Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika
Ilk yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari
Download 365.54 Kb. Pdf ko'rish
|
Ilk yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari. Reja:
1.
Ilk yosh davrining uziga xos xususiyatlari. 2.
Ilk yoshi davrida psixik jarayonlarning tarakkiyoti. 3.
Bola shaxsining shakillanishi. Mustaxkamlash uchun savollarҮ 16
1.
Ilk yoshi davriga ta`rif bering. 2.
Ilk yoshi bolalarning akliy rivojlanishini tavsiflab bering. 3.
Bola shaxsini shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar nimalardan iboratO` Tayanch tushunchalarҮ Analizatorlarning takomillashuviҢ xarakat doirasini kengayishi, nutkning usishi, munosabatlarning ortishi, G`suz yaslishG` xodisasiҢ idrokning ta`sirchanligiҢ dikkatning bekarorligiҢ xotiraning ixtiyorsizligiҢ xarakatli tafakkur.
Bogchaga tarbiya yoshi (yasli) tarbiyaga kelib, bolaning psixik jixatdan tarakkiyoti tez suratlar bilan usa boshlaydi. Yasli yoshidagi bola tevarak atrofdagi dunyoni bilish ishtiyokini kondirish uchun benixoya katta imkoniyatlarga ega buladi. Birinchidan (sezgi organlarining ) takomillashuvi ularning uzaro uygun ishlashi shunga olib keladiki, gudak tevarak-atrofdagi dunyo xakida tarkok taassurot olgan bulsa, endi bu taassurotlar narsalarning butun obrazlariga idrokka aylanadi. Ikkinchidan bolaning xarakatlari yanada usishiga karab uning bilish imkoniyatlari kengayadi. Yasli yoshidagi bola fakat yurib emaklabgina kolmasdan yuguradi narvonga tirmalashib chikadi uyinchoklarga kul uzatib oladi, mustakil ravishda ovkat eydi, echinishga kattalarning oddiy yumishlarini ado etishga urganadi, buyurilgan narsani olib keladi. bola stol tortmasidan nima borligini kizikib ochib kuradi, kalam, siyox, mix, tosh, chup va boshka narsalarni kuliga olib ogziga soladi. Xammasini G`tekshiribG` tevarak-atrofdagi baryaa yangiliklarni bilib oladi. Shu ish jarayonida bolaning idroki uygunlashib tajribasi ortadi. Ikki yoshga kadam kuyganida bolaning idrokida bir kadar differentsiallash namoyon buladi. Bola suratda tasvirlangan it, ayik, koplonni taniydi. Bola G`katta G` va G`kichikG` suzlar bilan atashni bilmasligiga karamay bu tushunchalar bir-biridan fark kiladi. Yasli bolaning idrokida muayyan masadni kuzlash sezilmaydi. Bola tevarak- atrofdagi narsalarni bilishda kupincha chalgib ketadi. Tashki dunyo bolani maftun etadi, xar gal unga xayoliy yangi tuxfalar tortik kilinadi. Yasli yoshi davrida bolaning dikkati xam tarakkiy etib boradi. Bolaning dikkati uziga xos xususiyatga ega buladi. Bolaning dikkatida tajribaning cheklanganligi asosiy muxim belgini ajrata olmaslik uta ta`sirchanlik va xissiy uzgaruvchanlik yakkol kurinadi. Bu yasli davriga xos xususiyatlardir.Yasli yoshidagi bola uchun ixtiyorsiz dikkat xarakat .Bu dikkat asosan tavarak atrofdagi dunyo obektlarini kuchiga boglikdir.Yangi rang –barang favkulotda narsalarning xammasi dikkatni jalb etadi.Bola turli xil yaltirok ,ovoz chikadigan xarakatdagi narsalarga dikkatini jalb kiladi. Yasli yoshidagi bola dikkatni nixoyatda bekarok bulishiga xarakterli narsalar bilan yuzani topishadi.Uyin bilan shugullanayotgan bola 12-minut ichida hmarta uyinchoklarni uzgartirgan.Demak bola xar bir obekt(uyinchok) ustida g` minutdan uz dikkatini tuplay olgan xolos. Dikkatning bunday bekarorligi fizologik nuktai nazardan kuyidagicha tushuntiriladi. Yasli yoshidagi bola miyasidagi tormozlanishi jarayonlarining kuchsizligi bilan ajralib turadi.Xuddi shuning uchun xam bolaning osonginat bir narsadan ikkisiga chalgitadi.Narsalar bolaga juda kizik tuyulganda xam uning dikkati chalgib turadi.Psixologik N.M Mengiskayaning xikoya kilishiga kura 1yoshu h oylik Sasha ismlik bola ekan va u bolalar xakida ertakningzur kizikish bilan tinglaydi.Buri kelib eshikni takkilatganni xikoya kilinayotganda Sasha burining kanday takkilatganini kursatmokchi bulib devorga tak-tak uradi, lekin takkillashiga shu kadar maxliyo bulib ketadiki, ertakni tamomila unutib kuyadi. Yasli yoshdagi bolaga dikatning bir necha ob`ektga takomillay bilmaslik xos xususiyatdir. MҮ q yosh bolaga bir necha kichkina kaptoklarni olib kelishni buyurilsa, bola kuliga baravariga bir necha kaptokni oladi. Lekin etib kelguncha fakat bitta kaptok koladi. Bola uz dikkatini bir vakitning uzida kulidagi kaptoklarga oyogining ostida yurishga taksimlay olmasdan kaptoklarni tushurib keladi. bolaning yoshi usib borgan sari uning dikkati barkarorrok bulib koladi. Yasli yoshidagi bolaning xotirasi gudaklarniki singari ixtiyorsiz xotiradir , yani bola narsalarni ataylab ongli ravishda esida saklab kolmaydi va tushura olmaydi. Lekin yasli yoshdagi bolaning xotirasida ancha siljish seziladi. Bu eng avvalo esga tushurish va tanish prosesiga ta`luklidir. Bola kup narsa esda saklab koladi va uni aniklab oladi, g` yoshga kadam kuygandayok bola ilgari kurgan 17
narsalarni suratdan taniy oladi. MҮ bola ota –onasini, aka- ukalarini va yakinlarinisuratida taniydi. Kupincha otini xam aytib beradi. N.M.Mencheniskayaning yozishiga 1 yoshu o` oylik ugili darvozasini tanib olgan. Onasi darvozasiga kirmay utib ketayotganida, bola G`xovliga kiramizG` deb xarxasha kilgan. Bosh miya pustining yanada tarakiy kilishi , nerv tolalarining mielik pardasi bilan tez koplanish jarayoni latent davrini uzaytiradi. Bola bir yoshdan oshganda latent davri 9 xaftagacha g` yoshdan oshganda bir necha oyga etadi. Latent davrining uzayishi bola xotirasini yanada mustaxkamlaydi. Yasli yoshida bolaning xotirasi xali takomillashmagan buladi. Uning tajribasi kamligi tevarak atrofdagi vokea va xodisalarga etarlicha tushunib bir – biriga boglay olmasligi sababli bolaning xotirasi uzuk-yuluk sistemasiz buladi. Yasli yoshi davrida bolada emotsional xotira kuchli namoyon buladi. Bola xissiyoti juda eguluvchan buladi. Unda kuchli kechinma va juda yorkin obraz tugdirgan narsa uzok vakitgacha esida koladi. MҮ Bolaning tugilgan kuni nishonlansa , yaslida utkaziladigan bayram ertaklari uning esida uzok vakt saklanib koladi, tez-tez esiga tushurib turadi. Bola shu tarika taassurotdga beriluvchan bulganidan kupincha uz xotiralarida eshitgan vokealarini ,kurgan vokealariga almashtirib yuboradilar. MҮ g` yoshu 6 oylik bola paradga borib, unda kup odamlarni va bayroklarni kurdim , deb xikoya kiladi. Xakiykatda esa u bayram kuni uyda kolgan nomoish xakidagi xikoyani ota-onasidan eshitgan . Bolalar G`yolgonchiliginiG` yuzaga chikishiga tarbiyachi e`tibor berishi bolaning xotirasini oydinlashtirishi lozim. Yasli yoshida bolaning kokret obrazli xotirasi ancha usgan buladi. Yasli yoshi davrida bolaning xarakat xotirasi xam ancha tokomillashadi. Xarakat xotirasining usishi yangi xarakatlarni , xarakat kunikmalarini egallashga yordam beradi. Bola xarakat xotirasi tufayli bemalol yuradigan , sakraydigan buladi. Bola kattalarning imo- ishorasini urganib oladi. Opasiga uxshab xat yozmokchi buladi, onasiga uxshab xamir korigisi keladi, otasiga uxshab bolga urib mix kokish xarakatlarini kiladi. Bolaning bu xarakatlariga kuz-kulok bulib turish kerak. Bola xarakat xotirasi tufayli chapak chalishni, muzikaga karab uynashni urganib oladi, bu esa bolaga zavk bagishlaydi. Bola nerv sistemasining yukmak darajada plastik va uzgaruvchan bulishi tufayli uning mexanik xotirasi juda usgan buladi. Bola bir necha marta takrorlagandan keyin suzlarni bemalol esida tutib oladi. g` yoshga etganda butun jumlalarni va g` yoshdan utib q yoshga yakinlashganda 4 satr she`rlarni aytib bera oladi. Yasli yoshining oxiriga kelib bola kichik-kichik she`rlarni yod ola boshlaydi. Lekin bolaning mexanik xotirasi juda kuchli degan suzlardan, ba`zi burjua psixologlari ta`kidlaganlaridek, u fakat mexanik ravishda eslab kolar ekan, degan xulosa chikarmaslik kerak. Bolaning tili chikishi bilan, u suzlarni ma`nosiga tushunib, boshidan kechgan vokea xodisalarni suzlab bera olishi unda mantikiy xotiraning tarkib topayotganligidan dalolat beradi. Lekin bolaning uz ma`no xotirasi xali mukammal bulmay uni uzgartirishga tarbiyachilar oldida turgan muxim vazifadir. Yasli yoshi davrida bolaning nutki nixoyatda tez usadi. Bu davrda nutk katta tarakkiyot yulini bosib utadi. Bolaning nutkka ega bulishi uning psixik jarayonlarining tarakkiy etishiga ayniksa tafakkurning usishiga juda kuchli ta`sir etadi. Yasli yoshi davrida bolaning nutkining usishini g` davrga ajratadi. 1. 1 yoshdan I-6 yoshgacha bulgan davr. Bu davrda bola g`0-q0 suzni biladi, G`oyiG`, G`buviG` suzlari bilan bir katorda bolaning extiyojini bildiradigan G`berG`, G`maG` kabi suzlarni biladi. Bu davrning xarakterli belgisi, bolaning aytayotgan suzlari mikdori juda kam buladi. Bolaning passiv lugati boyib boradi. Ya`ni uzi gapira olmaydi, boshkalarning suzini kuprok eshitadi. Nutk materiallarini uziga zapas kilib singdirib boradi. Bola bu davrda suzlarni uzik-yulik kilib, imo- ishora bilan aytib beradi. Bu situativ nutk (vaziyat nutki) deb ataladi. Bola bilan vaziyatda, bir oilada turgan kishigina uning G`gaplariniG` tushuna oladi xolos, ya`ni bola aytgan suzidan nimani ifoda etganini tushuna oladi. Bola biladigan suzlar mikdori turlicha bulib asosan bolani urab olgan nutk vaziyatiga boglik Uzbekistondagi kup oilalarda bir necha tilda suzlashishni aytib utmok kerak. Bu oilalarda turli tillarda bab-baravar suzlashishi bolaning yana tilini bilib olishiga salbiy ta`sir kursatadi. Bunday paytda bola ona tilini uzok vaktgacha uygonolmay koladi. Shuning uchun bola atrofida avvalo ona tilining G`nutk vaziyatiG` bulishi kerak. Demak bu davrda
Tarbiyachining vazifasi bola bilan kuprok munosabatda bulib, uning idrokini nutk materiallari bilan tuldirishdan iboratdir. 18
2. 1.6 yoshdan-q yoshgacha bulgan davrdir. Bu davrning eng muxim belgisi bola faol lugatining nixoyatda tez ustirishdir. Bolaning aytadigan suzlarini mikdori birdaniga oshib ketadi. Bola endilikda kattalarning nutkiga faol taklid kiladi, u tevarak-atrofdagi kishilar nutkidan yangi suzlarni kiyinchilik bilan uzlashtirgan bulsa, endi u uz lugatini boyitib boradi. g` yoshdan oshganda bolaning suz boyligi ayniksa tez ortadi. MҮ 1yoshli bola 10-g`0 acha suz zapasiga ega buladi. 1 yoshu 6 oylik g`0-q0 gacha, g` yoshli bola q00-q50 suzgaҢ q yoshli 900-1000 suz zapasiga ega buladi. Albatta bu mashgulotlar turli bolalarda turlicha buladi. Bolaning kanchalik suz zapasiga ega bulishi, u yashayotgan oiladagi nutk madaniyatiga kup jixatdan boglik. Bola g` yoshdan utgandan sun uning nutki ma`noli bula boshlaydi. Ilgari bolaning suzlari uning extiyojini ifodalagan bulsa, endi bola nutkida narsalarning uz nomi borligini bilib oladi va xar bir narsani uz nomi bilan atay boshlaydi. Buni biz bolaning kattalarga murojaat kilib G`Bu nimaO`G`, G`Buning oti nimaO`G` degan savollaridan kurishimiz mumkin. Lekin bola narsalarning nomini bilibgina kolmasdan, narsalar xakida yangi bilimlar olishga intiladi. MҮ g` yosh 4 oylik Karim ismli bola uzining familiyasi ni bilib olgach, boshka narsalarning G`kutichaningG`, G`mashinaningG`, G`stolningG` familiyasi nimaO` Deb suraydi. Bola suz turkumlari eng avval otni urganib oladi. Chunki bola xar kuni xayotida narsalarni nomini uzi nutkida kuplab ishlatadi. Demak, bola nutkining grammatik tomoni anchagina uzgarib uning nutkida narsalarning nomini bildiradigan otlar kuprok bularkan. Bola yasli yoshining oxirida fe`llarni kup ishlata boshlaydi. MҮ G`Kugirchok uxlayapti G`, G`ovkat eymanG`, G`mashinamni olib berG` va x.k. Sungra bolaning nutkida ikkinchi darajali bulaklar paydo buladi. MҮ ba`zi ravishlar G`orkadaG`, G`yukoridaG`, G`pastgaG` degan suzlarni bilib oladi. Sifatlar kupayadi G`chiroyli uyinchok G`, G`shirin konfetG`, G`oppok korG`, G`kizil gulG` kabilar. Yasli yoshining oxiriga kelib, nutkning sintaksis tuzilishi xam uzgaradi. Yasli bir suzdan iborat gap, ya`ni bola uz fikrini bitti suz bilan ifodalaydi. g` yoshdan oshgandan sung uning nutkida juda oddiy suzlar paydo bulib, ikki, uchta suzdan tuzilgan dastlabki gaplar paydo buladi. q yoshga yakinlashganda uzaro boglangan bir necha suzli gaplar paydo buladi. g` yoshdan sung bosh gap bilan ergash gapdan tuzilgan dastlabki kushma gaplar xam paydo buladi. Lekin bolaning gaplarida, tuzilishlar, gaplarni tugrituza olmaslik xollari mavjud buladi. Shuning uchun tarbiyachilar bunga e`tibor bkrishlari zarur. Yasli yoshining oxiriga kelib, bola kattalar bilan kuprok munosabatda bula boshlaydi, ular aytib bergan xikoyalarni, kichkina she`rlarni, ashula va ertaklarni jon-jon kilib tinglaydi, uziga berilgan savollarga javob kaytaradi, uzi xam kattalarga savollar beradi. Shu tarika, bolaning nutki usib tarakkiy etadi. Bolada tafakkurning usishiga nutk ayniksa katta ta`sir kursatadi. Yasli yoshida tafakkur ancha uzgarib, murakkablashadi. Burjua psixologlari gudak tafakkurini maymun tafakkuriga uxshatadilar. Ammo, maymun tafakkuri xakidagi bu nazariya xakikatga kelmaydi. Bola tugilishi bilanok insondir, u kishilar orasida yashaydi, ular bilan munosabatda buladi, ularning ta`srida usadi. Bola tafakkuri kattalarnikidan fark kiladi, lekin shu bilan birga bola tafakkuri inson tafakkuridir. Yasli yoshining boshida bolaning tafakkuri xarakatli tafakkur buladi. Uning tafakkuri ish xarakatlari bilan bevosita boglangan buladi. Uning tafakkuri ish xarakatlari bilan bevosita boglangan buladi. Bola xali tili chikmagan uz fikrini ifodalashga urganmagan buladi. Shuning uchun uning fikri bevosita xarakatlariga boglangan xolda mavjudbuladi. Bola narsalar bilan uynab, uz xatti-xarakatlarini planlashtirmaydi, xarakatlarining borishiga karab fikr yuritadi. Bola biror narsani yasamokchi yoki chizmokchi buladi, uning nima ekanligiga fakat uzi tushunadi. Yasli yoshi bolalarining tafakkuri konkret obrazli ttafakkurdir. Bola bevosita idrok kilgan, kurgan narsalari ustida fikr yuritadi, shu narsalar urtasidagi eng oddiy boshlanishlarni aniklaydi . Bola q yoshga kadam kuyganda nutkga ea bulishi uning tafakkurini usishiga katta ta`sir kursatadi. Bola nutkga ega bulgandan sung, asosiy fikrlash operatsiyalarining oddiy kurinishlariҮ analiz kilish, takkoslash, obstrakziyalash (narsaning asosiy muxim belgilarini ajratish) umumlashtirish xosil buladi. Bola bir-biriga uxshamaydigan narsalarni umumlashtiradi, uyinchogini kuzdan kechirib, bulak-bulak kilib, ajratib yoki sindirib narsalarni analiz kiladi. Narsalarni bir-biriga takkoslab ular urtasidagi boglanishlarni topishga narsalarning bir-biriga uxshashligini va farkini topishga urinadi. MҮ bola G`stolG` suzini bilib olar ekan , bir-biriga uxshash narsalarni shu suz bilan aytadigan buladi. Kvadrat, stul va boshka shunga uxshash narsalarni G`stolG` deydi. Birok bular xali xam tom
19
ma`nodagi fikrlash operatsiyalarining dastlabki kurtaklaridir xolos. Bola suzlarni grammatik jixatdan boglashni urgangan sayin,tevarak-atrofdagilar uchun tushunarli kilib, burro suzlashni urgangan sayin, uning tafakkuri xam tarakkiy etib boradi. Bola nutkiga ega bulgan uz fikrlarini tushunarli kilib ifodalab bera oladi. Nutk bilan tafakkurning chambarchas boglikligi va uzaro ta`siri suz yasash xodisasida kurish mumkin.bola suzlarni bir-biriga takkoslab, ularning farkini va uxshashligini aniklagandan sung uzi suz yasaydi, bula esa bolaning kuzatuvchanligidan, shu suzlarning ma`nosini tushuna boshlaganligidan dalolat beradi. Yasli yoshining oxirlariga kelib, bola mantikiy fikr yurita boshlaganidan sung, tushunchalarni uzlashtira boshlaydi. Ayniksa, bola tushunchalarning bir necha muxim belgilarini bilib oladi. MҮ bola kupincha katta yoshli kishilar bilan bolalar urtasidagi farkni bilishga kizikadi. U kuzatib, takkoslab, kupgina savollarga javob topadi va natijada tegishli tushunchalarni bilib oladi. g` yoshu 9 oylik Nafisaga oyisi aytadiҮ G`adang endi barvakt ketmaydilarG`Nafisa xayron buladiҮ G`adam kattalarku O`G`Nafisa xamma G`kattalarG` ishga barvakt ketishni biladi.U G`kattaG` tushinchasining asosiy belgisini bilib olgan.Kizcha uziga karata aytilgan G`nega bilmaysanO`G`degan savolga men kichkinaman,katta bulganimda bilib olaman deb javob kaytaradi.Bu erda xam bola katta tushinchasining muayyan belgisini bilib olganligi kurinib turibdi.Bola bu davrda son tushinchalarini xam bilib oladi. G`bir,ikki,uchG`kabi son tushinchalarini uzlashtiradi.Bola uchta narsani sanab turganida undan nechta deb suralsa, G`uchtaG`deb javob beradi.Bola tushunchalarini birlashtirib xukmlar chikaradi,xukmlardan xulosa chikaradi. Bogchaga tarbiya yoshidagi bolalarida murakkab psixik jarayonlardan bulmish xayol xam anchagina rivojlanadi.Ammo,yasli yoshining boshida bolaning tajribasi xali kam,tassavurlar zapasi goyatda cheklangan buladi.Tasavvurlarni ravshan,anik bulmay gira-shira,uzuk-yuluk buladi.Balanini tevarak- atrofida yangiligi bilan tong koldiruvchi notanish narsalar kup buladi.Bola shu vaziyatning asiri bulib koladi.Bolada xayol jarayonlari tula ma`noda ikki yoshga tulib uch yoshga kadam kuyganda kayd kilinadi.Yasli yoshining oxiriga kelib,bolaning turmish tajribasi usishi va nutk rivojlanishi natijasida yuksak xissiyotlar,ya`ni intelektual,estetik va axlokiy xislar yuzaga kela boshlaydi. Bola yangi narsaga duch kelganda xayronlik va ajablanish xissini kunglidan kechiradi G`nima ekanO`G`deb bilishga intiladi.Kattalarga savollar beradi.Ya`ni akliy tuygular namoyon buladi.Bola ikki yoshga tulganda xayvonlarning tovushlariga taklid kiladi.Agar bu yoshdagi bolalar chiroyli kiyim kiygizilsa uzini mamnun sezadi,kuvonadi.Bola muzikaga nisbatan ijobiy munosabatda buladi.Bola ashulla aytadi,uyinga tushadi.Musikaga iste`dodli bolalar chiroyli kuylarga e`tibor bilan kulok soladi.Bu kuyni noxush shovkunlardan ajratadi.Bogchaga tarbiya yoshi davrida bolaning irodaviy jarayonlari xam rivojlanadi.Bola uz extiyojlarini anglaydi,unda orzu- tilaklar paydo buladi.Bola istak- orzularini xali bosib tura bilmaydi,kattalar esa bolaning orzu- istaklarini cheklab kuyishadi. Bolaning istak-orzulari bilan shu cheklovlar urtasidagi ziddiyatlar,konflekt kelib chikadi.Agar bolaga xech kanday talab kuyilmasa bolaning xamma istaklari bajo keltirilsa, bola tantik, erka, xudbin, irodasi bush buladi. Agar talablar juda xam kattik bulsa passiv,ojiz bulib usadi, doimo yurak xovuchlab xavfsirab yuradi,ayyor va yolgonchi bulib usadi. Shuning uchun bolalarga kuyiladigan talablar okilona bulishi, ular bolalarning yosh xususiyatlarini va extiyojlarini xisobga olingan xolda kuyilishi zarur. Bolalar xadeb G`mumkin emasG` deb uning me`dasiga tegmaslik kerak. Uning xarakatlanishi, yuurish va uynash extiyojini kondirishi uchun imkon berishi zarur. Okilona talablar sistemali ravishda va doimo utkazib turishi lozim, agar bolaga yon berilsa, bola darxol injiklik kila boshlaydi. Yasli yoshining oxirida boladan G`uzimG` degan apni tobora kup eshitasiz, u kattalarni yordamidan voz kechib, uziga bir nima kilishga, biror yumushni bajarishga intiladi, ayni vaktda kiyinchiliklarni kupincha engib utadi. Shu tarika, yasli yoshida bola tarbiyasi tugri yulga kuyilgan sharoitda uning irodaviy xarakatlari usib boradi.
Mustaxkamlash uchun savollar. 1.
Ilk yoshi davriga ta`rif beringO` 2.
Ilk yoshi bolalarning akliy rivojlanishini tavsiflab beringO` 3.
Bola shaxsining shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar nimalardan iboratO`
20
Tayanch tushunchalar. Analizatorlarning takomillashuviҢ xarakat doirasini kengayishiҢ nutkning usishiҢ munosabatlarning ortishiҢ suz yasalishi xodisasiҢ idrokning ta`sirchanligiҢ dikkatning bekarorligiҢ xotiraning ixtiyorsizligiҢ xarakatli tafakkur.
Mavzu: 5 Bogcha yoshi bolalar uyin faoliyatining psixologik xususiyatlari.
1.
2.
Bolaning uyin faoliyati xakida ta`limot. 3.
Uyinning bola psixik tarakkiyotiga ta`siri. 4.
Uyin turlari va ularni psixologik xususiyatlari.
Bogcha yoshidagi bolalarning eng asosiy faoliyatlaridan biri uyin faoliyatidir. Asosiy faoliyat deb bolaning Ayni shu yoshdagi tez-tez kuzga tashlanib turadigan xatti-xarakatlariga aytamiz Asosiy faoliyat shundan iboratki, bu faoliyat tufayli bolaning psixik jixatdan usishda jiddiy uzgarishlar yuz beradi. Uyin bola xayotida mana shunday asosiy faoliyatlardan biridir. Bolaning asosiy faoliyati bulgan uyinda psixik jixatdan rivojlanishida jiddiy uzgarishlar yuz beradi. Uyin shu kadar universal, shu kadar kup kirrali va nixoyatda kudratli faoliyatdirki, bogcha yoshidagi bolalarni uyindan boshka yul bilan kamolga etkazishni tasavvur etish kiyin. Bolalarni uyin faoliyati rus psixologlaridan L.S.Vыgotskiy, e.A.Arkin, D.B.El`konin va boshkalar asrlarida bolalar uyin faoliyatini moxiyatini ilmiy nuktai nazardan tushuntirib berganlar. Ma`lumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish imkoniyati oshgan sari uning atrofidagi narsalar va xodisalar dunyosi xam kengayib boradi. Bolaning bogcha yoshidagi davrida uning faoliyat doirasidagi kuchi etadigan xaddi sigadigan narsalardan tashkari kattalarni faoliyatlari ya`ni ularni xol mutloko xaddilari sigmaydigan , jismoniy jixatdan kuchlari etmaydigan narsalarxam bor. Psixik tarakkiyotning mana shu boskichida bolalar uchun mavxum nazariy faoliyat, ya`ni nazariy yul bilan bilish faoliyatining bulishi mumkin emas. Bu yoshdagi bolalarning atrofidagi narsalarni bilish faoliyatining fakat bevosita xarakat kilish shaklida buladi. Bogcha bolalarini xaddan tashkari faol ekanliklarining sababi xam ana shundandir. Bogcha yoshidagi bola atorofidagi narsalar bilan bevosita Amaliy munosabatda bulishga intiladi.Bu urinda shu narsa xarakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalar bilangina emas balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi xam etmaydigan narsalar bilan xam Amaliy munosabatda bulishga intiladi. Buni natijasida bolalarda xaddan tashkari tez ortib borayotgan turli extiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasida keskin karama-karshilik yuzaga keladi. Bolalarni tobora ortib borayotgan turli extiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasida karama-karshilik kanday yul bilan xal kilinadiO`- Bu karma-karshilik fakat birgina faoliyat orkali, ya`ni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal kilinishi mumkin. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki birinchidan bolaning uyinfaoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas, chunki bolalarni uyinga undovchi sabab uyindan kelib chikadigan natija bilan emas balki shu uyin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir. Ikkinchidan esa bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni ularni kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib, erkin faoliyatda buladilar. Shunday kilib bolalar atrofidagi kattalar uchungina mansub bulgan xali uzlarini kuchlari xam etmaydigan juda kup narsalarni uyin orkali uzlashtiradilar. Uyinning bolalar psixik tarakkiyotidagi kudratli roli mashxur pedagog va psixologlardan tashkari mutafakkir yozuvchilarni xam dikkat e`tiborini jalb etgan. Masalan rus yozuvchilaridan biri M.Gor`kiy bolalar uyin va uning moxiyati xakida shunday degan edi. G`Uyin bolalar uchun uzlari yashab turgan dunyoni bilish xamda uni uzgartirish kurolidirG`. Uyin bolalar xayotida shunday kup kirrali faoliyatki unda bolalarga mansub bulgan mexnat xam, narsalar xakida fikr yuritish xam, xayol kilish, dam olish va xushchakchaklik manbalari xam mujassamlashgan. Manna shu jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida namoyon buladi. Uyin fakat 21
tashki muxitdagi narsa va xodisalarni bilish vositasi bulibgina kolmay balki, kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli uyinlarda bolalarni barcha psixologik xususiyatlari shakllanadi. Mana shu nuktai nazardan uyin bogchadagi ta`lim-tarbiya ishlarini yulga kuyishda markaziy urinda turadi. Uyin jarayonida bolaning barcha psixik jarayonlari tarkib topishida imkon buladi. Chunki uyin faoliyati bolalarni dikkat va xotirasi, nutki, xayoli, xissiyoti, mexnatga oid malakalari va kobiliyatlarinamoyon buladi. Bogcha yoshi bolalarni uyini xilma-xildir. Ularni uyin turlarini asosan kuyidagi klassifikatsiya kilish mumkin. 1) syujetli va rollarga bulib uynaladigan uyinlarҢ g`) Dilaktik uyinlarҢ q) Xarakatli yoki koidali uyinlarҢ 4) Aralashtirilgan uyinlarҢ 5) Kuri shva yasash uyinlari. Syujetli va rollarga bulib uynaladigan bogcha yoshi bolalarni eng asosiy uyin formasidir. MasalanҮ G`bogcha-bogchaG`, G`poezd-poezdG` kabi kizikarli bulgan uyinlar uynaydi. Lekin turli yoshdagi bolalarning uyinlari bir xil bulsa xam syujeti xar xil buladi. MasalanҮ kichik gruppa bolalari G`bogcha-bogchaG` uyinini uynar ekan ular peshinga ovkat pishiradilar, nonni kesadilar, idishni yuvadilar.Amma kesilgan non kugirchoklarga berilmaydi, pishirilgan ovkat tarelkaga suzilmaydi. Bolalarga sensor tarbiya berishda didaktik uyinlarni roli kata.Didaktik uyinlar bogchada maxsus programma asosida olib boriladigan mashgulotlarni muvaffakiyatli utkazishga yordam,kata gruppa bolalarini maktabdagi ukish faoliyatiga kata yordam beradi. Bogcha yoshi davrida bolalar uyinlari ichida xarakatli yoki koidali uyinlar xam muximdir.Chunki xarakli uyinlar bolalarni jismoniy jixatdan chiniktiradi,ularni dadil,kurkmas, epchil bulishga undaydi. Bolalarga tashabbuskorlik,kollektivizm,burch xislarini ustiradi.Bunga G`Kim birinchi G`, G`koptokG`, G`ok kuyoncha G`utiribdi G`etib olG`uyinlari kiradi. Xarakatli uyinlar
asosan sayr
va jismoniy tarbiya mashgulotlarida utkaziladi.Drammalashtirilgan uyinlarni xam bolalar sevib uynaydilar.Bu uyinlar turli xil ertak va xikoyalar saxnaga kuyiladi,rollarni esa bevosita bolalarni uzlari ijro etadilar. MasalanҮ G`kizil shapkachaG`, G`TormokG`, G`SholgomG` drammali uyinlar bolalarni nutki xayol va kobiliyatlarini tarkib toptiradi. Bogcha yoshi bolalari uyinlari orasida kurish, yasash uyinlari xammaga ma`lum bir maksadga karatilgan buladi. Uyin faoliyati bolalarni individual ravishda urganish imkonini beradi. Ayrim bolalar kollektiv bulib uynashni yoktiradilar bu psixologik bolani umumiy tarakkiyotiga ta`sir etadi. Shuning uchun tarbiyachilar kollektiv uyinlarga tortishlari kerak. Bu yoshdagi bolalar uyinlari kuyidagi psixologik xususiyatga ega. 1)
Bolalar uyinlari mazmuni xaddan tashkari boyligidadir. Bolalar xayotining sermazmunligi buning asosiy sababidir. 2)
3)
Xususiyat uyin jarayonida vatanparvarlik tuygularini namoyon bulganligidadir. Urta va kata bogcha yoshidagi bolalar Uzbekistonning poytaxtini juda yaxshi biladilar va uni sevadilar, shu tufayli uyinchoklardan zur marok va gurur yasaydilar. Bundan tashkari turli millat bolalari uchun yasalgan kugirchoklarni sevadilar va uzlari xam plastilindan shunday kugirchoklarni yasashga intiladilar. 4)
va katta gruppa bolalari uyinlarida kattalar mexnatining uzlariga ma`lum bulgan turlarini taklidan aks ettiradilar. Ular bir-birlari bilan doimo dust va ittifok bulib uynaydilar. Bir-birlariga urtoklariga yordamlashadilar. 5)
Xususiyati-insonparvar va xayotbaxsh bulishidir. Bolalar uzlarini uinlarida xalkimiz kishilarini kelajakka bulgan ishonchini kutarinki ruxini va yuksak maksad sari intilishlarini aks ettiradilar. Shunday kilib, bogcha yoshidagi bolalar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan olga surib borayotgan sermaxsul xayotimizning xama tomonlarini aks ettiradilar.
22
Mustaxkamlash uchun savollar.
1.
Uyin – bogcha yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatidir. 2.
Bolani uyin faoliyati xakidagi karashlarini aytib uting. 3.
Uyinni kanday turlari bor?
Tayanch tushunchalar. Asosiy faoliyat: roli-syujetli uyinlarҢ didaktik uyinlarҢ xarakterli-koidali uyinlarҢ intellektual uyinlar.
Download 365.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling