Akvarium baliqlari haqqinda

Jumısınıń maqseti hám wazıypası 
: 
Akvarium baliqlari, tiykarǵi turlerin baǵiw 
haqqinda kishi kirim tusinik toplaw . 
Jumıstıń duzılısı. Jumıs «Kirisiw», «Juwmaq» bólimleri hám paydalanılǵan 
ádebiyatlar diziminen tısqarı eki baptan, 30 betten turadı. 
 
 
 
 
 
 

---

6 
 
 
I. BAB.
 AKVARIUM BALIQLARI HAQQINDA

1.1.Olardiń jasaw sháriyatin uyreniw
 
Akvarium (latınsha aqua „suw“, arium „joy“, „xona“) tábiyat kórinisili balıqlar 
saqlaw hám bag`ıw ushın isteleniwshi ashıq diywallı ıdıs bolıp tabıladı. Geyde 
akvariumlarda balıqlardan tısqarı suw otlar, suwda da qurǵaqlıqta jasawshılar 
yamasa suwda jasawshı sút emiziwshilar bag`iliwi múmkin. Akvariumdı suwlı 
vivariy dep da ataydılar. 
Akvarium (lat. aqua — suw) — 1) suw haywanları hám ósimliklerin tiri saqlaw 
hám kóbeytiw ushın paydalaniletuǵın shıyshe ıdıs. Paydalanıw maqseti hám 
organizmler ushın zárúr bolǵan jaǵdayǵa qaray akvariumdıń dúzilisi, forması hám 
ólshemi hár túrlı boladı. Akvarium ádetde pútin shıysheden yamasa sınshı 
metalldan, diywali shıysheden jasaladi. Akvarium soǵıw ushın geyde organikalıq 
shıysheden de paydalanıladı : Standart akvarium tuwrı múyeshli, biyikligi menen 
eni birdeyde, boyı enidan 1, 5-ret uzınlaw etip yasaladi. Diywalǵa qoyılatuǵın 
akvariumdıń aldınǵı diywali iymek boladı. Akvarium tubiga juwıp tazalanǵan dárya 
qumi (bólekshelerdiń ólshemi 2-4 mm) solinadi. Balıq bagıw ushın akvarium suwı 
kislorodqa to'yingan, odaǵı mineral duzlardıń quramı hám qatnası arnawlı bir 
muǵdarda bolıwı kerek. Suwdı kislorodqa to'yintirish ushın akvariumda suw 
ósimlikleri o'stiriladi, ósimlikler hár kúni 10 -12 saat dawamında kórsetip turıladı. 
Jaqtılıqta ósimlikler akvarium balıqlari nápes alǵanında shıǵıs karbonat angidrid 
gazın ózlestirip, kislorod ajıratıp shıǵaradı, suwdaǵı mineral elementlardı shimib 
aladı. Suwdı mudami taza saqlaw ushın akvarium diywali tazalap turıladı, suw 
tubiga sho'kkan shıǵındılar alıp taslanadı, puwlanǵan suwdiń ornı toltırıp turıladı. 
Akvariumda suw maydanında (rushshiya, salviniya, suw salati hám basqalar ) hám 
suw qa'rida qalqıb turatuǵın (elodeya, urut, lyudvigiya hám basqalar ), suw tubiga 

---

7 
jabıwıp ósetuǵın (vallisneriya, o'qyoybarg, aponogeton, exinodorus, kriptokorina 
hám basqalar ) ósimlikler ósiriw múmkin. Akvariumdıń ústin shıyshe menen jawıp, 
qaqpaqtı sheti hawa kirip turıwı ushın bir az ashıp qóyıladı. Ilimiy laboratoriyalarda, 
geyde xojalıqlarda da Akvarium suwı nasos járdeminde hawa jiberiw menen 
kislorodqa to'yintiriladi, qum hám aktivlestirilgen kómir arqalı ótkerip tazalap 
turıladı ; 2) ilimiy izertlew ótkeriw yamasa kórsetiw maqsetinde teńiz yamasa 
dushshı suw haywanları hám ósimlikleri úlgilerin tiri halda saqlaytuǵın shólkem. Ol 
suw haywanları hám ósimlikleriniń turmısı uyreniletuǵın hám kórsetiw etiletuǵın 
ilimiy mákemeler hám haywanot baǵlarında (sonday-aq, Tashkent haywanot 
baǵında ) júzege keliw etilgen. Dáslepki akvariumlar XIX ásirdiń 2- yarımında 
qurıla baslaǵan (Sevastopol −1871, Neapol −1872). Teńiz haywanların úyreniw 
ushın akvarium ádetde teńiz jaǵaına jaqın orında qurıladı. Eń iri akvariumlar Neapol, 
Bombey, Sevastopolda qurılǵan. Teńiz akvariumı geyde okeanarium dep da ataladı 
Ádetde akvarium delingende, xanaki akvarium túsiniledi. Xanaki akvarium kólemi 
kópi menen 1000 litr bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, jámiyetlik akvariumı dep 
atalıwshı úlken kólemli (7500 kub metrge shekem) akvariumlar da ámeldegi bolıp, 
olar haywanot baǵlarında, okeanariumlardagi iri teńiz haywanların saqlaw hám 
kórsetiw ushın qurıladı.
Akvarium balıqlari - ak-variumda jasap hám kópaya 
alatuǵın balıqlar. Kópshilik túrleri maydalı -gi, áyyemgia túsi hám ájayıp reńi menen 
basqa balıklardan ajralıp turadı. Kópshilik Akvarium balıqlari tábiyiy sharayatta tro-
pik hám subtropik úlkeliktegi dushshı suw háwizlerinde jasaydı. Teńiz balıklarini 
akvariumda kóbeytiw qıyın. Akvarium balıqlari ga karpsimonlar (barbuslar, danio, 
kardinal hám basqalar ), haratsinidlar (neonlar, tetralar hám basqalar ), karptishlilar 
(gambu-ziya, guppi, platipesil, afiosemionlar hám basqalar ), okunsimonlar (gurami, 
ipdorlar, qorazshalar, skalyariylar, Sentrarxidlar, sixlidlar hám basqalar ), 
ılaqasımonlar (kallixtidlar) shańaraqlarına tiyisli bolǵan bir neshe júzlegen túrler 
kiredi. Akvarium balıqlari arasında ásirese guppi, danio, barbuslar, skalyariylar, 
ılaqashalar, ne-az waqıtlar, nanostomuslar hám basqa ataqlı. Akvarium balıqlari ni 
baǵıw hám baqlaw organikalıq álemdi aqıl etıwde úlken áhmiyetke iye. Akvarium 
balıqlari ni kútim qılıp atırǵan balalar dáslepki miynet iskerligi kónlikpesine 

---

8 
ıyelesedi, olarda jonivorlarga ǵamxorlıq qılıw ádeti qáliplesedi. Akvarium balıqlari 
ústinde genetikalıqa, bioximiya hám bionika salasında túrli izertlewler de alıp 
barıladı. Mas, guppi hám medaklar ústinde genetikalıq izertlewler ótkerilgen. Uzaq 
formalardı shaǵılıstırıw arqalı Akvarium balıqlari dıń jańa zatları shikarilgan. zamo-
sortıy akvariumlarda ilimiy izertlew maqsetlerinde hár túrlı balıqlar, atap aytqanda 
iri aku-lalar da boqiladi. Bunday akvariumlarda balıqlarning turmısı, turpayı 
uyreniledi, jańa zatlar shıǵarıw ústinde seleksiya jumısları alıp barıladı. Balıqlar 
barlıq tómen xordalilar sıyaqlı gileń suwda jasaytuǵınlıq jonivorlar bolıp tabıladı, 
olardıń embrion turmısı bolsın, pútkil omiri suwda ótedi. Suwdiń ayriqsha bir 
qansha ózgeshelikleri bar, olar sol suwda jasaytuǵınlıq organizmler ushın úlken 
áhmiyetke iye. Bular qoyidagilar: 
1. Suw temperaturası. 
2. Suwdaǵı kislorod muǵdarı. 
3. Suwdaǵı duzlar muǵdarı. 
Balıqlarning tiykarǵı ekologiya gruppaları. Balıqlarning ózleri jasaytuǵınlıq 
ortalıqǵa salıstırǵanda 2 munasábetin olar ekologiyalıq klassifikastiyasiga negiz 
qılıp alıw múmkin: 
1. Suwdaǵı duzlarǵa munasábeti 
2. Suw háwizlaridagi jasaw jaylarına munasábeti
Birinshi halda balıqlar tómen degi tiykarǵı gruppaǵa bólinedi: 1) Teńiz balıqlari - 
Ómir boyı shor suwda jasaydı, dushshı suwǵa kóshirilse o'lib qaladı. wákilleri: 
treska, kilka, sardinka hám basqalar. 2) O'tkinshi balıqlar - Ómiriniń kóp bólegin 
ótkeredi, bul erda azıqlanadı, lekin o'rshish ushın dushshı suwǵa ótedi (sebebi shor 
suwda ikrasi ivib qaladı ) buǵan seldsimonlar, losossimonlar, osyotrsimonlar kiredi. 
3) Shala o'tkinshi balıqlar - teńizdiń dárya hámellerinde tutas jaylarında jasaydı, 
lekin qishlash hám o'rshish ushın dárya etagiga ótedi. Bularǵa tıran shabaq, ılaqa, 
sazan, sıla hám basqalar kiredi. 4) Dushshı suw balıqlari - ómirlik dushshı suwda 

---

9 
jasaydı, hátte bir az kebirlengen suwda da halok boladı. wákilleri: nalm, marinka 
hám basqalar. Balıqlar suw háwizlaridagi jasaw orınlarınǵa qaray qoyındaǵı 
gruppalarǵa bólinedi. 
Pelagik balıqlar - ashıq suw ortalıǵı balıqlari suwdiń júzinden tap bir neshe júz metr 
urakasha baratuǵın barida jasaydı. Olar júdá tez suza alıwı menen xarakterlenedi. 
wákil: Akula, seld, sıla, losos hám basqalar. Bental - balıqlar. Suwlıqtıń orta 
bóleginde yashaovshi balıqlar. Skatlar, kambalalar, bishoklar, dushshı suwda 
jasawshı karp, karas, som, lin, sterlyad hám basqalar. • Litoral - balıqlar. Ura 
balıqlari bulardıń reńi ortalıq qanday reńde bolsa bular da sol reńde boladı. 
Geyparaları bolsa suw astında qumda, suyıq aralasqa kirip ketedi. Balıqlarning 
jınıslıq etiliwi - túrlerine qaray túrli jaslarda baqlanadı.