarakkiyot boskichiҮ tarakkiyot 

yosh boskichҮ 

 

Adabiyotlar ruyxati. 



1.

 

I.Karimov «Ma`naviyat yuksalish yulida» 1999y. 



2.

 

I.Karimov «Barkamol avlod orzusi» 1998 y. 



3.

 

I.Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y. 



4.

 

M.Voxidov. «Bolalar psixikasi» Toshkent. 1992 y. 



5.

 

E.Goziev. «psixologiya» Toshkent. 1994 y. 



6.

 

K.Daminov, 



U.Otavaliev, 

X.Ibroximov 

«Psixologiyadan 

seminar 


va 

laboratoriya 

mashgulotlari» 1994 y. 

7.

 



P.Xoxlova. «Psixologiyadan topshiriklar» 1992 y. 

8.

 



P.Leventuev. A.Askarxujaev, B.Chudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari». 

9.

 



G.Kalyushen, M.Deyugina «Yurgakdan maktabgacha» 1996 y. 

10.


 

K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 yil. 

 

  

Mavzu:3  Gudaklik davrining psixologik xususiyatlari. 



Reja: 

1.

 



Gudaklik davrida psixik rivojlanish. 

2.

 



Xarakat tizimlarining bola psixik tarakkiyotiga ta`siri. 

3.

 



Bolada munosabatlarning shakllanish va jonlanish kompleksi. 

 

Ilk  yoshdagi  bolalar  jismoniy  jixatdan  tez  rivojlanishi  bilan  birga  psixik  jixatdan  xat  tez 



rivojlanadilar.  Bolaning  1  yoshli  davri  uning  psixikasining  tez  suratlar  bilan  usishi  davridir.  Gudak 

bolalar  psixikasini  rivojlanishi  birinchidan  analizatorlarning  takomillashuvi  bilan  boglik  bulsa, 

ikkinchidan  mustakil  xarakatlarning  usishi  bilan  boglikdir.  Bola  psixikasini  usishining  uning 

xarakatlarini  usishidan  ajratib  bulmaydi.  Bola  dastlab  uz  tanasining  xarakatini  eplashtiradigan  bulib 

koladi,  sungra  atrofdagi  narslarning  ushlab  xarakat  kiladigan  buladi,  bu  xarakatlar  esa  bolaning  nerv 

sistemasining va psixikasining usishiga yordam beradi.  



 

12 


Bola yangi tugilgan chakaloklik davrida (taxminan g` oygacha) uning faoliyati fakat eng zarur 

organik  extiyojlarni  koldirish  bilan  (20  soatga  yakin  uyku)  cheklanadi.  Bola  uzok  uxlash  tufayli 

energiyasining asosiy kismini tez usishga jismoniy jixatdan rivojlanishiga sarf etadi. Bola g` oylik bula 

boshlagach,  uning    gudaklik  davri  boshlanadi.  (2  oydan  1  yoshgacha).  Gudaklik  davrida  bolaning 

psixikasi  nixoyatda  tez  rivojlanadi.  Bola  asta-sekin  kamrok  uxlaydjigan  buladi  va  atrofdagi 

narsalarning ta`siriga kuprok kizikadigan buladi. Ikki oylik bola tovush kilgan tomonga karab boshini 

buradi, gapirgan kkuzi bilan kidira boshlaydi, korni bilan yotkizilsa, boshini kutarishga xarakat kiladi, 

ammo bu xarakatlarning kupchiligini betartib, ixtiyorsiz xarakatlardir. Uch oylik bola boshini tik tuta 

boshlaydi. Bu bolaning psixik jixatdan usishi uchun juda muximdir. Tobora kuprok taasurot oladigan 

bulib  koladi.  Bu  esa  miyaning  rivojlanishiga  yordam  beradi.  Bola  yoshiga  tulguncha  juda  kup 

xarakatlarni  uzlashtirib  oladi.  Bu  xarakatlar  orasmida  kul  xarakatlari  psixik  tarakkiyot  uchun  muxim 

bulgan  xarakatlardir.  Turt  oylik  bola  narsalarga  kul  chuzadigan  buladi,    ammo  u  xali  uzining  kul 

xarakatlarini idora kila olmaydi. Bola 5 oylik bulgach, korni bilan yota oladi, uni paypaslab timirskilab 

kurish  orkali  ularning  ayrim  xususiyatlarini  bilib  oladi.  Bolaning  psixik  tarakkiyotida  murakkab 

xarakatlarni  egallab  borishi  jada  katta  rol`  uynaydi.  Bola  6  oylik  bulgach,  mustakil  utira  oladigan 

buladi.  Bola  utira  boshlagandan  sung  uning  nazar  doirasi  kengayib,  unda  yangidan-yangi  tassurotlar 

paydo  buladi.  Bola  kuz  ungida  yangi  taassurotlarning  paydo  bulishi  idrok,  dikkat,  xotira  kabi  psixik 

jarayonlarning rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola h oylik bulgach, yana bir murakkab xarakatni, 

ya`ni emaklashni boshlaydi. Emaklash bilan bir paytda karovotni yoki boshka bir  narsani ushlab, tik 

tura  oladi.  Bola  psixikasining  rivojlanishida  bu  yangi  xarakatlarni  axamiyati  juda  kattadir.  Emaklay 

boshlagach  bolaning  atrofidagi  narsalar  bilan  munosabatda  bulish  imkoniyati  kengayadi.  Natijada 

mustakil  xarakatlar kilib, yangi-yangi narsani taniy boshlaydi. Bolani xamma narsa kiziktiradi. U bir 

narsani  ikkinchi  narsa  bilan  urishtirib  takillatadi  va  chikayotgan  ovozga  kulok  soladi.  Odatda  bu 

yoshdagi  bolalar  biron  narsaning  kopkogini  ochib  yopishni  yoktiradilar.  Bunday  xarakatlar  bolaning 

kul muskullarini mustaxkamlaydi va narsalarning turli xossalarinibilib olishlariga yordam beradi.  

6-5  oylarda  taklid  kilish  xarakatlari  paydo  buladi.  Bola  psixikasining  tarakkiyotida  taklidning 

roli  juda  kattadir.  Bola  juda  kup  xarakatlarni  va  nutkni  asosan  taklid  kilish,  orkali  uzlashtirib  oladi. 

MasalanҮ  chapak-chapak-deb  takrorlab    turib  chapak  chalinsa,  bola  shu  suz  aytilishi  bilan  chapak 

chaladigan buladi. Ogir kasallikka uchramay,jismoniy jixatdansoglom usgan bola 9-10 oylik bulganida 

yura  boshlaydi.  Bolaning  mustakil  tarzda  yura  boshlashi  uning  xayotida  goyat  katta  xodisadir.  Bola 

yura  boshlagandan  sung  uning  psixik  tarakkiyoti  uchun  juda  katta  imkoniyatlar  yuzaga  keladi,  yura 

boshlagan  bolaning  faolligi  kun  sayin  ortib,  erkin    xarakat  kilishi  doirasi  kengayadi.  Bu  esa  idrok 

doirasining  kengaytirib,  mazmundor  bulishiga  yordam  beradi.  Shunday  kilib,  ilk  yoshdagi  bolaning 

psixikasi uning erkin xarakatlari uchun kulay sharoit yaratish kerak. Bola xarakatlarining cheklash esa 

psixikasining  normal  rivojlanishiga  zarar    etkazadi.  Shu  sababli  bolani  xarakat  kilishga  imkon 

bermaydigan xolatga solib kuyish yaramaydi, uning bemalol xarakat kilishiga imkon berishi kerak. 

Bolani  gudaklik  davridan  boshlabok  borcha  psixik  jarayoelarni,  bilish  jarayonlari  normal 

tarakkiy eta boshlaydi. Bu davrda bolada ixtiyorsiz dikkat shakllanadi. Bola tugilgan paytlarda uning 

e`tiborini  asosan  uzining  organik  extiyojlarini  kondiradigan  narsalar  jalb  kiladi.  Bola  q-4  oyligidan 

boshlab  xarakatda  bulgan  yarkirok,  tovush  chikadigan  narsalar  bolaning  dikkatini  kuprok  jalb  eta 

boshlaydi.  Asta-sekin  bolada  dikkatning  barkarorligi  ortib  boradi.  Buning  tadkikotichi 

Melchinskayaning  kuzatishlaridan  kuish  mumkinҮ  G`Un  yarim  oylik  kizchaning  karovotini  tepasiga 

yaltirok  yulduzcha  osib  kuyilgan.  Kizcha  yulduzchaga  tikilib  karay  boshlaydi,  kullarini  kimirlatib 

yulduzchaga  talpinadi.  Kizcha  bir  oz  yulduzchaga  kimirlamay  tikilib  turadi,  sungra  yana  kullarini 

kimirlatib yulduzchaga talpinadi. Sha tarika g` minutu 45 sekund shu narsaga dikkatini karatadi G`. 

Bola  5  oylik  bulganida  narsalarga  kul  uzatib,    ushlab  kura  boshlaydi,  barmoklarini  maxkam 

yumib,  ushlab    olgan  narsasini  kulidan  kuyib  yubormaydi.  6  oylik  bulgandanarsani  bemalol  ushlay 

digan  buladi.  Shu  narsaga  dikkat  kiladi.  Bola  5-8  oylik  bulganida  narsalarni  takillatib,  takillagan 

tovushga  dikkat  bilan  kulok  soladi.  9  oylik  bola  idish  kopkogini  ochib-yopib,  bu  xarakatlarini  5-10 

minutgacha davom  ettirib dikkatini shu narsaga  oladi. Shu tarika bolaning dikkati usib barkaror bula 

boradi.  Bola  tugilganidayok  unda  bir  kator  analizatorlar  normal  ishlay  boshlaydi.  MasalanҮ  kurish, 

eshitish, ta`m bilish, xarakat badan, xid bilish analizatorlaridir.  



 

13 


Badan analizatorlarining faoliyati tufayli,  bola issik-sovukni sezadi. Yangi tugilgan  chakalok 

badanining sezgirligi kattalarnikidan kuchlirok buladi, ya`ni temperaturasining keskin uzgarishi bolaga 

tez ta`sir etadi. Shu sababli bola yotgan uyning xaroratini normal saklash, chakalokka badaniga kattik 

botmaydigan, mayin kiyimlarni kiygazish kerak. 

Oliy  analizatorlar  deb  ataluvchi  eshitish  va  kurish  analizatorlari  birmuncha,  murakkabrok  yul 

bilan  rivojlanadi,  eshitish  analizatorlari  bola  tugilganidayok  etilgan  buladi.  Birok,  chakalok 

tugilgandan  sung,  daslabki  bir  xafta  10  kun  davomida  bola  yaxshi  eshitmaydi.  Bunga  sabab  bola 

kulogining  ichi  ona  kornidaligida  suyuklikka  tulib  koladi.  Bir  oz  vaktdan  keyin  bu  suyuklik  surilib, 

kuloklar ochiladi va bola 2-3 xaftadan keyin yaxshi eshitadigan buladi. g` oylik bolada kuyidagi tipik 

manzarani kurish mumkinҮ agar chakalok yiglab turgan paytda kungirok chalinsa, u yigisidan tuxtab 

kungirokning  tovushiga  tinchgina  kulok  sola  boshlpaydi.  Kurish  analizatorlari  xam  murakkab  yul 

bilan  rivojlanadi.  Yangi  tugilgan  bolada  kurish  refleksi  mavjud  buladi.  Bola  yoruglikni  va 

korongulikni sezadi. MasalanҮ koronguda chakalok yotgan bulsa, chirokni yokib yuborailsa, u kuzini 

yumib oladi. 

Yangi tugilgan bolaning kurish sezgisi unchalik mukammal bulmaydi. Gudak bolaning kuzini 

gavxari  burtma  shaklda  buladi,  shu  sababli,  u  uzokdagi  narsalarni  kura  olmaydi.  Bola  9-10  kunlik 

bulganida  ba`zan  xarakatlanayotgan  predmetlarga  karab  koladi,  1  oyga  tulganida  uning  ikkala  kuzi 

baravar  xarakat  kiladi.  Bola  q  oylik  bulganida  yaltirok  predmetlarni  kuzi  bilan  kuzatadi.  6  oylik 

bulganida asosiy ranglarni va predmetlarni fark kila boshlaydi. 

 Yangi  tugilgan  bola  tevarak-atrofdagi  olamni  kattalar  singari  idrok  kila  boshlaydi.  Uning 

idroki juda elementar bulib, yoshi, tajribasi, bilimlari orta borgan sayin usib boradi. Ayrim sezgilarni 

bir butun kilib boglaydigan shartli reflekslar vujudga kelishi natijasida bola narsani yaxlit xolida idrok 

kila  boshlaydi.  Chunonchi,  bola  tugilgan  kunidan  boshlab  onasining  ovozini  eshitadi,  badaniga 

onasining  kuli  tekkanini  sezadi,  onasining  aftinin  kuradi.  Ana  shu    tirkok  taassurotlar  asta-sekin  bir 

butun obraz bulib birlashadi va bola kuz ungida onaning obrazi paydo buladi. 

Bolaning xarakatlari orta borgan sari idroki xam usib boradi. Bola tevarak atrofdagi narsalarni 

faol xarakat kilishi bilan bilib oladi. Unda tevarak atrofdagi narsalarga kizikish paydo buladi. Daslab 

bola  uz  tanasini  kismlariga,  G`kizika  boshlaydiG`.  U  uz  kulining  barmoklariga  dikkat  bilan  tikilib 

karaydi, barmok larini ochib yulib musht kilib kuradi, oyogini kuli bilan ushlab ogziga tortadi. Bunday 

xarakatlar  kilishbilan  atrofdagi  narsalarni  xar  tomonlama  tekshirib  kuradi.  Ayniksa,  bola  emaklay 

boshlagandan sung kizikish yanada ortadi. Va atrofdagi narsalar tugrisida tobora kuprok taassurot ola 

boshlaydi. 

Ayni  bir  xil  xarakatlarni  kup  martalab  takrorlash  bolani  bilish  kobiliyatini  ustiradi.  I.M.Sechenov  bu 

fikrni  ta`kidlab  bunday  deb  yozgan  ediҮ  G`Takrorlash  ta`limning  onasidir,  ya`ni  barcha  psixik 

xodisalarni  kuprok  tushunib  olishdirG`.  Shu  tarika  bolaning  idroki  tobora  mazmundor  bulib  boradi. 

Gudaklik  davrida  bolaning  xotirasi  xam  shakllana  boshlaydi.  Bola  q-4  xaftalik  bulganidayok  unda 

xarakat  xotirasini  dastlabki  kurinishlari  paydo  buladi.  MasalanҮ  agar  bolani  emizgak    vaktdagidek 

kilib    kulga  olinsa,    u  tamshanib,  emishga  xarakat  kiladi.  Bola  xarakatining  usa  borishi  bilan  uning  

xarakat xotirasi xam usadi. Bola q-4 oylik bulganda, yakkol-obrazli xotira paydo bulganligini kuramiz. 

Bola  uziga  eng  tanish  bulgan  narsalarni  eslab  koladi  va  taniydi.  Chakalok  onasini  taniydi,  onasini 

kurganda  unga  jilmayib  kul  uzatadi.  Asta-sekin  bola  uziga  yakin  bulgan  kishilarni  xam  taniy 

boshlaydi. G`uziga yakin kishilarniG` , G`bngonalarG` dan fark kiladi. 6 oylik bolani onasidan boshka 

bir  xotin  emizmokchi  bulganda,    bola  emmagan.  Bu  vaktda  bola  uziga  sut  beriladigan  butilkani 

taniydi. Uni boshka butilkalardan, dori shishasidan fark kiladi, 6-5 oylik kattalarning aytgan suzlariga 

tushunadi,  oti  aytilgan  narsalarni  kuzi  bilan  kidirib  topadi  va  uni  kuli  bilan  kursatadi.  (MasalanҮ 

G`kuzing kaniG`, G`ogzingni kursatG` va x.k.) bola 1 yoshga tulganda unda eslab kolishning daslabki 

belgilari  paydo  buladi.  U  oti  aytilgan  narsani  kuzi  bilan  kidiradi  va  agar  topolmasa  bezovta  bula 

boshlaydi,  achchiklanadi.  Bu  xol  bolada  idrok  kilingan  narsalar  tugrisida  tasavvurlar  paydo 

bulganligini kursatadi. 

Latent (yashirin) davr, ya`ni bola narsani taniydigan xolga kelguncha utgan vakt xotiraning  kanchalik 

tez usganini bildiradi. Bola 1 yoshga tulguncha latent davrining usishiҮ  

 

Yoshi 



Latent davrining davom etishi 

 

14 


4 oylikda 

1 xafta 


6 oylikda 

g` xafta 

12 oylikda 

q-4 xafta 

Ilk  yoshli  davrda  murakkab  psixik  jarayonlardan  tafakkur  elementlari  xam  yuzaga  kela 

boshlaydi.  Bola  6  oy  nutksiz  tafakkur  elementlari  paydo  buladi.  Xar  bir  narsani  fikrlashni  takozo 

kiladi. Bola biror yangi narsani bilishi bilan uni kurgan narsalari bilan takkoslaydi, ularning bir-biriga 

uxshashligini yoki farkini belgilab oladi. Nukt paydo bulishi va usishi ilan bolaning tafakkuri  yanada 

usadi nutk paydo bulishidan oldin bola tayyorgarlik boskichini utaydi. Tayyorgarlik davrida bolaning 

ovoz  apparati  takomillashadi.  Bolaning  dastlabki  kundagi  yigisiyok  uning  nafas  olish  apparatini, 

tomok muskullarini va ovoz pardalarini mashk kildiradi, bu esanutk apparatining ishlashi uchun zarur. 

Bolada 2-3  oylik bulganda yiglashdan tashkari xatti-xarakatlar paydo buladi. Agar bola soglom, korni 

tuk  bulsa,  xech  bir  narsa  uni  bezovta  kilmaydi,  u  anchagina  vaktgacha  «g»,  G`kG`,  G`xG`  kabi 

tovushlarni  talaffuz  kilib  yotadi.  Bola  q  oyligida  G`guv-guvlashG`  davri  boshlanadi,  u  G`achu-guv-

guvG`  kabi  tovushlar  chikaradi.  Bola  4-5  oylik  bulganida  chugur-chugur  kila  boshlaydi.  Endi  u 

tovushlarning kiska va uzib-uzib talaffuz kilmasdanbalki oxagdor kilib talaffuz kiladi. Shundan sung 

bola  G`daG`,  G`maG`,  G`ra-laG`  singari  ayrim  buginlarni  talaffuz  etadi.  Bola  h  oylik  bulganida 

kattalarning gapini tushuna boshlaydi. Bola 9-10 oylik bulganida biror narsani ifodalovchi suz aytilsa, 

bolada  shu  narsa  tugrisida  tasavvur  paydo  buladi.nutkning  usishi  bolada  fikrlash  jarayonlarining 

rivojlanishini tezlashtiradi. Suz narsalarni bir-biri bilan takkoslashga ularning uxshashligini va farkini 

belgilashga,  avvalgi  tajribaga  asoslanib  narsani  fikrlashga  yordam  beradi.  Suz  yordami  bilan  bola 

umumlashtirishga  urganadi.Eng  daslabki  umumlashtirish  bola  9-10  oyga  tulganda  pado  buladi. 

Boladagi  tafakkurning  tarakkiyoti  nutk  bilan  chambarchas  boglik  xolda  rivojlanadi.  Bola  1  yoshga 

kirganda  10-20  suz  zonasiga  ega  buladi.  Bola  G`ada,  buvi,  nanna,  ashsha,  umma,  oyi,  ana,  aka, 

ammaG`    kabi  suzlar  ni  talaffuz  kila  boshlaydi.  Bola  avvalo,  uz  atrofidagi  narsalarning  otini 

bildiradigan suzlarni urganadi.bola odatda bir suzni uzining istagini bildirish uchun ishlata boshlaydi. 

MasalanҮ  G`oyiG`  degan  suzi-G`oyimeni  kutarG`,  G`oyi  kornim  ochG`  degan  ma`nolarni  bildiradi. 

Bola  nutkining  usishi  kup  jixatdan  kattalarga  boglik.  Bola  kattalarning  suziga  taklid  bilan  kanchalik 

kup  gaplashishi,  ular  talaffuz    kilgan  gaplarning  kanchalik  tugri,  anik,  ifodali  bulishi  bola  nutkining 

tarakkiyotida katta rol` uynaydi. 

Ilk  yoshli  davrdan  boshlab  bolada  turli  xil  xis-tuygular  yuzaga  kela  boshlaydi.  Organizmning 

xayoti va tarakkiyoti uchun mutloko zarar bulgan tabiiy extiyojlar tufayli bolada dastlabki xislar paydo 

buladi.  MasalanҮ  tukmi  yokiochlik,  issiklik  yoki  sovuk  kotish  roxatlanish  yoki  norozilik  xislarini 

dastlabki xislar paydo buladi. Bular bolaning tugma xislar bulib, bu xislarning fiziologik asosi tabiiy 

uz-uzini  saklash  shartsiz  reflekslari  kurinishlarining  xissiy  formasidir.  g`  oyligida  bolada  birinchi 

marta  kuz  yoshi  pado  buladi.  Bola  endi  ingalash  urniga  kuzidan  yosh  chikarib  yiglaydi.  Bolaning 

yigisi-sabrsizlini,  norozilikni  ifodalaydi.g`  oylik  bola  jilmayib  kulishni  xam  urganadi.  Bola  q  oylik 

bulganda  uning  xissiy  tuygulari  murakkablashadi  va  G`jonalanish  kompleksiG`  yuzaga  keladi.bola 

katta kishini kurishi bilan darrov jilmayadi, unga kulini uzatib talpinadi, oyoklarini kimirlatib, turli xil 

tovushlar chikaradi. Bu xol bolada yakin kishilariga nisbatan mexr xissining yuzaga kelayotganligidan 

dalolat beradi. 

6  oylikdan  oshganda  bolaning  yaxshi  kuradigan  uyinchoklari  buladi,  yaxshi  kurgan 

uyinchoklari  yukolib    yukolib  kolsa  xarxasha  kiladilar.  Bu  davrda  estetik  xislarning  boshlangich 

elementlari  pado  buladi.  Muzika,  ashula,  chiroyli  uyinchok  bolani  kiziktiradi  va  kuvontiradi  .  9-10 

oylik bola ashula va muzikaga karab, kullarini uynatadi, chapak chaladi. 

Bu davrda bolaning xislari tez va ochik oydin paydo bulishi xamda tez yuk bulib ketishi bilan 

xarakterlanadi. 

Bola 1 yoshga tulgunga kadar uning  xislari ancha murakkablashib, xilma-xil bulib boradi. 

Gudaklik  davribolada  kelajak  iroda  jarayonlarining  kurtaklari  paydo  buladi.  Biz  bu  erda  tula 

ma`nodagi  iroda  jarayonlari  tugrisida  xali  gapira  olmaymiz.  Bular  iroda  jarayonlarining  fakat  ayrim 

elementlari  bulsa  xam,  lekin  irodasining  usishi  uchun  katta  axamiyatga  ega.  Bola  uzining  xarakat 

organlarini  eplay  oladigan  paytidan  boshlab,unda  iroda  usa  boshlaydi.Bu  esa  bolaning  ixtiyorsiz 

xarakatlari bilan bir katorda ixtiyoriy xarakatlar kilishga xam imkon beradi.Bola 6 oylikka tulguncha 

unda  dastlabki  ixtiyoriy  xarakatlar  talpinib,uyinchoklar  uynash,ularni  uloktirish,olib  kelishga  xarakat 



 

15 


kilib  intilish  va  x.k  yuzaga  keladi.Bola  6  oyga  tulganidan  keyin  unda  kattalarni  xarakatlariga  taklid 

kilish  katta  rol`  uynaydi.Bola  5-8  oylik  bulganida  uning  xarakatlari  murakkablashadi-  bola 

emaklashga,urnidan turishga xarakat kiladi.Bular ixtiyoriy xarakatlardir.Bolada irodali xarakatlarning 

asosiy  elementlarini  yura  boshlagan  paytida  kurishimiz  mumkin.Buning  uchun  bolaning  birinchi 

karashlarini kuzdan kechirishning uzi kifoya. 

Bola  urnidan  turib  oladi-yu,lekin  kaltirab  turadi,chunki  uning  oyoklari  xali  kuchsiz,uz 

gavdasini  kutara  olmaydi.Kadam  tashlamokchi  buladi-yu,lekin  yikilishdan  kurkadi.Nixoyat,u  arang 

birinchi  kadamini  kuyadi,  muvozanatni  yukotib,uzini  ushlay  olmaydi,yikiladi,kurkib  ketadi.U  yana 

turib yurmokchi buladi,lekin yana yikilishdan kurkadi.Bolada G`motivlar kurashiG`bir oz vakt davom 

etadi,sungra  u  ikkinchi  kadamni  kuyadi.Xali  unda  kurkish  xissi  tugagani  yuk,butun  kuchini  yigib,bu 

xissni  engishga,kiyinchilikkai  bardosh  berishga  intiladi.Nixoyat  bu  kiyinchiliklarni  engib,uzi 

maksadga  erishadi.Bolaning  irodasi  manashunday  faol  faoliyat  yuli  bilan  kiyinchiliklarni  engish  yuli 

bilan  usadi.  Bir  yoshga  tulish  oldidan  bolaning  nutki  usiib  borgan  sari  akli  xam  tez  usadi,  natijada 

irodaviy jarayonlarning yanada tarakkify etishiga yul ochiladi.Endi bola uz xarakatlarining maksadini 

yaxshirok  anglaydigan  bulib  koladi,  kattalarning  aytganini  kiladi,  kattalarning  gapiga  kulok 

soladi.Unchalik  murakkab  bulmagan  iltimoslarni  bajaradi.Masalan,unga  biror  narsani  olib  ber 

desangiz, olib beradi, joyiga kuy degan narsani joyiga kuyadi va x.k. 

Mana shularning xammasi irodaning usishiga yordam beradi. 

Shunday  kilib,ilk  yoshdagi  bolaning  psixik  jarayonlari  uning  faol  faoliyati,turli  tuman 

xarakatlari,  uz  atrofidagi  narsalarning  kuprok  bilib  olishi  jarayonida  rivojlanib  borar  ekan,kelgusi  bu 

psixik  jarayonlarining  yanada  tarakkiy  ettirish,  shakllantirish  maktabgacha  tarbiya  muassasalarida 

ishlovchi pedagoglarning,tarbiyachilarning va ota–onalarning eng muxim vazifalaridan biridir. 

Mustaxkamlash uchun savollarҮ 

1. Gudaklik davrining anatomo-fiziologik xususiyatlari nimalardan iboratO` 

2. Gudak bolalarda xarakatlarning usishini tavsiflab bering. 

3. Gudak bolalarda psixik jarayonlarning dastlabki kurinishlari kandayO` 

4. Jonlanish kompleksi nimaO` 

 

Tayanch tushunchalarҮ 



Ximoyalanish  refleksi,orientirovka  refleksi,analizatorlar,  G`latentG`  davri,  G`jonlanish 

kompleksiG`,tayyorgarlik davri.        

    

Adabiyotlar ruyxati. 



1.

 

I.Karimov «Ma`naviyat yuksalish yulida» 1999y. 



2.

 

I.Karimov «Barkamol avlod orzusi» 1998 y. 



3.

 

I.Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y. 



4.

 

M.Voxidov. «Bolalar psixikasi» Toshkent. 1992 y. 



5.

 

E.Goziev. «psixologiya» Toshkent. 1994 y. 



6.

 

K.Daminov,  U.Otavaliev,  X.Ibroximov  «Psixologiyadan  seminar  va  laboratoriya 



mashgulotlari» 1994 y. 

7.

 



P.Xoxlova. «Psixologiyadan topshiriklar» 1992 y. 

8.

 



P.Leventuev.  A.Askarxujaev,  B.Chudnovskiy,  M.Voxidov  «Bolalar  psixologiyasi 

ocherklari». 

9.

 

G.Kalyushen, M.Deyugina «Yurgakdan maktabgacha» 1996 y. 



10.

 

K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 yil. 



 


Download 365.54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling