Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika


Ilk yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari


Download 365.54 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/4
Sana23.08.2017
Hajmi365.54 Kb.
#14112
1   2   3   4

Ilk yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari. 

Reja: 


1.

 

Ilk yosh davrining uziga xos xususiyatlari. 



2.

 

Ilk yoshi davrida psixik jarayonlarning tarakkiyoti. 



3.

 

Bola shaxsining shakillanishi. 



 

Mustaxkamlash uchun savollarҮ 



 

16 


1.

 

Ilk yoshi davriga ta`rif bering. 



2.

 

Ilk yoshi bolalarning akliy rivojlanishini tavsiflab bering. 



3.

 

Bola shaxsini shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar nimalardan iboratO` 



 

Tayanch tushunchalarҮ 

Analizatorlarning  takomillashuviҢ  xarakat  doirasini  kengayishi,  nutkning 

usishi,  munosabatlarning  ortishi,  G`suz  yaslishG`  xodisasiҢ  idrokning 

ta`sirchanligiҢ  dikkatning  bekarorligiҢ  xotiraning  ixtiyorsizligiҢ  xarakatli 

tafakkur. 

 

Bogchaga  tarbiya  yoshi  (yasli)  tarbiyaga  kelib,  bolaning  psixik  jixatdan  tarakkiyoti  tez 



suratlar  bilan  usa  boshlaydi.  Yasli  yoshidagi  bola  tevarak  atrofdagi  dunyoni  bilish  ishtiyokini 

kondirish  uchun  benixoya    katta  imkoniyatlarga  ega  buladi.  Birinchidan  (sezgi  organlarining  ) 

takomillashuvi  ularning  uzaro  uygun  ishlashi  shunga  olib  keladiki,  gudak  tevarak-atrofdagi  dunyo 

xakida  tarkok  taassurot  olgan  bulsa,  endi  bu  taassurotlar  narsalarning  butun  obrazlariga  idrokka 

aylanadi.  Ikkinchidan  bolaning  xarakatlari  yanada  usishiga  karab  uning  bilish  imkoniyatlari 

kengayadi. Yasli  yoshidagi bola fakat  yurib emaklabgina kolmasdan  yuguradi narvonga tirmalashib 

chikadi uyinchoklarga kul uzatib oladi, mustakil ravishda ovkat eydi,  echinishga kattalarning oddiy 

yumishlarini  ado  etishga  urganadi,  buyurilgan  narsani  olib  keladi.  bola  stol  tortmasidan  nima 

borligini kizikib ochib kuradi, kalam, siyox, mix, tosh, chup va boshka narsalarni kuliga olib ogziga 

soladi.  Xammasini  G`tekshiribG`  tevarak-atrofdagi  baryaa  yangiliklarni  bilib  oladi.    Shu  ish 

jarayonida  bolaning  idroki  uygunlashib  tajribasi  ortadi.  Ikki  yoshga  kadam  kuyganida  bolaning 

idrokida  bir  kadar  differentsiallash  namoyon  buladi.  Bola  suratda  tasvirlangan  it,  ayik,    koplonni 

taniydi. 

 Bola  G`katta  G`  va  G`kichikG`  suzlar  bilan  atashni  bilmasligiga  karamay  bu  tushunchalar 

bir-biridan fark kiladi. Yasli bolaning idrokida muayyan masadni kuzlash sezilmaydi. Bola tevarak-

atrofdagi  narsalarni  bilishda  kupincha  chalgib  ketadi.  Tashki  dunyo  bolani  maftun  etadi,  xar    gal 

unga  xayoliy  yangi  tuxfalar  tortik  kilinadi.  Yasli  yoshi  davrida  bolaning    dikkati  xam  tarakkiy  etib 

boradi.  Bolaning  dikkati  uziga  xos  xususiyatga  ega  buladi.  Bolaning    dikkatida  tajribaning 

cheklanganligi  asosiy  muxim  belgini  ajrata  olmaslik  uta  ta`sirchanlik  va  xissiy  uzgaruvchanlik 

yakkol  kurinadi.  Bu  yasli  davriga  xos  xususiyatlardir.Yasli  yoshidagi  bola  uchun  ixtiyorsiz  dikkat 

xarakat .Bu dikkat  asosan tavarak atrofdagi dunyo obektlarini kuchiga boglikdir.Yangi rang –barang 

favkulotda  narsalarning  xammasi  dikkatni  jalb  etadi.Bola  turli  xil  yaltirok  ,ovoz  chikadigan 

xarakatdagi  narsalarga  dikkatini  jalb  kiladi.  Yasli  yoshidagi  bola  dikkatni  nixoyatda  bekarok 

bulishiga xarakterli narsalar bilan yuzani topishadi.Uyin bilan shugullanayotgan bola 12-minut ichida 

hmarta  uyinchoklarni  uzgartirgan.Demak  bola  xar  bir  obekt(uyinchok)  ustida  g`  minutdan  uz 

dikkatini tuplay olgan xolos. 

    Dikkatning bunday bekarorligi fizologik nuktai nazardan kuyidagicha tushuntiriladi. Yasli 

yoshidagi  bola  miyasidagi  tormozlanishi  jarayonlarining  kuchsizligi  bilan  ajralib  turadi.Xuddi 

shuning  uchun  xam  bolaning  osonginat  bir  narsadan  ikkisiga  chalgitadi.Narsalar  bolaga  juda  kizik 

tuyulganda xam uning dikkati chalgib turadi.Psixologik N.M Mengiskayaning xikoya kilishiga kura 

1yoshu h oylik Sasha ismlik bola ekan va u bolalar xakida ertakningzur kizikish bilan tinglaydi.Buri 

kelib  eshikni  takkilatganni  xikoya  kilinayotganda    Sasha  burining  kanday  takkilatganini 

kursatmokchi  bulib  devorga  tak-tak    uradi,  lekin  takkillashiga  shu  kadar  maxliyo  bulib  ketadiki, 

ertakni  tamomila  unutib  kuyadi.  Yasli  yoshdagi  bolaga  dikatning  bir  necha  ob`ektga  takomillay 

bilmaslik xos xususiyatdir. MҮ q yosh bolaga bir necha kichkina kaptoklarni olib kelishni buyurilsa, 

bola kuliga baravariga bir necha kaptokni oladi. Lekin etib kelguncha fakat bitta kaptok koladi. Bola 

uz dikkatini bir vakitning uzida kulidagi kaptoklarga oyogining ostida  yurishga taksimlay olmasdan 

kaptoklarni tushurib keladi. bolaning  yoshi usib borgan sari uning dikkati barkarorrok bulib koladi. 

Yasli  yoshidagi  bolaning  xotirasi  gudaklarniki  singari  ixtiyorsiz  xotiradir  ,  yani  bola  narsalarni 

ataylab  ongli  ravishda  esida  saklab  kolmaydi  va  tushura  olmaydi.  Lekin  yasli  yoshdagi  bolaning 

xotirasida  ancha  siljish  seziladi.  Bu  eng  avvalo  esga  tushurish  va  tanish  prosesiga  ta`luklidir.  Bola 

kup narsa esda saklab koladi va uni aniklab oladi, g` yoshga kadam kuygandayok bola ilgari kurgan 



 

17 


narsalarni  suratdan  taniy  oladi.  MҮ  bola  ota  –onasini,  aka-  ukalarini  va  yakinlarinisuratida  taniydi. 

Kupincha  otini  xam  aytib  beradi.  N.M.Mencheniskayaning  yozishiga  1  yoshu  o`  oylik  ugili 

darvozasini tanib olgan. Onasi darvozasiga kirmay utib ketayotganida, bola G`xovliga kiramizG` deb 

xarxasha kilgan.  

Bosh  miya  pustining  yanada  tarakiy  kilishi  ,  nerv  tolalarining  mielik  pardasi  bilan  tez  koplanish 

jarayoni  latent  davrini  uzaytiradi.  Bola  bir  yoshdan  oshganda  latent  davri  9  xaftagacha  g`  yoshdan 

oshganda  bir  necha  oyga  etadi.  Latent  davrining  uzayishi  bola  xotirasini  yanada  mustaxkamlaydi. 

Yasli  yoshida  bolaning  xotirasi  xali  takomillashmagan  buladi.  Uning  tajribasi  kamligi  tevarak 

atrofdagi  vokea  va  xodisalarga  etarlicha  tushunib  bir  –  biriga  boglay  olmasligi  sababli  bolaning 

xotirasi uzuk-yuluk sistemasiz buladi. Yasli yoshi davrida bolada emotsional xotira kuchli namoyon 

buladi. Bola xissiyoti juda eguluvchan buladi. Unda kuchli kechinma va juda yorkin obraz tugdirgan 

narsa uzok vakitgacha esida koladi. MҮ Bolaning tugilgan kuni nishonlansa ,  yaslida utkaziladigan 

bayram ertaklari uning esida uzok vakt saklanib koladi, tez-tez esiga tushurib turadi. Bola shu tarika 

taassurotdga  beriluvchan  bulganidan  kupincha  uz  xotiralarida  eshitgan  vokealarini  ,kurgan 

vokealariga almashtirib yuboradilar.  

MҮ  g`  yoshu  6  oylik  bola  paradga  borib,  unda  kup  odamlarni  va  bayroklarni  kurdim  ,  deb 

xikoya  kiladi.  Xakiykatda  esa  u  bayram  kuni  uyda  kolgan  nomoish  xakidagi  xikoyani  ota-onasidan 

eshitgan  .  Bolalar  G`yolgonchiliginiG`  yuzaga  chikishiga  tarbiyachi  e`tibor  berishi  bolaning 

xotirasini oydinlashtirishi lozim. Yasli yoshida bolaning kokret obrazli xotirasi ancha usgan buladi.  

Yasli yoshi davrida bolaning xarakat xotirasi xam ancha tokomillashadi. Xarakat xotirasining 

usishi  yangi  xarakatlarni  ,  xarakat  kunikmalarini  egallashga  yordam  beradi.  Bola  xarakat  xotirasi 

tufayli  bemalol  yuradigan  ,  sakraydigan  buladi.  Bola  kattalarning  imo-  ishorasini  urganib  oladi. 

Opasiga  uxshab  xat  yozmokchi  buladi,  onasiga  uxshab  xamir  korigisi  keladi,  otasiga  uxshab  bolga 

urib  mix  kokish  xarakatlarini  kiladi.  Bolaning  bu  xarakatlariga  kuz-kulok  bulib  turish  kerak.  Bola 

xarakat xotirasi tufayli chapak chalishni, muzikaga karab uynashni urganib oladi, bu esa bolaga zavk 

bagishlaydi.  Bola  nerv  sistemasining  yukmak  darajada  plastik  va  uzgaruvchan  bulishi  tufayli  uning 

mexanik  xotirasi  juda  usgan  buladi.  Bola  bir  necha  marta  takrorlagandan  keyin  suzlarni  bemalol 

esida tutib oladi. g` yoshga etganda butun jumlalarni va g` yoshdan utib q yoshga yakinlashganda 4 

satr  she`rlarni  aytib  bera  oladi.  Yasli  yoshining  oxiriga  kelib  bola  kichik-kichik  she`rlarni  yod  ola 

boshlaydi.  Lekin  bolaning  mexanik  xotirasi  juda  kuchli  degan  suzlardan,  ba`zi  burjua  psixologlari 

ta`kidlaganlaridek,  u  fakat  mexanik  ravishda  eslab  kolar  ekan,  degan  xulosa  chikarmaslik  kerak.  

Bolaning  tili  chikishi  bilan,  u  suzlarni  ma`nosiga  tushunib,  boshidan  kechgan  vokea  xodisalarni 

suzlab bera olishi unda  mantikiy xotiraning tarkib topayotganligidan dalolat beradi.  Lekin bolaning 

uz  ma`no  xotirasi    xali  mukammal  bulmay  uni  uzgartirishga  tarbiyachilar  oldida  turgan  muxim 

vazifadir.  Yasli  yoshi  davrida  bolaning  nutki  nixoyatda  tez  usadi.  Bu  davrda  nutk  katta  tarakkiyot 

yulini bosib utadi. Bolaning nutkka ega bulishi uning psixik jarayonlarining tarakkiy etishiga ayniksa 

tafakkurning  usishiga  juda  kuchli  ta`sir  etadi.  Yasli  yoshi  davrida  bolaning  nutkining  usishini  g` 

davrga  ajratadi.  1.  1  yoshdan  I-6  yoshgacha  bulgan  davr.  Bu  davrda  bola  g`0-q0  suzni  biladi, 

G`oyiG`, G`buviG` suzlari bilan bir katorda bolaning extiyojini bildiradigan G`berG`, G`maG` kabi 

suzlarni biladi.   Bu davrning xarakterli belgisi, bolaning aytayotgan suzlari mikdori juda kam buladi. 

Bolaning passiv lugati boyib boradi. Ya`ni uzi gapira olmaydi, boshkalarning suzini kuprok eshitadi. 

Nutk materiallarini uziga zapas  kilib singdirib boradi. Bola bu davrda suzlarni uzik-yulik kilib, imo-

ishora bilan aytib beradi. Bu situativ nutk (vaziyat nutki) deb ataladi. Bola bilan vaziyatda, bir oilada 

turgan  kishigina  uning  G`gaplariniG`  tushuna  oladi  xolos,  ya`ni  bola  aytgan  suzidan  nimani  ifoda 

etganini  tushuna  oladi.  Bola  biladigan  suzlar  mikdori  turlicha  bulib  asosan  bolani  urab  olgan  nutk 

vaziyatiga  boglik  Uzbekistondagi  kup  oilalarda  bir  necha  tilda  suzlashishni  aytib  utmok  kerak.  Bu 

oilalarda  turli  tillarda  bab-baravar  suzlashishi  bolaning  yana  tilini  bilib  olishiga  salbiy  ta`sir 

kursatadi.  Bunday  paytda  bola  ona  tilini  uzok  vaktgacha  uygonolmay  koladi.  Shuning  uchun  bola 

atrofida avvalo ona tilining G`nutk vaziyatiG` bulishi kerak. Demak bu davrda             

                  

 

Tarbiyachining  vazifasi  bola  bilan  kuprok  munosabatda  bulib,  uning  idrokini  nutk  materiallari  bilan 



tuldirishdan iboratdir. 

 

18 


2.  1.6  yoshdan-q  yoshgacha  bulgan  davrdir.  Bu  davrning  eng  muxim  belgisi  bola  faol 

lugatining nixoyatda tez ustirishdir. Bolaning aytadigan suzlarini mikdori birdaniga oshib ketadi. Bola 

endilikda  kattalarning  nutkiga  faol  taklid  kiladi,  u  tevarak-atrofdagi  kishilar  nutkidan  yangi  suzlarni 

kiyinchilik bilan uzlashtirgan bulsa, endi u uz lugatini boyitib boradi.  g`  yoshdan oshganda bolaning 

suz boyligi ayniksa tez ortadi. MҮ  1yoshli bola 10-g`0 acha suz zapasiga ega buladi. 1 yoshu 6 oylik 

g`0-q0  gacha,  g`  yoshli bola q00-q50 suzgaҢ q  yoshli 900-1000 suz zapasiga ega buladi. Albatta bu 

mashgulotlar  turli  bolalarda  turlicha  buladi.  Bolaning  kanchalik  suz  zapasiga  ega  bulishi,  u 

yashayotgan  oiladagi  nutk  madaniyatiga  kup  jixatdan  boglik.  Bola  g`  yoshdan  utgandan  sun  uning 

nutki  ma`noli  bula  boshlaydi.  Ilgari  bolaning  suzlari  uning  extiyojini  ifodalagan  bulsa,  endi  bola 

nutkida  narsalarning  uz  nomi  borligini  bilib  oladi    va  xar  bir  narsani  uz  nomi  bilan  atay  boshlaydi. 

Buni  biz  bolaning  kattalarga  murojaat  kilib  G`Bu  nimaO`G`,  G`Buning  oti  nimaO`G`  degan 

savollaridan kurishimiz mumkin. Lekin bola narsalarning nomini bilibgina kolmasdan, narsalar xakida 

yangi bilimlar olishga intiladi. MҮ g` yosh 4 oylik Karim ismli bola uzining familiyasi ni bilib olgach, 

boshka  narsalarning  G`kutichaningG`,  G`mashinaningG`,  G`stolningG`  familiyasi  nimaO`  Deb 

suraydi.  Bola  suz  turkumlari  eng  avval  otni  urganib  oladi.  Chunki  bola  xar  kuni  xayotida  narsalarni 

nomini  uzi  nutkida  kuplab  ishlatadi.  Demak,  bola  nutkining  grammatik  tomoni  anchagina  uzgarib 

uning  nutkida  narsalarning  nomini  bildiradigan  otlar  kuprok  bularkan.  Bola  yasli  yoshining  oxirida 

fe`llarni kup ishlata boshlaydi. MҮ G`Kugirchok uxlayapti G`, G`ovkat eymanG`, G`mashinamni olib 

berG`  va  x.k.    Sungra  bolaning  nutkida    ikkinchi  darajali  bulaklar  paydo  buladi.  MҮ  ba`zi  ravishlar 

G`orkadaG`,  G`yukoridaG`,  G`pastgaG`  degan    suzlarni  bilib  oladi.  Sifatlar  kupayadi  G`chiroyli 

uyinchok G`, G`shirin konfetG`, G`oppok korG`, G`kizil gulG` kabilar. 

Yasli yoshining oxiriga kelib, nutkning sintaksis tuzilishi xam uzgaradi. Yasli bir suzdan iborat 

gap,  ya`ni  bola  uz  fikrini  bitti  suz  bilan  ifodalaydi.  g`  yoshdan  oshgandan  sung  uning  nutkida  juda 

oddiy  suzlar  paydo  bulib,  ikki,  uchta  suzdan  tuzilgan  dastlabki  gaplar  paydo  buladi.  q  yoshga 

yakinlashganda uzaro boglangan bir necha suzli gaplar paydo buladi. g` yoshdan sung  bosh gap bilan 

ergash  gapdan  tuzilgan  dastlabki  kushma  gaplar  xam  paydo  buladi.  Lekin  bolaning    gaplarida, 

tuzilishlar,  gaplarni  tugrituza  olmaslik  xollari  mavjud  buladi.  Shuning  uchun  tarbiyachilar  bunga 

e`tibor  bkrishlari  zarur.  Yasli  yoshining  oxiriga  kelib,  bola  kattalar  bilan  kuprok  munosabatda  bula 

boshlaydi,  ular  aytib  bergan  xikoyalarni,  kichkina  she`rlarni,    ashula  va  ertaklarni  jon-jon  kilib 

tinglaydi,  uziga  berilgan  savollarga  javob  kaytaradi,  uzi  xam  kattalarga  savollar  beradi.  Shu  tarika, 

bolaning nutki usib tarakkiy etadi. Bolada tafakkurning usishiga nutk ayniksa katta ta`sir kursatadi. 

Yasli yoshida tafakkur ancha uzgarib, murakkablashadi. Burjua psixologlari gudak  tafakkurini 

maymun  tafakkuriga  uxshatadilar.  Ammo,  maymun  tafakkuri  xakidagi  bu  nazariya  xakikatga  

kelmaydi. 

Bola  tugilishi  bilanok  insondir,  u  kishilar  orasida  yashaydi,  ular  bilan  munosabatda  buladi, 

ularning ta`srida usadi. Bola tafakkuri kattalarnikidan fark kiladi, lekin shu bilan birga bola tafakkuri 

inson tafakkuridir. 

Yasli  yoshining  boshida  bolaning  tafakkuri  xarakatli  tafakkur  buladi.  Uning  tafakkuri  ish 

xarakatlari bilan bevosita boglangan buladi. Uning tafakkuri ish xarakatlari bilan bevosita boglangan 

buladi. Bola xali tili chikmagan uz fikrini ifodalashga urganmagan buladi. Shuning uchun uning fikri 

bevosita xarakatlariga boglangan xolda mavjudbuladi. Bola narsalar bilan uynab, uz xatti-xarakatlarini 

planlashtirmaydi,  xarakatlarining  borishiga  karab  fikr  yuritadi.  Bola  biror  narsani  yasamokchi  yoki 

chizmokchi      buladi,  uning  nima  ekanligiga  fakat  uzi  tushunadi.  Yasli  yoshi  bolalarining  tafakkuri 

konkret  obrazli  ttafakkurdir.  Bola  bevosita  idrok  kilgan,  kurgan  narsalari  ustida  fikr  yuritadi,  shu 

narsalar urtasidagi eng oddiy boshlanishlarni aniklaydi . 

Bola  q  yoshga  kadam  kuyganda  nutkga  ea  bulishi  uning  tafakkurini  usishiga  katta  ta`sir 

kursatadi.  Bola  nutkga  ega  bulgandan  sung,  asosiy  fikrlash  operatsiyalarining  oddiy  kurinishlariҮ 

analiz kilish, takkoslash, obstrakziyalash (narsaning asosiy muxim belgilarini ajratish) umumlashtirish 

xosil buladi. Bola bir-biriga uxshamaydigan narsalarni umumlashtiradi, uyinchogini kuzdan kechirib, 

bulak-bulak  kilib,  ajratib  yoki  sindirib  narsalarni  analiz  kiladi.  Narsalarni  bir-biriga  takkoslab  ular 

urtasidagi  boglanishlarni  topishga  narsalarning  bir-biriga  uxshashligini  va  farkini  topishga  urinadi. 

MҮ bola G`stolG` suzini bilib olar ekan , bir-biriga uxshash narsalarni shu suz bilan aytadigan buladi. 

Kvadrat,  stul  va  boshka  shunga  uxshash  narsalarni  G`stolG`  deydi.  Birok  bular  xali  xam  tom 


 

19 


ma`nodagi fikrlash operatsiyalarining dastlabki kurtaklaridir xolos. Bola suzlarni grammatik  jixatdan 

boglashni urgangan sayin,tevarak-atrofdagilar uchun tushunarli kilib, burro suzlashni urgangan sayin, 

uning  tafakkuri  xam  tarakkiy  etib  boradi.  Bola  nutkiga  ega  bulgan  uz  fikrlarini  tushunarli  kilib 

ifodalab bera oladi. 

Nutk  bilan  tafakkurning  chambarchas  boglikligi  va  uzaro  ta`siri  suz  yasash  xodisasida  kurish 

mumkin.bola suzlarni bir-biriga takkoslab, ularning farkini va uxshashligini aniklagandan sung uzi suz 

yasaydi,  bula  esa  bolaning  kuzatuvchanligidan,  shu  suzlarning  ma`nosini  tushuna  boshlaganligidan 

dalolat  beradi.  Yasli  yoshining  oxirlariga  kelib,  bola  mantikiy  fikr  yurita  boshlaganidan  sung, 

tushunchalarni uzlashtira boshlaydi. Ayniksa, bola tushunchalarning bir necha muxim belgilarini bilib 

oladi.  MҮ  bola  kupincha  katta  yoshli  kishilar  bilan  bolalar  urtasidagi  farkni  bilishga  kizikadi.  U 

kuzatib, takkoslab, kupgina savollarga javob topadi va natijada tegishli tushunchalarni bilib oladi. 

g`  yoshu  9  oylik  Nafisaga  oyisi  aytadiҮ  G`adang  endi  barvakt  ketmaydilarG`Nafisa  xayron 

buladiҮ  G`adam  kattalarku  O`G`Nafisa  xamma  G`kattalarG`  ishga  barvakt  ketishni  biladi.U 

G`kattaG`  tushinchasining  asosiy  belgisini  bilib  olgan.Kizcha  uziga  karata  aytilgan  G`nega 

bilmaysanO`G`degan  savolga  men  kichkinaman,katta  bulganimda  bilib  olaman  deb  javob 

kaytaradi.Bu  erda  xam  bola  katta  tushinchasining  muayyan  belgisini  bilib  olganligi  kurinib 

turibdi.Bola  bu  davrda  son  tushinchalarini  xam  bilib  oladi.  G`bir,ikki,uchG`kabi  son  tushinchalarini 

uzlashtiradi.Bola  uchta  narsani  sanab  turganida  undan  nechta  deb  suralsa,  G`uchtaG`deb  javob 

beradi.Bola tushunchalarini birlashtirib xukmlar chikaradi,xukmlardan xulosa chikaradi. 

Bogchaga  tarbiya  yoshidagi  bolalarida  murakkab  psixik  jarayonlardan  bulmish  xayol  xam 

anchagina  rivojlanadi.Ammo,yasli  yoshining  boshida  bolaning  tajribasi  xali  kam,tassavurlar  zapasi 

goyatda  cheklangan  buladi.Tasavvurlarni  ravshan,anik  bulmay  gira-shira,uzuk-yuluk  buladi.Balanini 

tevarak-  atrofida  yangiligi  bilan  tong  koldiruvchi  notanish  narsalar  kup  buladi.Bola  shu  vaziyatning 

asiri bulib koladi.Bolada xayol jarayonlari tula ma`noda ikki yoshga tulib uch yoshga kadam kuyganda 

kayd  kilinadi.Yasli  yoshining  oxiriga  kelib,bolaning  turmish  tajribasi  usishi  va  nutk  rivojlanishi 

natijasida  yuksak  xissiyotlar,ya`ni  intelektual,estetik  va  axlokiy  xislar  yuzaga  kela  boshlaydi.  Bola 

yangi  narsaga  duch  kelganda  xayronlik  va  ajablanish  xissini  kunglidan  kechiradi  G`nima 

ekanO`G`deb  bilishga  intiladi.Kattalarga  savollar  beradi.Ya`ni  akliy  tuygular  namoyon  buladi.Bola 

ikki yoshga tulganda xayvonlarning tovushlariga taklid kiladi.Agar bu yoshdagi bolalar chiroyli kiyim 

kiygizilsa  uzini  mamnun  sezadi,kuvonadi.Bola  muzikaga  nisbatan  ijobiy  munosabatda  buladi.Bola 

ashulla  aytadi,uyinga  tushadi.Musikaga  iste`dodli  bolalar  chiroyli  kuylarga  e`tibor  bilan  kulok 

soladi.Bu  kuyni  noxush  shovkunlardan  ajratadi.Bogchaga  tarbiya  yoshi  davrida  bolaning  irodaviy 

jarayonlari xam rivojlanadi.Bola uz extiyojlarini anglaydi,unda orzu- tilaklar paydo buladi.Bola istak-

orzularini xali bosib tura bilmaydi,kattalar esa bolaning orzu- istaklarini cheklab kuyishadi. Bolaning 

istak-orzulari  bilan  shu  cheklovlar  urtasidagi  ziddiyatlar,konflekt  kelib  chikadi.Agar  bolaga  xech 

kanday talab kuyilmasa bolaning xamma istaklari bajo keltirilsa, bola tantik, erka, xudbin, irodasi bush 

buladi. Agar talablar juda xam kattik bulsa passiv,ojiz bulib usadi, doimo  yurak xovuchlab xavfsirab 

yuradi,ayyor va  yolgonchi bulib usadi. Shuning uchun bolalarga kuyiladigan talablar okilona bulishi, 

ular  bolalarning  yosh  xususiyatlarini  va  extiyojlarini  xisobga  olingan  xolda  kuyilishi  zarur.  Bolalar 

xadeb  G`mumkin  emasG`  deb  uning  me`dasiga  tegmaslik  kerak.  Uning  xarakatlanishi,  yuurish  va 

uynash extiyojini kondirishi uchun imkon berishi zarur. 

Okilona  talablar  sistemali  ravishda  va  doimo  utkazib  turishi  lozim,  agar  bolaga  yon  berilsa, 

bola darxol injiklik kila boshlaydi. Yasli yoshining oxirida boladan G`uzimG` degan apni tobora kup 

eshitasiz,  u  kattalarni  yordamidan  voz  kechib,  uziga  bir  nima  kilishga,  biror  yumushni  bajarishga 

intiladi, ayni vaktda kiyinchiliklarni kupincha engib utadi. Shu tarika, yasli yoshida bola tarbiyasi tugri 

yulga kuyilgan sharoitda uning irodaviy xarakatlari usib boradi. 

 

Mustaxkamlash uchun savollar. 



1.

 

Ilk yoshi davriga ta`rif beringO` 



2.

 

Ilk yoshi bolalarning akliy rivojlanishini tavsiflab beringO` 



3.

 

Bola shaxsining shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar nimalardan iboratO` 



 

 


 

20 


Tayanch tushunchalar. 

Analizatorlarning takomillashuviҢ xarakat doirasini kengayishiҢ nutkning usishiҢ munosabatlarning 

ortishiҢ  suz  yasalishi  xodisasiҢ  idrokning  ta`sirchanligiҢ  dikkatning  bekarorligiҢ  xotiraning 

ixtiyorsizligiҢ xarakatli tafakkur.   

 

 

 



Mavzu: 5 Bogcha yoshi bolalar uyin faoliyatining psixologik xususiyatlari. 

 

Reja: 

1.

 

Uyin bogcha yoshidagi bola faoliyatining etakchi turi. 



2.

 

Bolaning uyin faoliyati xakida ta`limot. 



3.

 

Uyinning bola psixik tarakkiyotiga ta`siri. 



4.

 

Uyin turlari va ularni psixologik xususiyatlari. 



 

 

Bogcha  yoshidagi bolalarning eng asosiy faoliyatlaridan biri uyin faoliyatidir. Asosiy faoliyat 



deb bolaning Ayni shu  yoshdagi tez-tez kuzga tashlanib turadigan xatti-xarakatlariga aytamiz Asosiy 

faoliyat  shundan  iboratki,  bu  faoliyat  tufayli  bolaning  psixik  jixatdan  usishda  jiddiy  uzgarishlar  yuz 

beradi.  Uyin  bola  xayotida  mana  shunday  asosiy  faoliyatlardan  biridir.  Bolaning  asosiy  faoliyati 

bulgan  uyinda  psixik  jixatdan  rivojlanishida  jiddiy  uzgarishlar  yuz  beradi.  Uyin  shu  kadar  universal, 

shu  kadar  kup  kirrali  va  nixoyatda  kudratli  faoliyatdirki,  bogcha  yoshidagi  bolalarni  uyindan  boshka 

yul  bilan  kamolga  etkazishni  tasavvur  etish  kiyin.  Bolalarni  uyin  faoliyati  rus  psixologlaridan 

L.S.Vыgotskiy,  e.A.Arkin,  D.B.El`konin  va  boshkalar  asrlarida  bolalar  uyin  faoliyatini  moxiyatini 

ilmiy nuktai nazardan tushuntirib berganlar. Ma`lumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish 

imkoniyati oshgan sari uning atrofidagi narsalar va xodisalar dunyosi xam kengayib boradi. Bolaning 

bogcha  yoshidagi  davrida  uning  faoliyat    doirasidagi  kuchi  etadigan  xaddi  sigadigan  narsalardan 

tashkari  kattalarni  faoliyatlari  ya`ni  ularni  xol  mutloko  xaddilari  sigmaydigan  ,  jismoniy  jixatdan 

kuchlari  etmaydigan  narsalarxam  bor.  Psixik  tarakkiyotning  mana  shu  boskichida  bolalar  uchun 

mavxum  nazariy  faoliyat,  ya`ni  nazariy  yul  bilan  bilish  faoliyatining  bulishi  mumkin  emas.  Bu  

yoshdagi  bolalarning  atrofidagi  narsalarni  bilish  faoliyatining  fakat  bevosita  xarakat  kilish  shaklida 

buladi.    Bogcha  bolalarini  xaddan  tashkari  faol  ekanliklarining  sababi  xam  ana  shundandir.  Bogcha 

yoshidagi bola atorofidagi narsalar bilan bevosita Amaliy munosabatda bulishga intiladi.Bu urinda shu 

narsa    xarakterliki  bola  bilishga  tashnaligidan  atrofdagi  uzining  xaddi  sigadigan  narsalar  bilangina 

emas  balki  kattalar  uchun  mansub  bulgan  uzining  kuchi  xam  etmaydigan  narsalar  bilan  xam  Amaliy 

munosabatda  bulishga  intiladi.  Buni  natijasida  bolalarda    xaddan  tashkari  tez  ortib  borayotgan  turli 

extiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasida keskin  karama-karshilik yuzaga keladi. Bolalarni 

tobora  ortib  borayotgan  turli  extiyojlari  bilan  ularning  tor  imkoniyatlari  urtasida  karama-karshilik 

kanday  yul bilan xal kilinadiO`- Bu karma-karshilik fakat birgina faoliyat orkali, ya`ni bolaning uyin 

faoliyati  orkaligina  xal  kilinishi  mumkin.  Buni  shu  bilan  izoxlab  berish  mumkinki  birinchidan 

bolaning uyinfaoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas, chunki 

bolalarni  uyinga  undovchi  sabab  uyindan  kelib  chikadigan  natija  bilan  emas  balki  shu  uyin 

jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir. Ikkinchidan esa bolalar uyin jarayonida uz 

ixtiyorlaridagi narsalarni ularni kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib, 

erkin  faoliyatda  buladilar.    Shunday  kilib  bolalar  atrofidagi  kattalar  uchungina  mansub  bulgan  xali 

uzlarini  kuchlari  xam  etmaydigan  juda  kup  narsalarni  uyin  orkali  uzlashtiradilar.  Uyinning  bolalar 

psixik  tarakkiyotidagi  kudratli  roli  mashxur  pedagog  va  psixologlardan  tashkari  mutafakkir 

yozuvchilarni  xam  dikkat  e`tiborini  jalb  etgan.  Masalan  rus  yozuvchilaridan  biri  M.Gor`kiy  bolalar 

uyin  va  uning  moxiyati  xakida  shunday  degan    edi.  G`Uyin  bolalar  uchun  uzlari  yashab  turgan 

dunyoni bilish xamda uni uzgartirish kurolidirG`. 

Uyin  bolalar  xayotida  shunday  kup  kirrali  faoliyatki  unda  bolalarga  mansub  bulgan  mexnat 

xam,  narsalar  xakida  fikr  yuritish  xam,  xayol  kilish,  dam  olish  va  xushchakchaklik  manbalari  xam 

mujassamlashgan.  Manna  shu  jarayonlarning  barchasi  uyin  faoliyatida  namoyon  buladi.  Uyin  fakat 



 

21 


tashki  muxitdagi  narsa  va  xodisalarni  bilish  vositasi  bulibgina  kolmay  balki,  kudratli  tarbiya  vositasi 

xamdir.  Ijodiy  va  syujetli  uyinlarda  bolalarni  barcha  psixologik  xususiyatlari  shakllanadi.  Mana  shu 

nuktai nazardan uyin bogchadagi ta`lim-tarbiya ishlarini yulga kuyishda markaziy  urinda turadi. Uyin 

jarayonida  bolaning  barcha  psixik  jarayonlari  tarkib  topishida  imkon  buladi.  Chunki  uyin  faoliyati 

bolalarni dikkat va xotirasi, nutki, xayoli, xissiyoti, mexnatga oid malakalari va kobiliyatlarinamoyon 

buladi. Bogcha yoshi bolalarni uyini xilma-xildir. Ularni uyin turlarini asosan kuyidagi klassifikatsiya 

kilish mumkin. 

1)   syujetli va rollarga    bulib uynaladigan uyinlarҢ 

g`)  Dilaktik uyinlarҢ 

q)  Xarakatli yoki koidali uyinlarҢ 

4)  Aralashtirilgan uyinlarҢ 

5) Kuri shva yasash uyinlari. 

Syujetli va rollarga bulib uynaladigan bogcha yoshi bolalarni eng asosiy uyin formasidir. 

MasalanҮ G`bogcha-bogchaG`, G`poezd-poezdG` kabi kizikarli bulgan uyinlar uynaydi. Lekin 

turli  yoshdagi  bolalarning    uyinlari  bir  xil  bulsa  xam  syujeti  xar  xil  buladi.  MasalanҮ  kichik  gruppa 

bolalari  G`bogcha-bogchaG`  uyinini  uynar  ekan  ular  peshinga  ovkat  pishiradilar,  nonni  kesadilar, 

idishni  yuvadilar.Amma  kesilgan  non  kugirchoklarga  berilmaydi,  pishirilgan  ovkat  tarelkaga 

suzilmaydi. 

Bolalarga  sensor  tarbiya  berishda  didaktik  uyinlarni  roli  kata.Didaktik  uyinlar  bogchada 

maxsus  programma  asosida  olib  boriladigan  mashgulotlarni  muvaffakiyatli  utkazishga  yordam,kata 

gruppa bolalarini maktabdagi ukish faoliyatiga kata yordam beradi. 

Bogcha  yoshi  davrida  bolalar  uyinlari  ichida  xarakatli  yoki  koidali  uyinlar  xam 

muximdir.Chunki xarakli uyinlar bolalarni jismoniy jixatdan chiniktiradi,ularni dadil,kurkmas, epchil 

bulishga undaydi. 

Bolalarga  tashabbuskorlik,kollektivizm,burch  xislarini  ustiradi.Bunga  G`Kim  birinchi  G`, 

G`koptokG`, G`ok kuyoncha G`utiribdi G`etib olG`uyinlari kiradi. 

Xarakatli 

uyinlar 


asosan 

sayr 


va 

jismoniy 

tarbiya 

mashgulotlarida 

utkaziladi.Drammalashtirilgan  uyinlarni  xam  bolalar  sevib  uynaydilar.Bu  uyinlar  turli  xil  ertak  va 

xikoyalar  saxnaga  kuyiladi,rollarni  esa  bevosita  bolalarni  uzlari  ijro  etadilar.  MasalanҮ  G`kizil 

shapkachaG`,  G`TormokG`,  G`SholgomG`  drammali  uyinlar  bolalarni  nutki  xayol  va  kobiliyatlarini 

tarkib  toptiradi.  Bogcha  yoshi  bolalari  uyinlari  orasida  kurish,  yasash  uyinlari  xammaga  ma`lum  bir 

maksadga karatilgan buladi. 

Uyin faoliyati bolalarni individual ravishda urganish imkonini beradi. Ayrim bolalar kollektiv 

bulib  uynashni  yoktiradilar  bu  psixologik  bolani  umumiy  tarakkiyotiga  ta`sir  etadi.  Shuning  uchun 

tarbiyachilar  kollektiv  uyinlarga  tortishlari  kerak.  Bu  yoshdagi  bolalar  uyinlari  kuyidagi  psixologik 

xususiyatga ega. 

1)

 



Bolalar  uyinlari  mazmuni  xaddan  tashkari  boyligidadir.  Bolalar  xayotining 

sermazmunligi buning asosiy sababidir. 

2)

 

Bolarlar uyinlarini doimo jamoa tusda ekanligi. 



3)

 

Xususiyat uyin jarayonida vatanparvarlik tuygularini namoyon bulganligidadir. Urta va 



kata  bogcha  yoshidagi  bolalar  Uzbekistonning  poytaxtini  juda  yaxshi  biladilar  va  uni  sevadilar,  shu 

tufayli  uyinchoklardan  zur  marok  va  gurur  yasaydilar.  Bundan  tashkari  turli  millat  bolalari  uchun 

yasalgan  kugirchoklarni  sevadilar  va  uzlari  xam  plastilindan  shunday  kugirchoklarni  yasashga 

intiladilar. 

4)

 

Xususiyati  –  uyin  jarayonida  kishilarni  mexnatga  munosabatlarini  aks  ettiradilar.  Urta 



va katta gruppa bolalari uyinlarida kattalar mexnatining uzlariga ma`lum bulgan turlarini taklidan aks 

ettiradilar.  Ular  bir-birlari  bilan  doimo  dust  va  ittifok  bulib  uynaydilar.  Bir-birlariga  urtoklariga 

yordamlashadilar. 

5)

 



Xususiyati-insonparvar  va  xayotbaxsh  bulishidir.  Bolalar  uzlarini  uinlarida  xalkimiz 

kishilarini  kelajakka  bulgan  ishonchini  kutarinki  ruxini  va  yuksak  maksad  sari  intilishlarini  aks 

ettiradilar.  Shunday  kilib,  bogcha  yoshidagi  bolalar  uzlarining  uyin  faoliyatlarida    ildam  kadamlar 

bilan olga surib borayotgan sermaxsul xayotimizning xama tomonlarini aks ettiradilar. 

 


 

22 


 

Mustaxkamlash uchun savollar. 

 

1.

 



Uyin – bogcha yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatidir. 

2.

 



Bolani uyin faoliyati xakidagi karashlarini aytib uting. 

3.

 



Uyinni kanday turlari bor? 

 

Tayanch tushunchalar. 



Asosiy faoliyat: roli-syujetli uyinlarҢ didaktik uyinlarҢ xarakterli-koidali uyinlarҢ intellektual 

uyinlar. 

 

 

 



 


Download 365.54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling