Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika
Mavzu: Psixik tarakkiyotning umumiy konuniyatlari
Download 365.54 Kb. Pdf ko'rish
|
2. Mavzu: Psixik tarakkiyotning umumiy konuniyatlari. Reja: 1.
Psixik tarakkiyot shartlari. 2.
Bolalar psixik tarakkiyotining asosiy yunalishlari va konuniyatlari. 3.
Psixik tarakkiyot va ta`lim. Ta`lim va tarakkiyot tugrisida A.S.Vigotskiy ta`limoti. 4.
Yosh tarakkiyotini davrlarga bulish.
Bolaning usishi, uning psixikasi va ongining tarakkiyoti jamiyat a`zosi sifatida voyaga etishida tarakkiyot kanday kilib yuzaga keladiO` degan savolni xal kilish muxim masaladir. Tarakkiyotni tushuntirishda bir-biriga karama-karshi 2 turli yunalish mavjud. Birinchi yunalishga muvofik tarakkiyot avvalgi narsaning oddiy takrorlanishidan, organizmda mavjud bulgan muayyan sifatlarning kupayishi yoki kamayishidan iborat. Bu yunalish tarakkiyotning xakikiy sabablarini tushuntirib bera olmaydi va xudoning irodasi bilan boglaydi. Bu yunalishning uziga xos xususiyati mavjud. Lekin xudo tomonidan yaratilgan insonni xakikiy inson bulishi ijtimoiy xayot va muxit, ta`lim va tarbiyaga boglikdir. Ikkinchi yunalishga kura, tarakkiyot karama-karshiliklar kurashining natijasidir. Bu ilmiy yunalish bulib tarakkiyotning sabablarini uzgarib turuvchi tashki muxit sharoiti boglaydi. Bunga kura tashki muxit tobora yangi talablar kuyadi, organizm yangi sharoitga moslashar ekan karama- karshiliklarga bardosh berish, kurashish jarayonidir, yangi sifatlar xosil kila boradi, ya`ni organizm tarakkiy kiladi. Usish-mikdoriy jixatdan ulgayish, demakdir. Tarakkiyot-sifat jixatdan uzgarish demakdir. Bolaning psixik tarakkiyoti xam karama-karshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu karama- karshiliklarҮ 1.
Bolaning shu chokkacha erishgan darajasi, imkoniyatlari bilan yangi extiyojlar urtasida tugiladigan karama-karshiliklar. Ya`ni bolalarning extiyojlari tez ortib boradi. Lekin bu extiyojlarni kondirish imkoniyatlari juda sukinlik bilan yuzaga keladi. 2.
Bolaning eski xulk-atvori formalari bilan yangi xatti-xarakatlari, yangi tashabbuslari urtasidagi karama-karshiliklar. MҮ Yosh bolaning asosiy faoliyati kattalarga taxlid kilishdir. Taxlidiy xarakatlarda mustakillik, tashabbuskorlik bulmaydi. Bola usib ulgaygan sari uning tajribasi, mustakilligi, tashabbusi orta boradi. MҮ mustakil yurish, ba`zi ishlarni bajarish. 3.
karshiliklar. Odatda xayotning mazmuni uning formasidan biroz oldinrok vujudga keladi. MҮ Bola bogchaga katnay boshlashdan oldin oiladagi xayotga urganib koladi. Bogchada esa yangicha xayotning boshkacha talablari va koidalariga duch keladi. Demak, bolaning psixik tarakkiyoti juda murakkab jarayondir. Lekin bu tarakkiyot kanchalik murakkab bulmasin uning konuniyatlari fanga ayondir. Bolaning psixik tarakkiyoti ijtimoiy xayot bilan boglik bulgan anik shart-sharoitning ta`siri tufayli yuz beradi.
Xozirgi zamon psixologiyasida psixikaning tarakkiyot muammosi kuyidagilarga asoslanadi. 8 1. Tarakkiyot karama-karshiliklar kurashidan, ziddiyatlardan iboratdir, degan ta`limotigaҮ 2.
3.
Bolalar psixologiyasi bilan pedagogik psixologiya soxasida olib borilgan eksperimental ilmiy tadkikotlargaҮ 4.
Usayotgan avlodni komil inson tarbiyalash praktikasiga suyanadi.
Psixologiya fani irsiyat psixikasining tarakkiy etishida xal kiluvchi rol uynaydi va xatto takdirni belgilab beradi degan fikrni inkor kiladi. Lekin bolani usib kamolga etishida 1. irsiyatning roli borligini aslo inkor etmaydi. Michurin M.V. G`Biz tabiatdan in`om –exson kutib turolmaymiz, undan undirib olish bizning vazifamizdirG` xususida ish kuradi. Chunki odam bir kancha instinktlarni yoki murakkab shartsiz reflekslarni irsiyat yuli bilan meros kilib oladi-MҮ uzini ximoya kilish, orientirovka. Ya`ni G`Bu nima refleksi ovkatlanish shartsiz refleksi instinktni kondirish formalari va yuzaga chikish shakllari turlicha bulishi mumkinG`. g`. bolaning usib kamolga etishini xarakatga keltiruvchi kuch ijtimoiy muxitdir deb xisoblaydi. En`gels. Mening yashagan muxitim mening ongim demakdir. Chunki bola psixikasining tarakkiyotiga moddiy va sotsial xayot sharoiti, tevarak-atrofdagi kurshov (oila, kucha, tuman, viloyat, kishlok, shaxar) ta`sir etmasdan kolmaydi. Oilaning uyushkoksizlik, poyma-poy yoki kat`iyan puxta uylab kursatadigan ta`siri bolada chukur iz koldiradi. Muxitning g` ma`nosi borҮ 1.
sharoiti tushuniladi. 2.
Tor ma`nosi-oilaviy turmush sharoiti tevarak-atrofdagi ijtimoiy xayot tushiniladi. Bola yashaydigan muxit, pedagoglar davo kilganidek uzgarmas narsa emas, balki u kishilarning faol faoliyati natijasida uzgara boradi. Xar bir inson va bolaning ongi uzgarib boruvchi muxit ta`siri ostida usadi. Ammo muxit bolaning usishi uchun kulay va nokulay bulmogi mumkin. Kulay muxit kishining G`mudrokG` kobiliyatlarini ulgaytiradi. Nokulay ijtimoiy muxitda tugma kobiliyatlar G`mudrokG` bosgan xolda kolaveradi. Bunday muxit xatto tasodifan namoyon bulgan iste`dod va kobiliyatlarni xam nobud kiladi. 1920 yilda doktor Sang Kal`kuttaning janubiy garbidan 2 kizni burilar orasidan topadi. Amola g` yosh, 1 oydan keyin ulgan. Kamola 5-8 yosh 15 yoshgacha yashagan, 45 suzni urgangan. Organizmning usishi, nerv sistemasining shakllanishi psixik xayotning forma va mazmuni uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Bu imkoniyatlarning ruyobga chikishi kishining ijtimoiy muxitda yashashi va tarakkiy etib borishiga boglikdir. Demak, inson biologik mavjudod sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudod sifatida tarakkiy kiladi. Demak, insonni inson kiladigan uning butun fazilatlari yuzaga keltiradigan omil tashki ijtimoiy muxitning ta`siridir. 3.
Bolalar psixologiyasi bolani xar tomonlama rivojlanishida ta`lim-tarbiyani asosiy xarakatlantiruvchi kuch deb ta`kidlaydi. Chunki jamiyatning bolalar ongiga ongli ta`sir etish ta`lim- tarbiya orkali amalga oshiriladi. Yosh psixologiyasida psixik tarakkiyot bilan ta`lim-tarbiya urtasidagi munosabat masalasi muxim masaladir. Bu masalani xal kilishda burjua olimlari 3 xil nazariyani vujudga keltirganlar. Birinchi xil nazariya namoyondalari. 1) Ijtimoiy ta`lim-tarbiya bilan bola psixik tarakkiyoti urtasida xech kanday munosabat yuk deydilar. Psixik tarakkiyot uz yuliga, ijtimoiy ta`lim-tarbiya uz yuliga bulaveradi degan fikrni olga suradi. Ikkinchi xil nazariya namoyondalari psixik tarakkiyot bilan ijtimoiy ta`lim-tarbiya orasida xech kanday fark yuk deydilar. Uchinchi xil nazariya namoyondalari ta`lim-tarbiya va psixik tarakkiyot boshka-boshka jarayonlar bulsa xam, bir-biriga mos keladigan, ya`ni bir-biriga ta`sir utkazadigan jarayonlardir deyish bilan dastlabki ikki nazariyani keltirishga urinadi. Shuning uchun xam burjua nazariyalari bolalar psixikasining tarbiya va faol faoliyat asosida tarkib topishini paykamaydilar. Psixologlar jumladan L.S.Vigotskiyning fikricha ta`lim jarayoni tarakkiyot jarayoniga mos kelmaydi, ta`lim jarayoni tarakkiyotdan ilgarilab ketdi va bolalar
9 psixikasining tarakkiy etishini ergashtirib boradi. Unga eng yakin istikbol ochib beradi deb kursatadi. Vigotskiyning fikricha tarakkiyotning g` boskichi bulib ya`ni 1. aktual tarakkiyot boskichi ( katta yoshli kishilar yordamisiz mustakil xarakat kila olishҢ) g`. eng yakin tarakkiyot zonasi boskichi (bolalarning katta yoshli kishilar yordami bilan kiladigan xatti xarakatlari) bor. Vigotskiy bolalarning psixik rivojlanishi ayniksa shu tarakkiyot jarayonida tezrok rivojlanadi deb kursatadi. Tarakkiyotning bu ikki boskichi bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligini ya`ni kanday bilim, malaka va kunikmalarga, xarakter-sifatlarga ega ekanligini va kelajakda bolaning kanday bilim, kunikmalarga, xarakter sifatlarga ega bula olishini xisobga olish imkonini beradi. Mashxur pedagog A.S. Makarenko xam bolaning kamolot imkoniyatlariga katta e`tibor berib, G`bola shaxsining loyixalash kerak degan edi. Ya`ni Makarenkoga tarbiyachi ta`lim-tarbiya jarayonida bolaning xozirgi tarakkiyot boskichini xisobga olib kelajakda kanday tarakkiyot darajasiga erishish anik rejalarga ega bulmogi kerakG`. Ta`lim-tarbiya insonning kamolga etishida etakchi omildir. ChunkiҮ a) ta`lim va tarbiya jarayonida, kishi organizmining usishi va muxitning stixiyali ta`siri berolmaydigan narsalarni urganib olish mumkin MҮ savod chikarish. b) Ta`lim-tarbiya yordami bilan bolalarning ba`zi tugma kamchiliklarini xam kerak tomonini uzgartirishi mumkin. MҮ kur, sokov, kar. v) Ta`lim-tarbiya yordamida salbiy ta`sir natijasida yuz bergan kamchiliklarni tugatish mumkin. MҮ kupollik, sukish, kumor. g) Ta`lim va tarbiya uz oldiga maksad va vazifalar kuyadi va komil inson tarbiyasini rivojlantirishni kuzlaydiҮ d) ta`lim jarayonida bola bilimlar kunikma va malakalar xosil kilibgina kolmay uzi xam kamolga etishi boradi, bilim darajasini ongli ravishda oshiradi. Demak, ta`lim-tarbiya tabiiy kobiliyatlarni rivojlantirishning, bolalarni komil inson kilib tarbiyalashning muxim omilidir. 4.
xisobga oladi. Chunki, bola tarbiyaning fakat passiv ob`ektigina emas, balki uz faoliyatlari bilan xam uziga, ya`ni uzining psixik tarakkiyotiga faol ta`sir kilib turadigan mavjudotlar. Tarbiya bolaning faol faoliyatlarini xar doim tugri tashkil kilib, yulga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatning xar-xil turlarid (uyin, mexnat, ukish) nomoyon bulib mustaxkamlana boradi. Chunonchi- bola psixikasi uyin, ukish urganish, mexnat va turli ijtimoiy faoliyat jarayonlarida tarakkiy kiladi. Faoliyatning bu turlari bolaning usishi va yosh xususiyatlariga mos ravishda uzgarib biri ikkinchisi bilan almashinib turadi. MҮ bogchagacha va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati uyindir. Chunki, uyin bola tabiatining asosiy xususiyati xisoblanadi. Bola uyin orkali atorofdagi xayoni va kishilar urtasidagi urli munosabatlarni bilib ola boshlaydi. Uyin tugrisida Gor`kiy G`Uyin bolalar yashayotgan uzgartirishi lozim bulgan dunyoni bilish yulidirG` A.S.Makarenko Ү G`bola uyinda kanday bulsa , ucib ulgaygach ishda xam kupincha kup jixatdan shunday buladiG` ( extiyoj , moddiy dunyoga munosabat, uz-uziga munosabat, iroda, xisiy tuygu, bilish jarayonlari…) Bolaning ulgayishi bilan uning uyin faoliyati ukish faoliyati bilan almasha boshlaydi. Lekin maktabgacha tarbiyayoshidagi bolalarning ukish-urganishi xali-xali sistemali xarakterda bulmaydi. Ammo ukish fakat maktabdagini faoliyatning asosiy turiga aylanadi.ukish faoliyati bolani shaxsiy sifatlarini tarkib toptirishda,malaka, odat,kunikma, bilimlar xosil kilishda katta rol` uynaydi. Lekin bola shaxsning tarkib topishiga uyin,ukish va urganish kancha ta`sir kilmasin,kishi shaxsi mexnatda takomillashadi va tula- tukis tarkib topadi. Umuman bolalar psixologiyasi tarakkiyot omillarini xar tomonlama xisobga oladi va tarbiyaning tarakkiyotining kudratli omil deb xisoblaydi. Tarbiya jarayonida tugma xususiyatlarni tarakkiy ettirish bilan birga, nokulay irsiy belgilarni xam yukotadi. Bola shaxsini rivojlanishida kolektivning roli axamyatlidir. Chunki bolalar jamoada, jamoa ta`sirida siyosiy, ma`daniy va axlokiy jixatidan, shuningdek psixologik jixatdan tarbiyalanadilar. Bunda bolalarda bir- biriga mexribonlik,uzoro yordam ,fakat uzi tugrisidagina emas, balki boshkalar tugrisida xam uylash, jamoa manfatlarini uz manfatlaridan yukori kuyish kabi fazilatlar tarkib topadi. Jamoada turli yoshdagi bolalarni dustlik va urtoklik tuygulari rivojlanadi. Chunki ,
10
shaxsning ruxiy kuchlari ommadagi, jamoadan tashkari va bundan mustakil ravishda va usa olmaydi. Shaxs fakat jamoa tufayligina uzini ustiradigan vositalarga va barcha imkoniyatlarga ega bula oladi. Xar bir odamning psixik tarakkiyoti turlicha psixik jixatdan narmal, ba`zi birlar psixik tarakkiyot aktseleratsiya bulmogi mumkin. Ba`zi` birlar psixik jixatdan narmal ba`zi birlar esa psixik jixatdan notekis rivojlanmogi mumkin. Bolalarning psixik jixatdan notekis rivojlanishiga sababҮ 1.
Nokulay muxitdir (Amola, Kamola) yoki urush (II jaxon urushi) , 6,5 yoshli bolalarning usishiga, 12,13 yoshli kiz bolalar va 13, 14 yoshli ugil bolalar usishi. 2.
3.
Kamolga etayotgan kishining faoliyatining notugri tashkil kilish. 4.
Asablarning ish faoliyatining buzilishi va xaddan tashkari kassaliklarga kup chalinaverishiҮ 5.
Yosh xususiyatlarni xisobga olmaslik (ta`lim va tarbiya jarayonida) Ү 6.
Sharoit (maktabdan, uydan va bogchadan borgan bolalarning rivojlanishi). Shuningdek kattik ta`sirlanish natijasida uzok muddatga uykuga ketish xollari psixik rivojlanishni tekis rivojlanishga va ba`zan vaktincha tuxtab kolishga sabok buladi. Shuningdek ,psixik jarayonlar rivojlanishning tezlashishiga (aktseleratsiya) sabab 1)
Boladagi G`tugma imkoniyatlarniG` kulay sharoitga tushib kolishi va uning uchun etarli imkoniyatlarning borligi Ү 2)
3)
Atrofdagilarning ta`siridirҮ(6 yoshli Ankaralik Turkiya) Bedrn Boykam g` yoshligidan boshlab g` marta kistichka bilan ishlagan. Rassom 4 yoshligida 1000 ortik buyokli, 500 kalam bilan rasm solgan … Yana Ү 4 yoshli savodxon – Maybelle degan kizcha (angliya) … Bolani psixologik tomonidan rivojlanishi, undagi individual munosabatda bulganda biologik davrlarga ajratib urganishning axamiyati kattadir. Ma`lumki, bolaning akl idroki, fe`l atvori, vokelikka munosabati, psixik va jismoniy usish xususiyatlari, uni tarakkiysi bilan uzgarib turadi. Bu uzgarish uning faoliyati va xayot kechirishidagina emas, balki yoshiga xam boglikdir. MҮ 1 yoshli bola bilan q yoshli bola, o` yoshli bilan 15 yoshli bola orasidagi fark yakkol kuzga tashlanadi. Bu fark bolani jismoniy xususiyatlari bilan emas, balki psixologik xususiyatlari bilan xam boglikdir. Usib, ulgayish bolaning jismoniy tarakkiyoti bilan boglik bulsa, sifat uzgarishlari, bolaning psixik tarakkiyoti bilan boglikdir. Bolada yuz beradigan sifat uzgarishlari birdaniga sodir bulmay, asta-sekin yuzaga keladi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda ularning tarakkiyotida yuz beradigan sifat uzgarishlari, ya`ni ularning psixik tarakkiyoti jaxatidan yangi boskichga kutarilishi asos kilib olinadi. Bolalarni turli yosh davrlariga ajratishda turlicha fikrlar zamonlardan beri fanga ma`lumdir. Ba`zi bir olimlar bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda fakatgina jismoniy usishni asos kilib olib uniҮ 1.
Chakaloklik davri. 2.
Balogotga erishi davri. 3.
Balogotga erishishdan keyingi davr deb ajratgan bulsalar, ba`zi birlar esa. 1.
Emish davri. 2.
Emmaklash davri. 3.
Ikki oyoklab yurish davri deb, ya`ni ba`zi olimlar (pedagog Blomskiy) 1.
Tishsiz bolalik. 2.
Sut tishi davri. 3.
Doimiy tish davri. 4.
Doimiy tishning tushish davri. (karilik) deb ajratganlar. Bunday bolalikni davrlarga ajratishda fakat ularni fiziologik va biologik belgilarigina suyanib, psixik xususiyatlar xisobga olingmagan. Bu masala Chet el pedagogikasi va psixologiyasida tugri xal kilindi va bolalikni bolaning fiziologik va psixik xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuyidagi davrlarga ajratiladi. 1.
2.
Balogatgacha yoshdagi (yasli) davri (1-3 yosh) 3.
Bogcha yoshdagi bolalik davri (3-5 yosh) 4.
Kichik maktb yoshdagi bolalik davri (5-12 yosh) 5.
Usmirlik yoki urta maktab yoshidagi davr (12 yoshdan 15 yoshgacha) 6.
Usmirlik yoki katta maktab yoshidagi davr (15 yoshdan 15 yoshgacha) 11
Bu davrlarni bir-biridan kat`iyan bir yosh bilan chegaralab kuyish mumkin emas. bola uzining usishida shu davrlarni kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy boglanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin xozirlaydi… Xar bir davrda bola ayrim ruxiy tomonlarigina emas balki uning umumiy siymosi, sifati-angori xam boshkachii kurina boshlaydi va ularni yosh belgilariga karab ta`lim-tarbiya muassasalariga kabul kilinadi. Xozirgi davrda bolalalikni davrlarga ajratishda psixolog D.B.El`noningning xizmati kattadir. U bolalikni psixik tarakkiyot va bola faoliyatiga asoslanib kuyidagi davrlarga ajratadiҮ («K probleme pereodizatsii psixicheskogo razvitiya v detskom voz-te», «jurnal», «V.psix» 1951 Q 4.) I gurux bevosita xissiy aloka kilish (gudaklik) II gurux predmetlarni kul bilan xarakatga keltirish faoliyati (yasli) I gurux roli faoliyati (maktabgacha tarbiya) II gurux ukish faoliyati (kichik maktbgacha davr) I gurux uzaro-samimiy (sirdosh) aloka bulish (usmirlik)Ү II gurux ukuv-professional (biror ishni kasb kilib olish faoliyat katta maktab davriga tugri keladi).
Mustaxkamlash uchun savollarҮ 1.
Psixik tarakkiyotning biologik sharoitlari nimalardan iboratO` 2.
Bola psixik tarakkiyotni konuniyatlari nimalardan iboratO` 3.
Ta`lim va tarakkiyot tugrisidagi L.S.Vigotskiyning ta`limotini tavsiflab uting. 4.
Tarakkiyot yosh boskichi nimaO` Tayanch tushunchalar. Psixik tarakkiyotning biologik sharoitlariҮ psixik tarakkiyotning sotsiologik sharoitlariҮ bola shaxsi yunalganligiҮ notekistlikҮ aktual tarakkiyot boskichiҮ eng yakin tarakkiyot boskichiҮ tarakkiyot yosh boskichҮ
Adabiyotlar ruyxati. 1.
I.Karimov «Ma`naviyat yuksalish yulida» 1999y. 2.
I.Karimov «Barkamol avlod orzusi» 1998 y. 3.
I.Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y. 4.
M.Voxidov. «Bolalar psixikasi» Toshkent. 1992 y. 5.
E.Goziev. «psixologiya» Toshkent. 1994 y. 6.
K.Daminov, U.Otavaliev, X.Ibroximov «Psixologiyadan seminar
va laboratoriya mashgulotlari» 1994 y. 7.
P.Xoxlova. «Psixologiyadan topshiriklar» 1992 y. 8.
P.Leventuev. A.Askarxujaev, B.Chudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari». 9.
G.Kalyushen, M.Deyugina «Yurgakdan maktabgacha» 1996 y. 10.
K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 yil.
Reja: 1.
Gudaklik davrida psixik rivojlanish. 2.
Xarakat tizimlarining bola psixik tarakkiyotiga ta`siri. 3.
Bolada munosabatlarning shakllanish va jonlanish kompleksi.
Ilk yoshdagi bolalar jismoniy jixatdan tez rivojlanishi bilan birga psixik jixatdan xat tez rivojlanadilar. Bolaning 1 yoshli davri uning psixikasining tez suratlar bilan usishi davridir. Gudak bolalar psixikasini rivojlanishi birinchidan analizatorlarning takomillashuvi bilan boglik bulsa, ikkinchidan mustakil xarakatlarning usishi bilan boglikdir. Bola psixikasini usishining uning xarakatlarini usishidan ajratib bulmaydi. Bola dastlab uz tanasining xarakatini eplashtiradigan bulib koladi, sungra atrofdagi narslarning ushlab xarakat kiladigan buladi, bu xarakatlar esa bolaning nerv sistemasining va psixikasining usishiga yordam beradi. 12
Bola yangi tugilgan chakaloklik davrida (taxminan g` oygacha) uning faoliyati fakat eng zarur organik extiyojlarni koldirish bilan (20 soatga yakin uyku) cheklanadi. Bola uzok uxlash tufayli energiyasining asosiy kismini tez usishga jismoniy jixatdan rivojlanishiga sarf etadi. Bola g` oylik bula boshlagach, uning gudaklik davri boshlanadi. (2 oydan 1 yoshgacha). Gudaklik davrida bolaning psixikasi nixoyatda tez rivojlanadi. Bola asta-sekin kamrok uxlaydjigan buladi va atrofdagi narsalarning ta`siriga kuprok kizikadigan buladi. Ikki oylik bola tovush kilgan tomonga karab boshini buradi, gapirgan kkuzi bilan kidira boshlaydi, korni bilan yotkizilsa, boshini kutarishga xarakat kiladi, ammo bu xarakatlarning kupchiligini betartib, ixtiyorsiz xarakatlardir. Uch oylik bola boshini tik tuta boshlaydi. Bu bolaning psixik jixatdan usishi uchun juda muximdir. Tobora kuprok taasurot oladigan bulib koladi. Bu esa miyaning rivojlanishiga yordam beradi. Bola yoshiga tulguncha juda kup xarakatlarni uzlashtirib oladi. Bu xarakatlar orasmida kul xarakatlari psixik tarakkiyot uchun muxim bulgan xarakatlardir. Turt oylik bola narsalarga kul chuzadigan buladi, ammo u xali uzining kul xarakatlarini idora kila olmaydi. Bola 5 oylik bulgach, korni bilan yota oladi, uni paypaslab timirskilab kurish orkali ularning ayrim xususiyatlarini bilib oladi. Bolaning psixik tarakkiyotida murakkab xarakatlarni egallab borishi jada katta rol` uynaydi. Bola 6 oylik bulgach, mustakil utira oladigan buladi. Bola utira boshlagandan sung uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi tassurotlar paydo buladi. Bola kuz ungida yangi taassurotlarning paydo bulishi idrok, dikkat, xotira kabi psixik jarayonlarning rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola h oylik bulgach, yana bir murakkab xarakatni, ya`ni emaklashni boshlaydi. Emaklash bilan bir paytda karovotni yoki boshka bir narsani ushlab, tik tura oladi. Bola psixikasining rivojlanishida bu yangi xarakatlarni axamiyati juda kattadir. Emaklay boshlagach bolaning atrofidagi narsalar bilan munosabatda bulish imkoniyati kengayadi. Natijada mustakil xarakatlar kilib, yangi-yangi narsani taniy boshlaydi. Bolani xamma narsa kiziktiradi. U bir narsani ikkinchi narsa bilan urishtirib takillatadi va chikayotgan ovozga kulok soladi. Odatda bu yoshdagi bolalar biron narsaning kopkogini ochib yopishni yoktiradilar. Bunday xarakatlar bolaning kul muskullarini mustaxkamlaydi va narsalarning turli xossalarinibilib olishlariga yordam beradi. 6-5 oylarda taklid kilish xarakatlari paydo buladi. Bola psixikasining tarakkiyotida taklidning roli juda kattadir. Bola juda kup xarakatlarni va nutkni asosan taklid kilish, orkali uzlashtirib oladi. MasalanҮ chapak-chapak-deb takrorlab turib chapak chalinsa, bola shu suz aytilishi bilan chapak chaladigan buladi. Ogir kasallikka uchramay,jismoniy jixatdansoglom usgan bola 9-10 oylik bulganida yura boshlaydi. Bolaning mustakil tarzda yura boshlashi uning xayotida goyat katta xodisadir. Bola yura boshlagandan sung uning psixik tarakkiyoti uchun juda katta imkoniyatlar yuzaga keladi, yura boshlagan bolaning faolligi kun sayin ortib, erkin xarakat kilishi doirasi kengayadi. Bu esa idrok doirasining kengaytirib, mazmundor bulishiga yordam beradi. Shunday kilib, ilk yoshdagi bolaning psixikasi uning erkin xarakatlari uchun kulay sharoit yaratish kerak. Bola xarakatlarining cheklash esa psixikasining normal rivojlanishiga zarar etkazadi. Shu sababli bolani xarakat kilishga imkon bermaydigan xolatga solib kuyish yaramaydi, uning bemalol xarakat kilishiga imkon berishi kerak. Bolani gudaklik davridan boshlabok borcha psixik jarayoelarni, bilish jarayonlari normal tarakkiy eta boshlaydi. Bu davrda bolada ixtiyorsiz dikkat shakllanadi. Bola tugilgan paytlarda uning e`tiborini asosan uzining organik extiyojlarini kondiradigan narsalar jalb kiladi. Bola q-4 oyligidan boshlab xarakatda bulgan yarkirok, tovush chikadigan narsalar bolaning dikkatini kuprok jalb eta boshlaydi. Asta-sekin bolada dikkatning barkarorligi ortib boradi. Buning tadkikotichi Melchinskayaning kuzatishlaridan kuish mumkinҮ G`Un yarim oylik kizchaning karovotini tepasiga yaltirok yulduzcha osib kuyilgan. Kizcha yulduzchaga tikilib karay boshlaydi, kullarini kimirlatib yulduzchaga talpinadi. Kizcha bir oz yulduzchaga kimirlamay tikilib turadi, sungra yana kullarini kimirlatib yulduzchaga talpinadi. Sha tarika g` minutu 45 sekund shu narsaga dikkatini karatadi G`. Bola 5 oylik bulganida narsalarga kul uzatib, ushlab kura boshlaydi, barmoklarini maxkam yumib, ushlab olgan narsasini kulidan kuyib yubormaydi. 6 oylik bulgandanarsani bemalol ushlay digan buladi. Shu narsaga dikkat kiladi. Bola 5-8 oylik bulganida narsalarni takillatib, takillagan tovushga dikkat bilan kulok soladi. 9 oylik bola idish kopkogini ochib-yopib, bu xarakatlarini 5-10 minutgacha davom ettirib dikkatini shu narsaga oladi. Shu tarika bolaning dikkati usib barkaror bula boradi. Bola tugilganidayok unda bir kator analizatorlar normal ishlay boshlaydi. MasalanҮ kurish, eshitish, ta`m bilish, xarakat badan, xid bilish analizatorlaridir. 13
Badan analizatorlarining faoliyati tufayli, bola issik-sovukni sezadi. Yangi tugilgan chakalok badanining sezgirligi kattalarnikidan kuchlirok buladi, ya`ni temperaturasining keskin uzgarishi bolaga tez ta`sir etadi. Shu sababli bola yotgan uyning xaroratini normal saklash, chakalokka badaniga kattik botmaydigan, mayin kiyimlarni kiygazish kerak. Oliy analizatorlar deb ataluvchi eshitish va kurish analizatorlari birmuncha, murakkabrok yul bilan rivojlanadi, eshitish analizatorlari bola tugilganidayok etilgan buladi. Birok, chakalok tugilgandan sung, daslabki bir xafta 10 kun davomida bola yaxshi eshitmaydi. Bunga sabab bola kulogining ichi ona kornidaligida suyuklikka tulib koladi. Bir oz vaktdan keyin bu suyuklik surilib, kuloklar ochiladi va bola 2-3 xaftadan keyin yaxshi eshitadigan buladi. g` oylik bolada kuyidagi tipik manzarani kurish mumkinҮ agar chakalok yiglab turgan paytda kungirok chalinsa, u yigisidan tuxtab kungirokning tovushiga tinchgina kulok sola boshlpaydi. Kurish analizatorlari xam murakkab yul bilan rivojlanadi. Yangi tugilgan bolada kurish refleksi mavjud buladi. Bola yoruglikni va korongulikni sezadi. MasalanҮ koronguda chakalok yotgan bulsa, chirokni yokib yuborailsa, u kuzini yumib oladi. Yangi tugilgan bolaning kurish sezgisi unchalik mukammal bulmaydi. Gudak bolaning kuzini gavxari burtma shaklda buladi, shu sababli, u uzokdagi narsalarni kura olmaydi. Bola 9-10 kunlik bulganida ba`zan xarakatlanayotgan predmetlarga karab koladi, 1 oyga tulganida uning ikkala kuzi baravar xarakat kiladi. Bola q oylik bulganida yaltirok predmetlarni kuzi bilan kuzatadi. 6 oylik bulganida asosiy ranglarni va predmetlarni fark kila boshlaydi. Yangi tugilgan bola tevarak-atrofdagi olamni kattalar singari idrok kila boshlaydi. Uning idroki juda elementar bulib, yoshi, tajribasi, bilimlari orta borgan sayin usib boradi. Ayrim sezgilarni bir butun kilib boglaydigan shartli reflekslar vujudga kelishi natijasida bola narsani yaxlit xolida idrok kila boshlaydi. Chunonchi, bola tugilgan kunidan boshlab onasining ovozini eshitadi, badaniga onasining kuli tekkanini sezadi, onasining aftinin kuradi. Ana shu tirkok taassurotlar asta-sekin bir butun obraz bulib birlashadi va bola kuz ungida onaning obrazi paydo buladi. Bolaning xarakatlari orta borgan sari idroki xam usib boradi. Bola tevarak atrofdagi narsalarni faol xarakat kilishi bilan bilib oladi. Unda tevarak atrofdagi narsalarga kizikish paydo buladi. Daslab bola uz tanasini kismlariga, G`kizika boshlaydiG`. U uz kulining barmoklariga dikkat bilan tikilib karaydi, barmok larini ochib yulib musht kilib kuradi, oyogini kuli bilan ushlab ogziga tortadi. Bunday xarakatlar kilishbilan atrofdagi narsalarni xar tomonlama tekshirib kuradi. Ayniksa, bola emaklay boshlagandan sung kizikish yanada ortadi. Va atrofdagi narsalar tugrisida tobora kuprok taassurot ola boshlaydi. Ayni bir xil xarakatlarni kup martalab takrorlash bolani bilish kobiliyatini ustiradi. I.M.Sechenov bu fikrni ta`kidlab bunday deb yozgan ediҮ G`Takrorlash ta`limning onasidir, ya`ni barcha psixik xodisalarni kuprok tushunib olishdirG`. Shu tarika bolaning idroki tobora mazmundor bulib boradi. Gudaklik davrida bolaning xotirasi xam shakllana boshlaydi. Bola q-4 xaftalik bulganidayok unda xarakat xotirasini dastlabki kurinishlari paydo buladi. MasalanҮ agar bolani emizgak vaktdagidek kilib kulga olinsa, u tamshanib, emishga xarakat kiladi. Bola xarakatining usa borishi bilan uning xarakat xotirasi xam usadi. Bola q-4 oylik bulganda, yakkol-obrazli xotira paydo bulganligini kuramiz. Bola uziga eng tanish bulgan narsalarni eslab koladi va taniydi. Chakalok onasini taniydi, onasini kurganda unga jilmayib kul uzatadi. Asta-sekin bola uziga yakin bulgan kishilarni xam taniy boshlaydi. G`uziga yakin kishilarniG` , G`bngonalarG` dan fark kiladi. 6 oylik bolani onasidan boshka bir xotin emizmokchi bulganda, bola emmagan. Bu vaktda bola uziga sut beriladigan butilkani taniydi. Uni boshka butilkalardan, dori shishasidan fark kiladi, 6-5 oylik kattalarning aytgan suzlariga tushunadi, oti aytilgan narsalarni kuzi bilan kidirib topadi va uni kuli bilan kursatadi. (MasalanҮ G`kuzing kaniG`, G`ogzingni kursatG` va x.k.) bola 1 yoshga tulganda unda eslab kolishning daslabki belgilari paydo buladi. U oti aytilgan narsani kuzi bilan kidiradi va agar topolmasa bezovta bula boshlaydi, achchiklanadi. Bu xol bolada idrok kilingan narsalar tugrisida tasavvurlar paydo bulganligini kursatadi. Latent (yashirin) davr, ya`ni bola narsani taniydigan xolga kelguncha utgan vakt xotiraning kanchalik tez usganini bildiradi. Bola 1 yoshga tulguncha latent davrining usishiҮ
Yoshi Latent davrining davom etishi 14
4 oylikda 1 xafta
6 oylikda g` xafta 12 oylikda q-4 xafta Ilk yoshli davrda murakkab psixik jarayonlardan tafakkur elementlari xam yuzaga kela boshlaydi. Bola 6 oy nutksiz tafakkur elementlari paydo buladi. Xar bir narsani fikrlashni takozo kiladi. Bola biror yangi narsani bilishi bilan uni kurgan narsalari bilan takkoslaydi, ularning bir-biriga uxshashligini yoki farkini belgilab oladi. Nukt paydo bulishi va usishi ilan bolaning tafakkuri yanada usadi nutk paydo bulishidan oldin bola tayyorgarlik boskichini utaydi. Tayyorgarlik davrida bolaning ovoz apparati takomillashadi. Bolaning dastlabki kundagi yigisiyok uning nafas olish apparatini, tomok muskullarini va ovoz pardalarini mashk kildiradi, bu esanutk apparatining ishlashi uchun zarur. Bolada 2-3 oylik bulganda yiglashdan tashkari xatti-xarakatlar paydo buladi. Agar bola soglom, korni tuk bulsa, xech bir narsa uni bezovta kilmaydi, u anchagina vaktgacha «g», G`kG`, G`xG` kabi tovushlarni talaffuz kilib yotadi. Bola q oyligida G`guv-guvlashG` davri boshlanadi, u G`achu-guv- guvG` kabi tovushlar chikaradi. Bola 4-5 oylik bulganida chugur-chugur kila boshlaydi. Endi u tovushlarning kiska va uzib-uzib talaffuz kilmasdanbalki oxagdor kilib talaffuz kiladi. Shundan sung bola G`daG`, G`maG`, G`ra-laG` singari ayrim buginlarni talaffuz etadi. Bola h oylik bulganida kattalarning gapini tushuna boshlaydi. Bola 9-10 oylik bulganida biror narsani ifodalovchi suz aytilsa, bolada shu narsa tugrisida tasavvur paydo buladi.nutkning usishi bolada fikrlash jarayonlarining rivojlanishini tezlashtiradi. Suz narsalarni bir-biri bilan takkoslashga ularning uxshashligini va farkini belgilashga, avvalgi tajribaga asoslanib narsani fikrlashga yordam beradi. Suz yordami bilan bola umumlashtirishga urganadi.Eng daslabki umumlashtirish bola 9-10 oyga tulganda pado buladi. Boladagi tafakkurning tarakkiyoti nutk bilan chambarchas boglik xolda rivojlanadi. Bola 1 yoshga kirganda 10-20 suz zonasiga ega buladi. Bola G`ada, buvi, nanna, ashsha, umma, oyi, ana, aka, ammaG` kabi suzlar ni talaffuz kila boshlaydi. Bola avvalo, uz atrofidagi narsalarning otini bildiradigan suzlarni urganadi.bola odatda bir suzni uzining istagini bildirish uchun ishlata boshlaydi. MasalanҮ G`oyiG` degan suzi-G`oyimeni kutarG`, G`oyi kornim ochG` degan ma`nolarni bildiradi. Bola nutkining usishi kup jixatdan kattalarga boglik. Bola kattalarning suziga taklid bilan kanchalik kup gaplashishi, ular talaffuz kilgan gaplarning kanchalik tugri, anik, ifodali bulishi bola nutkining tarakkiyotida katta rol` uynaydi. Ilk yoshli davrdan boshlab bolada turli xil xis-tuygular yuzaga kela boshlaydi. Organizmning xayoti va tarakkiyoti uchun mutloko zarar bulgan tabiiy extiyojlar tufayli bolada dastlabki xislar paydo buladi. MasalanҮ tukmi yokiochlik, issiklik yoki sovuk kotish roxatlanish yoki norozilik xislarini dastlabki xislar paydo buladi. Bular bolaning tugma xislar bulib, bu xislarning fiziologik asosi tabiiy uz-uzini saklash shartsiz reflekslari kurinishlarining xissiy formasidir. g` oyligida bolada birinchi marta kuz yoshi pado buladi. Bola endi ingalash urniga kuzidan yosh chikarib yiglaydi. Bolaning yigisi-sabrsizlini, norozilikni ifodalaydi.g` oylik bola jilmayib kulishni xam urganadi. Bola q oylik bulganda uning xissiy tuygulari murakkablashadi va G`jonalanish kompleksiG` yuzaga keladi.bola katta kishini kurishi bilan darrov jilmayadi, unga kulini uzatib talpinadi, oyoklarini kimirlatib, turli xil tovushlar chikaradi. Bu xol bolada yakin kishilariga nisbatan mexr xissining yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi. 6 oylikdan oshganda bolaning yaxshi kuradigan uyinchoklari buladi, yaxshi kurgan uyinchoklari yukolib yukolib kolsa xarxasha kiladilar. Bu davrda estetik xislarning boshlangich elementlari pado buladi. Muzika, ashula, chiroyli uyinchok bolani kiziktiradi va kuvontiradi . 9-10 oylik bola ashula va muzikaga karab, kullarini uynatadi, chapak chaladi. Bu davrda bolaning xislari tez va ochik oydin paydo bulishi xamda tez yuk bulib ketishi bilan xarakterlanadi. Bola 1 yoshga tulgunga kadar uning xislari ancha murakkablashib, xilma-xil bulib boradi. Gudaklik davribolada kelajak iroda jarayonlarining kurtaklari paydo buladi. Biz bu erda tula ma`nodagi iroda jarayonlari tugrisida xali gapira olmaymiz. Bular iroda jarayonlarining fakat ayrim elementlari bulsa xam, lekin irodasining usishi uchun katta axamiyatga ega. Bola uzining xarakat organlarini eplay oladigan paytidan boshlab,unda iroda usa boshlaydi.Bu esa bolaning ixtiyorsiz xarakatlari bilan bir katorda ixtiyoriy xarakatlar kilishga xam imkon beradi.Bola 6 oylikka tulguncha unda dastlabki ixtiyoriy xarakatlar talpinib,uyinchoklar uynash,ularni uloktirish,olib kelishga xarakat 15
kilib intilish va x.k yuzaga keladi.Bola 6 oyga tulganidan keyin unda kattalarni xarakatlariga taklid kilish katta rol` uynaydi.Bola 5-8 oylik bulganida uning xarakatlari murakkablashadi- bola emaklashga,urnidan turishga xarakat kiladi.Bular ixtiyoriy xarakatlardir.Bolada irodali xarakatlarning asosiy elementlarini yura boshlagan paytida kurishimiz mumkin.Buning uchun bolaning birinchi karashlarini kuzdan kechirishning uzi kifoya. Bola urnidan turib oladi-yu,lekin kaltirab turadi,chunki uning oyoklari xali kuchsiz,uz gavdasini kutara olmaydi.Kadam tashlamokchi buladi-yu,lekin yikilishdan kurkadi.Nixoyat,u arang birinchi kadamini kuyadi, muvozanatni yukotib,uzini ushlay olmaydi,yikiladi,kurkib ketadi.U yana turib yurmokchi buladi,lekin yana yikilishdan kurkadi.Bolada G`motivlar kurashiG`bir oz vakt davom etadi,sungra u ikkinchi kadamni kuyadi.Xali unda kurkish xissi tugagani yuk,butun kuchini yigib,bu xissni engishga,kiyinchilikkai bardosh berishga intiladi.Nixoyat bu kiyinchiliklarni engib,uzi maksadga erishadi.Bolaning irodasi manashunday faol faoliyat yuli bilan kiyinchiliklarni engish yuli bilan usadi. Bir yoshga tulish oldidan bolaning nutki usiib borgan sari akli xam tez usadi, natijada irodaviy jarayonlarning yanada tarakkify etishiga yul ochiladi.Endi bola uz xarakatlarining maksadini yaxshirok anglaydigan bulib koladi, kattalarning aytganini kiladi, kattalarning gapiga kulok soladi.Unchalik murakkab bulmagan iltimoslarni bajaradi.Masalan,unga biror narsani olib ber desangiz, olib beradi, joyiga kuy degan narsani joyiga kuyadi va x.k. Mana shularning xammasi irodaning usishiga yordam beradi. Shunday kilib,ilk yoshdagi bolaning psixik jarayonlari uning faol faoliyati,turli tuman xarakatlari, uz atrofidagi narsalarning kuprok bilib olishi jarayonida rivojlanib borar ekan,kelgusi bu psixik jarayonlarining yanada tarakkiy ettirish, shakllantirish maktabgacha tarbiya muassasalarida ishlovchi pedagoglarning,tarbiyachilarning va ota–onalarning eng muxim vazifalaridan biridir. Mustaxkamlash uchun savollarҮ 1. Gudaklik davrining anatomo-fiziologik xususiyatlari nimalardan iboratO` 2. Gudak bolalarda xarakatlarning usishini tavsiflab bering. 3. Gudak bolalarda psixik jarayonlarning dastlabki kurinishlari kandayO` 4. Jonlanish kompleksi nimaO`
Tayanch tushunchalarҮ Ximoyalanish refleksi,orientirovka refleksi,analizatorlar, G`latentG` davri, G`jonlanish kompleksiG`,tayyorgarlik davri.
Adabiyotlar ruyxati. 1.
I.Karimov «Ma`naviyat yuksalish yulida» 1999y. 2.
I.Karimov «Barkamol avlod orzusi» 1998 y. 3.
I.Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y. 4.
M.Voxidov. «Bolalar psixikasi» Toshkent. 1992 y. 5.
E.Goziev. «psixologiya» Toshkent. 1994 y. 6.
K.Daminov, U.Otavaliev, X.Ibroximov «Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashgulotlari» 1994 y. 7.
P.Xoxlova. «Psixologiyadan topshiriklar» 1992 y. 8.
P.Leventuev. A.Askarxujaev, B.Chudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari». 9.
10.
K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 yil. Download 365.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling