Akademik yozuv faniga kirish. Akademik nutq va uning xususiyatlari mavzusida tayyorlagan

---

Akademik yozuv faniga kirish. 
Akademik nutq va uning xususiyatlari
mavzusida tayyorlagan
TATU FARG’ONA FILIALI
780-22 GURUH TALABASI
Xolmirzayeva Nilufarning
Akademik yozuv fanidan
TAQDIMOTI

---

Dunyoga kelgan har bir bola haqiqiy inson bo‘lib yetishishi uchun
juda ko‘p narsalarni bilishi kerak. U o‘ziga kerakli bilimni ko‘rib,
eshitib va o‘qib o’rganadi. Eshitib, o’qib o’rganish til vositasida
amalga oshadi va uning imkoniyati cheksizdir. Agar til bo‘lmay, har
bir kishining tirikligi uning o‘z tajribasiga asoslangan bo‘lsa edi,
inson shu
kungacha hayvon qanday yashasa
, shunday yashagan
va bugungi moddiy-ma’naviy taraqqiyotga erishmagan bo‘lardi.
Tilning birligi, ma’rifiy ahamiyati shundan iboratki, til tufayli jamiyat
a’zolarining har birida hosil bo‘lgan bilim ommalashib, uning
ko'pchilik tomonidan rivojlantirilishiga imkon tug‘iladi. Undan
tashqari, til tufayli bilim avloddan-avlodga og'zaki va yozma tarzda
qoldiriladi, natijada yangi avlod o‘tgan avlodning ishini yangidan
boshlamasdan, uni davom ettiradi.

---

Til ilm olishda zamon va makon g'ovini o'rtadan ko'taradi. U tufayli eng qadimgi ma’lumotlarga
ega bo'lamiz va hatto kelgusiga oid ma’lumotlarni ham olamiz. Til tufayli sezgi a’zolari bilan bilib
bo‘lmaydigan narsalarni ham o'rganamiz. Ko‘rinishi, shakli bir narsalarning aksi ongimizga
o‘rnashishi mumkin, lekin shaklsiz narsalarni biz faqat so‘z shaklida o'zlashtiramiz. Xuddi
shuningdek, mavjudotning ko‘rinmas ichki jihatlarini ham so‘z shaklida o'zlashtiramiz va til
vositasi bilan o'zgalarga tushuntiramiz.
Tilni o‘rganish va o‘rgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati shundaki, u umumlashtirish
xususiyatiga ega. So‘z yordamida biz mavjudotni o‘rganib, umumiy tushunchalar hosil qilamiz
va bu tushunchalar mavjudotning umumiy xossalarini o'rganishga, hatto ularning haqiqatini
idrok etishga imkoniyat tug'diradi. Inson faoliyatida til borliqni bilish va fikr almashish vositasi
vazifasini bajaradi.
Til vositasida insoniyat tomonidan jamg‘arilgan
bilimlar qayd etiladi
, saqlanadi va avloddan-
avlodga yetkaziladi. Til millat ruhining ko‘zgusidir. Tilda millatning bor-yo‘g‘i, o‘y-fikri,
dunyoqarashi, orzu-umidlari, Vatani, his-tuyg‘ulari gavdalanadi. Tildagi har bir so‘z, uning har
bir shakli inson
tafakkuri va tuyg‘usining natijasidir. Til yaxlit bir tizim sifatidagina ijtimoiy vazifani bajara oladi.
Til asosiy birliklari: tovush, so‘z, qo‘shimcha, gaplar orqali grammatik jihatdan ohang vositasida
va mantiqan o ‘zaro bogianishda borliq haqidagi hukmlami ifodalaydi, nimanidir tasdiqlaydi yoki
inkor qiladi. Til insoniyat tomonidan yaratilgan, unga xizmat qiladigan va har qaysi millatning
ijtimoiy-madaniy taraqqiyotiga mos tarzda rivojlanib boradigan ijtimoiy hodisadir.

---

Tafakkur faqat insonlarga xos bo‘lgan mehnat va nutq faoliyati bilan bog‘liq
holda mavjuddir. Inson tafakkuri nutq bilan bevosita bog‘langan holda yuzaga
chiqadi va uning natijalari tilda qayd qilinadi. Demak, tafakkur jarayonining
natijasi hamisha biron-bir fikrdan iborat bo‘lib, bu fikr tushuncha, hukm,
xulosa tarzida faqat til vositasida namoyon bo‘ladi. Til tafakkur bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, fikrni reallashtiradigan, kishilarning fikr
almashishlarini ta’minlab beruvchi quroldir.
Til– kishilarga fikrlashuv, fikrlash quroli bo‘lib xizmat qiladigan noyob ijtimoiy
hodisa. Har bir til uning sohibi bo‘lmish jamoaning bebaho mulki bo‘lib, o‘zi
mansub jamoaning nomi bilan ataladi: o‘zbek jamoasiga xizmat qiluvchi tilga
o‘zbek tili deyiladi. O‘zbeklar o‘z tilidan ko‘p asrlar davomida foydalanib
keladi. Dastlab og‘zaki muloqotni ta'minlagan o‘zbek tili keyinchalik yozma
shaklda
ham
namoyon
bo‘lgan.
Yozma
nutqda
til
hodisalaridan
foydalanishning ma'lum me'yorlarini ishlab chiqish zaruriyati paydo bo‘lgan.
Til hodisalaridan ma'lum me'yor asosida foydalanish adabiy o‘zbek tilining
shakllanishiga olib kelgan.

---

So‘zlashuv
asosida shakllanib
, so‘zlashuv tili bilan yonma-yon yashab
kelayotgan adabiy o‘zbek tili ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, taraqqiyot bosqichlari nuqtayi
nazaridan o‘tmish adabiy o‘zbek tili va hozirgi adabiy o‘zbek tili deb ajratiladi. Adabiy o‘zbek
tili o‘z tarixiy taraqqiyotining har bir bosqichida ma'lum belgi-xususiyatlari bilan farqlanadi.
Til murakkab qurilishga molik bo‘lib, dastlab uning ikki holati lison va nutq farqlanadi. Lison–
kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish
qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday
jarayonning hosilasi.
Lison kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud mavhum hodisa
bo‘lib, aql bilan idrok qilinadi; nutq esa ana shu mavhum hodisadan foydalanish jarayoni
natijasida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo‘lib, uni talaffuz birliklari sifatida
eshitamiz(yozuvda esa ko‘ramiz). Lisonda mavjud hodisalarga lisoniy birliklar deyiladi; lisoniy
birliklarning nutq jarayoni natijasida moddiy shakl olgan holatiga nutqiy birliklar deyiladi. Har
bir kishining miyasidagi til xotirasi qismida lisoniy birliklarning va ulardan foydalanish
qoidalarining ramzlari mavjud, har bir kishi ehtiyojga qarab bu ramzlardan foydalanib nutq
hosil qiladi.
Ayrim adabiyotlarda til bilan nutq o‘zaro dixotomiya, oppozitsiya hosil etuvchi hodisalar deb
qaralib, til - nutq tarzida baholanadi. Nutqqa muqobil holda ajratiladigan hodisa deb til
emas, balki lison ta'kidlanishi lozim. Bu munosabatni chizmada quyidagicha ko‘rsatish
mumkin:

---

Til va yozuv. Til - aloqa quroli, u vosita. Nutq esa shu aloqa jarayonini amalga oshirishga xizmat
qiladi. Til ham, fikr ham hayotning ongimizdagi ko‘rinishi va nutq yordamida boshqalarga ma’lum
qilinuvchi voqelikdir. Tilni xalq yaratadi, shuning uchun u Fanning maqsadi – iqtisodiyot sohasida
bilimli, zukko, og‘zaki va yozma savodxonligi yetuk mutaxas sisni tayyorlash uchun talabalarda
iqtisodiy til bilimlarini – so‘z va terminlarni qo‘llash, gap va matnlarni to‘g‘ri va mantiqli tuzish,
nutqiy etiket va notiqlik mahorati bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakani shakllantirishdir. Har kim
o‘z
qobiliyati
, so‘z boyligi, savodi hamda nutq a’zolariga qarab gap tuzadi. Tilning umri uni
yaratgan xalqning o‘zidek uzoq bo‘ladi. Nutqning umri esa qisqa. Og‘izdan so‘z yoki gap chiqdimi -
uni qaytarib bo‘lmaydi. Shuning uchun nutq oldiga nihoyatda ulug‘ bir talab qo‘yiladi: o‘ynab
gapirsang ham, o‘ylab gapir. Tana, ta’m-maza, ko‘rish, eshitish kabi sezgi a’zolari orqali olamni
bilish barcha jonzotlarga xos xususiyatdir. Inson jonzotlarning eng oliy shakli sifatida ularga
nisbatan yana bir qo‘shimcha bilish vositasiga - nutq orqali bilish qobiliyatiga ega. Shuning uchun
ham Alisher Navoiy barcha mahluqotlarning zoti sharifi inson ekanligini ta’kidlaydi. Tilning xizmat
doirasi juda keng, hajmi o‘lchovsiz bo‘ladi. Nutq esa aniq hajmli, shaklli bo‘ladi. Nutq yakka shaxs
(monolog) yoki bir necha shaxslar orasida (dialog) yuz beradi. Tilning qonun-qoidalari uzoq yillar
davomida saqlanib qoladi, silliqlashadi va boyib boradi. Nutq esa doim o‘zgarishda bo‘ladi;
vaziyatga yoki nutq a’zolari faoliyatiga qarab so‘zning tovush tomoni o‘zgaradi. Nutq ikki shaklda
bo‘ladi. 1. Og‘zaki nutq. 2.Yozma nutq. Og‘zaki nutq o‘zaro muomala tilidir, undan o‘zaro
suhbatlarda, ma’ruzalarda, radioda, telefonda, uy va oila muomalasida foydalaniladi. Har ikki nutq
shakli oldiga bir xil talablar qo‘yiladi.

---

(1441-1501) Alisher Navoiy aytganidek: «So‘zingni buyuk qilsang, o‘zingga buyuklik keltirasan».
(1849-1936) Birinchi bilish vositalarini mashhur ruhshunos Ivan Pavlov
birinchi signal sistemasi
,
keyingisini esa ikkinchi signal sistemasi deb nomlagan. Inson ikkinchi signal sistemasiga egaligi
bilan boshqa jonzotlardan ajralib turadi. 7 So‘zni to‘g‘ri qo‘llash, undagi tovushlarni to‘g‘ri va aniq
talaffuz qilish (holxol, yod-yot, sof-sop, sher-she`r va b.), gapda so‘zlarni tartib bilan joylash
kabilar vositasida fikrning tushunarli bo‘lishiga erishamiz. G‘o‘za va paxta o‘zaro juda yaqin
tushunchani bildiradi, shunga qaramay, «g‘o‘za terildi», «paxta gulladi» deyish xatodir.
Qo‘shimchalardan to‘g‘ri foydalanish (gishtin polli, zamonaviy bino; dadam va opam keldi...);
so‘zlarni to‘g‘ri bog‘lash (qaror yozildi - qarorni emas), takror va keraksiz ifodadan qochish
(turgan joyida turib qoldi), qo‘shma gapni me’yori bilan tuzish, chet so‘zlarni zo‘rma-zo‘raki -
ehtiyojsiz ishlatish nutqni g‘aliz, mantiqsiz qiladi. Til va nutq umumiylik - xususiylik, imkoniyat -
voqelik, mohiyat-hodisa qarama-qarshiligini o‘zida namoyon etib, bir-biriga zidlanadi, bunday
zidlanish har bir til sathlariga xos birliklarning nomlanishida ham o‘z ifodasini topadi.
Nutq
faollashgan
, bevosita yuzaga chiqqan til sanaladi. Hali voqelanmagan imkoniyat tarzidagi,
ma’lum jamiyat a’zolari uchun barobar xizmat qiluvchi ijtimoiy-ruhiy aloqa vositasi - til, shu
tilning muayyan shaxs nutqiy faoliyatida bevosita namoyon bo‘lishi, voqelanishi - nutqdir. Tilning
fonetik sathi birligi fonema bo‘lsa, fonemaning real talaffuz qilingan, quloq bilan eshitilgan
ko‘rinishi fon (allofon) yoki tovush hisoblanadi. O‘zbek tili aloqa-munosabat vositalaridan biridir.

---

1989-yilning 21- oktabr kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Shundan boshlab
ta’limtarbiya ishlari, majlislar, ish qog‘ozlari, asosan, o‘zbek tilida yuritiladigan bo‘ldi. 1995-yil
21- dekabrda Oliy Kengash mazkur «Davlat tili» haqidagi Qonunni yangi tahrirda qabul qildi.
Fikrning aniq va tushunarli bo‘lishi, jumlaning to‘g‘ri, ravon hamda ta’sirli tuzilishi har qanday
nutqning bosh fazilatidir. (1857-1913) Ferdinand de Sossyur nutqiy faoliyatning til va nutq
zidlanishi asosida amalga oshishini ta’kidlaydi hamda tilshunoslikda til va nutq tushunchalarini
farqlaydi. 8 Qonunning 2-moddasida ko‘rsatilishicha, “O‘zbek tiliga Davlat tili maqomining
berilishi Respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o‘z ona tilini qo‘llashdan iborat
Konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi”. I . Boshqa millat va xalqlarning tiliga hurmat.
Fuqarolar o‘zaro muomalani va ta’lim olishning qaysi tilda bo‘lishini o‘z xohishlariga ko‘ra
tanlab olishlari, boshqa millat va xalqlar zich yashaydigan joylarda maktabgacha bo‘lgan
tarbiya, bolalar muassasalarini tashkil etishlari (5-modda), mahalliy hokimiyat va boshqaruv
idoralariga o‘z tillarida murojaat qilishlari mumkin. Ular sudlov ishlari bilan o‘z tillarida ham
tanishib chiqishlari va so‘zlashlari mumkin. Korxona, muassasa va birlashmalarda, agar
ko‘pchilik davlat tilini bilmasa, ish yuritish,
hisob-kitob
, statistika va moliya hujjatlari boshqa
tillarda ham olib borilishi mumkin. Xalqaro anjumanlarning tili va hujjatlari davlat tili bilan bir
qatorda boshqa tillarda ham o‘tkazilishiga ruxsat etiladi. Agar talab etilsa, notarial harakatlar
davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham olib boriladi. Fuqarolar ariza, taklif,
shikoyatlarini o‘z tillarida berishlari, radio, teleko‘rsatuvda o‘z tillarida gapirishlari, kitob,
maqola yozishlari mumkin. Shu bilan birga, muassasa va tashkilot muhrlari, tamg‘alari, ish
qog‘ozlari hamda hududlar, maydon, ko‘chalar, geografik obyekt nomlari davlat tilida bo‘ladi.
Shuningdek, Qonunning 4-moddasida ko‘rsatilishicha, «Fuqarolarga so‘zlovchi va tinglovchi
o‘rtasidagi axborot uzatish va axborotni qabul qilish faoliyati nutqiy faoliyat sanaladi. Nutqiy
faoliyat muayyan jamiyatning aloqa vositasi hisoblanuvchi til yordamida yuzaga chiqadi.»

---

E’TIBORINGIZ UCHUN 
RAHMAT!