Қалбакилаштириш

Рефракция коэффициент бўйича асалдаги
сувнинг масса улуши

Рефракция коэффициент и n20D	Сувнин г масса улуши, %	Рефракция ко эффициент и n20D	Сувнин г масса улуши, %	Рефракция коэффициент и n20D	Сувнин г масса улуши, %
1,5044	13,0	1,4935	17,2	1,4830	21,4
1,5038	13,2	1,4930	17,4	1,4825	21,6
1,5033	13,4	1,4925	17,6	1,4820	21,8

1,5028	13,6	1,4920	17,8	1,4815	-_Jao
1,5023	13,8	1,4915	18,0	1,4810	_ 22,2
1,5018	14,0	1,4910	18,2	1,4805	22,4
1,5012	14,2	1,4905	18,4	1,4800	22,6
1,5007	14,4	1,4900	18,6	1,4795	22,8
1,5002	14,6	1,4895	18,8	1,4790	23,0
1,4997	14,8	1,4890	19,0	1,4785	23,2
1,4992	15,0	1,4885	19,2	1,4780	23,4 ~
1,4987	15,2	1,4880	19,4	1,4775	23,6
1,4982	15,4	1,4875	19,6	1,4770	23,8
1,4976	15,6	1,4870	19,8	1,4765	24,0
1,4971	15,8	1,4865	20,0	1,4760	24,2
1,4966	16,0	1,4860	20,2	1,4755	24,4
1,4961	16,2	1,4855	20,4	1,4750	24,6
1,4956	16,4	1,4850	20,6	1,4745	24,8
1,4950	16,6	1,4845	20,8	1,4740	25,0
1,4946	16,8	1,4840	21,0
1,4940	17,0	1,4835	21,2

Сахароза таркиби асални унинг етуклиги, сифат жиҳатидан тавсифлайди ва асаларичилик асалининг ботаника келиб чиқишининг кўрсаткичларидан бири бўлиши мумкин. Сахароза миқдорининг кўпайиши етарлича пишмаган асал ёки қалбаки шакар, шакар асалини кўрсатиши мумкин.

Асални қалбакилаштириш воситалари ва усуллари
Асални сохталаштириш усуллари жуда кўп ва хилма-хил: бу қўпол, осонгина аниқланадиган сохта нарсалар (ун, бўр ва бошқа ўрнини босувчи модцаларнинг механик аралашмалари) ва аниқлаш қийин бўлган мураккаб сохталаштиришлар (асал- ариларни шакар сиропи билан боқиш ва бошқалар). Асаларичилик асалининг табиийлигини аниқлаш езгу мақсаддир, чунки у инсон соғлиғини ушбу маҳсулотнинг турли хил сохта турлари таъсиридан ҳимоя қилади. Ҳар ҳолда, сохталаштиришни асалнинг истеъмол хусусиятларини ёмонлаштиришга қаратилган ҳаракатлар деб ҳисоблаш мумкин.
Сохталаштиришда товарларнинг бир ёки бир нечта хусусияти одатда сохталаштирилади, бу еса сохталаштиришнинг бир нечта турларини ажратиб кўрсатишга имкон беради:

• 
  тур (ассортимент);
  
• 
  сифатбўйича;
  
• 
  миқцорий;
  
• 
  нархибўйича;
  
• 
  маълумот бўйича.
  

Асални сохталаштириш кўпроқ тур ва сифат бўйича амалга оширилади. Тури (ассортимент) сохта маҳсулот бир ёки бир нечта хусусиятларнинг ўхшашлигини сақлаб, унинг ўрнини бошқа турга ёки номга тўлиқ ёки қисман алмаштириш билан амалга оширилади.
Сохталаштириш воситаларига, ўрнини босувчи ва сохталаштирилган маҳсулот хусусиятларининг ўхшашлигига қараб, қуйидаги сохталаштириш усуллари ажратилади:

• 
  маҳсулотни сув билан қисман алмаштириш;
  
• 
  табиий маҳсулотга тақлид қиладиган маҳсулотга паст қийматли алмаштиришни қўшиш;
  
• 
  табиий маҳсулотни сохта билан алмаштириш.
  

Сифатни қалбакилаштиришда маҳсулотни -сохталаштириш органолептик хусусиятларини яхшилаш учун озиқ-овқат ёки ноозиқ-овқат қўшимчалари ёрдамида амалга оширилади, шу билан бирга бошқа истеъмол хусусиятларини сақлаб қолиш ёки йўқотиш ёки енг юқори сифатли маҳсулотни пастроқ билан алмаштириш. Ушбу турдаги қалбакилаштириш воситаси қўшимчалар ва товарларга илова қилинган ҳужжатларда маркировкада кўрсатилган, лекин енг паст даражадаги товарлар билан бир хил бўлади.
Сифатни қалбакилаштириш - бу рецепт бўйича назарда тутилган рухсат этилган ва рухсат этилмаган қўшимчалардан фойдаланиш, истеъмолчини маҳсулотнинг ҳақиқий истеъмол хусусиятлари тўғрисида чалғитишга қаратилган. Қалбакилаштирувчиларнинг асосий мақсади - сифатини
оширган ҳолда, сифациз товарларга истеъмолчиларнинг хоҳиш- истакларини яратишдир.
Энг кенг тарқалган сохта маҳсулотлар - бу шакар асал, сунъий инверт шакар ва сахароза билан тулдирилган асал. Асалнинг сохталаштирилишини, хусусан, ферментатив фаоллигини, сахароза таркибини, оптик фаоллигини аниқлаш орқали таниб олишнинг турли усуллари мавжуд. Бироқ, В.Г.Чудаков ёзганидек, ҳар қандай табиий асал учун 100% ишончлилиги ва нол хатоси бўлган қалбакилаштиришни аниқлайдиган битта индикатор йўқ . Шакар асалини ишлаб чиқариш сохталаштириш деб ҳисобланади ва уни асаларилар асали ниқоби остида сотиш тақиқланади.
Шакар асалининг таркиби асаларилар томонидан қайта ишлаш давомийлиги ёки даражасига боғлиқ. Иккинчиси уни боқиш вақтига, сиропанинг концентрациясига ва унга кислота қўшилишига боғлиқ. Шакар асалидаги сув миқцори 15,0-21,1% ни ташкил қилади. Ушбу кўрсаткичга кўра, улар таркибида 13,4- 22,2% сув бўлган табиий асалдан фарқ қилмайди.
Шакар асалининг диастаза сони 9,4-15,0 Готе бирлиги, табиий еса 6,5-50 гача. Ушбу кўрсаткич қалбакилаштиришни аниқлаш учун ҳам ярамайди.
Шакар асалини аниқлашда қуйидаги маълумотлар ҳисобга олинади:

• 
  хушбўй ҳид (эски кўплаб чуқурчалар ҳиди),
  
• 
  таъми (моғор, бўш),
  
• 
  консистенция (янги олинган асал учун - суюқ, сақлаш пайтида - қуюқ, ёпишқоқ, ёпишқоқ, желатинли),
  
• 
  кристалланиш даражаси (ёғли),
  
• 
  полен таркиби (битта устун ўсимлик чанг доначасининг йўқлиги),
  
• 
  умумий кислоталик - 1 ⁰ дан юқори бўлмаган;
  
• 
  кул таркиби - 0,1% дан анча паст, сохта ўнг томонга бурилишга эга.
  

Тест саволлари:

1. 
   Қанд-шакар тарки- бида қанча сахароза мавжуд?
   

1. 
   99,9% дан ортиқ
   
2. 
   99,9% дан кам
   
3. 
   77,9% дан ортиқ
   
4. 
   88,9% дан кам
   

2. 
   Қанд-шакар тарки- бидаги қайтарувчи мода- ларнинг таркиби
   

1. 
   0,1%данкам
   
2. 
   0,1% дан ортиқ
   
3. 
   1% дан кам
   
4. 
   1%данортиқ
   

3. 
   Гул асалининг ранги қандай?
   

1. 
   рангсиздан жигар ранггача
   
2. 
   рангсиз в) жигарранг г) амбер
   

4. 
   Липа асалидаги малтоза миқдори
   

1. 
   5,0-8,0%
   
2. 
   5.8—20.5%
   

в) 7,0-15,0%
г) 17,4-51,8%

5. 
   Қанд-шакар фенила- ланиннинг таркиби
   

1. 
   9-17%
   
2. 
   17-19%
   
3. 
   21-30%
   
4. 
   30-47%
   

6. 
   Жигарранг спирт ва жигарранг алдегид
   

мавжудлиги қайси
турдаги асалга хос?

1. 
   кунгабоқар
   асалига
   
2. 
   кориандер асалига в) липа асал учун г) оқ акация асалига
   

7. 
   Липа асалининг фаол кислоталиги
   

1. 
   4,5 дан 7,0 гача
   
2. 
   4,5 дан
   

ошмаслиги керак

3. 
   3.8 дан 5.2 гача
   
4. 
   3.8 дан
   

ошмаслиги керак

8. 
   Асаларичнлик асалига қандай модданинг киритилишини, таркибидаги оксиметилфурфуралнинг кўпайиши билан аниқлаш мумкинми?
   

а) лавлаги патокаси б) шакар в) желатин г) крахмал

9. 
   Қайдай эритма билан реаксияда асалга крахмал қўшилганлиги аниқланади?
   

1. 
   барий хлорид
   
2. 
   танин
   
3. 
   калий г) калий хлорид
   

10. 
    Асалга желатин қўшилиши қандай сувли эритма билан реакция орқали аниқланади?
    

1. 
   барий хлорид
   
2. 
   танин
   
3. 
   калий
   
4. 
   калий хлорид
   

11. 
    Асал ари лар
    

асалининг ҳақиқийлигини аниқлаш усуллари
таҳлилнинг мураккаблиги
ва ишончлилигига қараб неча турга бўлинади?

1. 
   4га
   
2. 
   3 га
   
3. 
   5 га
   
4. 
   7 га
   

12. 
    Асаларилар асалини таҳлил қилиш усуллари тадқиқотчининг малака даражаси ва таҳлилнинг частотасига қараб неча турга бўлинади?
    

1. 
   2 га
   
2. 
   3 га
   
3. 
   5 га
   
4. 
   7 га
   

4-БОБ. НООЗИҚ-ОВҚАТ ТОВАРЛАРИНИ
ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАШ ВА ҚАЛБАКИЛАШТИРИШ
Режа:

1. 
   Ноозиқ-овқат товарларини идентификациялаш ва қалбакилаштириш тушунчаси.
   
2. 
   Ноозиқ-овқат товарларини идентификациялаш турлари ва усуллари.
   
3. 
   Ноозиқ-овқат товарларини идентификациялаш воситалари.
   
4. 
   Ноозиқ-овқат товарларини қалбакилаштириш тушунчаси ва уни аниқпаш турлари, усуллари.
   
5. 
   Қалбакилаштириш оқибатлари.
   
6. 
   Парфюмерия маҳсулотларини идентификациялаш ва қалбакилаштириш.
   
7. 
   Нефть махсулотларини идентификациялаш ва қалбакилаштириш.
   
8. 
   Қоғозни идентификациялаш ва қалбакилаштириш.
   
9. 
   Тўқимачилик товарларини идентификациялаш ва қалбакилаштириш.
   

1. 
   Ноозиқ-овқат товарларини идентификациялаш ва
   қалбакилаштириш тушунчаси
   

Ноозиқ-овқат товарларни идентификациялаш ва қалбакилаштириш тўғрисидаги билимлар билан қуролланган талаба ноозиқ-овқат товарларнинг ҳақиқийлигини амалиётда идентификациялай олади ва уларнинг сохталаштирилганлигини аниқлай билади, қалбакилаштириш усулларини аниқлаш имконини берадиган мезонларни танлай олади, маҳсулотнинг хусусиятлари унинг муҳим белгиларига ўхшашлигини тасдиқлай олади, объектга қўйиладиган стандартлар талабларига риоя этилганлигини тўғридан-тўғри ёки билвосита аниқлай олади.
Ноозиқ-овқат товарларни идентификациялаш ва қалбакилаштириш техник ва иқтисодий вазифалар мажмуасини қамраб олади:

• 
  ноозиқ-овқат товарларни идентификациялаш ва қалбакилаштириш тўғрисидаги назарий қоидаларни ривожлантириш;
  
• 
  идентификация мезонлари ҳамда усулларини, товарлар сохталаштирилганлигини аниқлаш йўлларини ишлаб чиқиш;
  
• 
  товарларни идентификациялашнинг меъёрий-ҳуқуқий базасини яратиш;
  
• 
  синалаётган товарларнинг барча хоссалари ёки босилган тамғасидаги, идишидаги, илова қилинган ҳужжатлар ва меъёрий ҳужжатлардаги тавсифи билан баҳоланадиган ўхшаш товарларга мувофиқлигини тадқиқ қилиш;
  
• 
  товарларни қалбакилаштиришнинг олдини олиш ва унга қарши курашиш бўйича туркум тадбирларни ишлаб чиқиш;
  
• 
  идентификация экспертизасининг холислигини ва ресурслар ҳамда вақт кам сарфланишини таъминлайдиган экспресс-усулларни ишлаб чиқиш.
  

Ноозиқ-овқат товарларни идентификациялаш ва қалбакилаштириш қуйидаги фанларга таянади:

• 
  кимё - хом ашёни ва бошланғич материалларни идентификациялашда ёрдам беради;
  
• 
  физика - товарларнинг механик, электрик, термик ва бошқа физик хоссаларини идентификациялаш имконини беради;
  
• 
  биология- хом ашё ва материалларнинг келиб чиқиш табиатини идентификациялаш имконини беради;
  
• 
  товаршунослик- ассортиментга мансубликни идентификациялаш, шунингдек товарларнинг сифат кўрсаткичларини идентификациялаш учун зарур ва етарли бўлган кўрсаткичлар номенклатурасини ишлаб чиқиш имконини беради;
  
• 
  иқтисодиёт - товарни иқтисодий категория сифатида билиш, товарларни қалбакилаштириш оқибатида истеъмолчилар, давлат ва қонуний ишлаб чиқарувчилар кўрадиган моддий зарарларнинг сабабларини очиш имконини беради.
  

Қалбакилаштирилган товарларни ўз вақтида аниқлаш ҳамда товарларнинг ҳақиқийлигини тасдиқлашнинг назарий тасаввурларини ва амалий кўникмаларини ҳосил қилиш “Ноозиқ-овқат товарларни идентификациялаш ва қалбакилаштириш” деган бобда ўрганилади.
Ноозиқ-овқат товарлар сохталаштирилган деган шубҳа билан уларни идентификациялаш фақат махсус физик, физик-кимёвий ва кимёвий усуллардангина эмас, балки қалбакилаштиришни аниқлаш ҳамда янги самарали идентификациялаш усулларидан ҳам фойдаланишни талаб қилади.
Идентификацияга хилма-хил вазифалар хос:

• 
  кўрсатиш вазифаси — тақдим этилган товар намунасини конкрет ном, нав, марка, тур, шунингдек товар партияси билан бир хил, деб кўрсатиш;
  
• 
  ахборот бериш вазифаси — бозор муносабатлари субъектларига зарур ахборотни етказиш вазифаси;
  
• 
  товарнинг ассортимент кўрсаткичи босилган тамғада, товарга илова қилинган ҳужжатларда кўрсатилган ахборотга мослигини, яъни товарнинг ҳақиқийлигини тасдиқлаш вазифаси;
  
• 
  бошқариш вазифаси — маҳсулотнинг сифат тизими унсурларидан бири бўлиб хизмат қилиш вазифаси.
  

Идентификация вақтида натижанинг салбий бўлиб чиқиши товарлар сохталаштирилганлигидан далолат беради.
Товарлар, хизматлар, қимматли қоғозлар (пул, акциялар, векселлар ва бошқалар), ахборот, ишчи кучи ва тижорат фаолиятининг бошқа объектлари идентификация объектларидир. Ўрганилаётган фанда ноозиқ-овқат товарларни идентификациялаш объект бўлади.
Бозор муносабатларининг барча иштирокчилари ноозиқ- овқат товарларни идентификациялаш субъектларидир:

• 
  ) ишлаб чиқарувчилар — хом ашёни, ярим тайёр маҳсулотларни, бутловчи буюмларни қабул қилиб олиш босқичида ҳамда тайёр маҳсулотни бериш вақгида;
  
• 
  ) савдо ташкилоти (савдо воситачиси) - олди-сотди шартномаларини тузиш, товарларни қабул қилиб олиш ва уларни сотишга тайёрлаш босқичларида;
  
• 
  ) истеъмолчи - товарни органолептик кўрсаткичлар бўйича, ўзининг ҳаётий тажрибасига, билимларига таяниб ва товар ҳақида етарли ахборотга эга бўлмасдан бошқаларнинг фикрига қулоқ солиб сотиб олаётганида. Бунда харидор ўз хатолари учун ўзининг пули билан ҳақ тўлайди.
  

Тест саволлари:



1. Ноозйқ - овқат маҳсулотларини идентификациялашда тест усуллари қандай ҳолларда қўлланилади?

1. 
   кимёвий ва био- кимёвий реакцияга сезгир- лик чегараси бўйича товарнинг хавфсизлик даражасини аниқлаш учун
   
2. 
   юпқа кристаллик массани ўрганиш учун
   
3. 
   парфюмер маҳсулотларини таркибини аниқлаш у чун
   
4. 
   қурилиш материалларини минерал- фазавий таркибини аниқлаш учун
   

2. Қалбакилаштириш оқибатида инсонга қандай

маънавий зарар етиши мумкин?

1. 
   тушкунлик
   

кайфияти, стресс, одамларга ишончнинг ёъқолиши, давлатга ишончнинг ёъқолиши

2. 
   заҳарланиш, янги касаллик пайдо бўлиши, мавжуд касалликнинг кучайиши, генетик
   

бузилишлар, онкологик касалликлар шаклланиши

3. 
   оз миқдордаги товар учун кўп пул сарфлаш; истеъмолга яроқсиз бўлган маҳсулотни харид қилиш ва шу кабилар
   
4. 
   тўгри жавоб
   

келтирилмаган

2. 
   Ноозиқ-овқат товарларини идентификациялаш турлари ва усуллари
   

Ноозиқ-овқат товарларни идентификациявий экспертиза қилиш мақсадларига мувофиқ идентификация қуйидаги турларга бўлинади: истеъмол бўйича, товар туркуми бўйича (тур бўйича), сифат бўйича, нав бўйича, махсус идентификация, ахборотни идентификациялаш, миқцорни идентификациялаш, баҳони идентификациялаш.
Истеъмол бўйича идентификация у ёки бу маҳсулотни, ё бўлмаса хом ашёни ишлатиш мумкинлигини аниқлаш мақсадида ўтказилади, чунки кўпгина материаллардан ғоят хилма-хил мақсадлар учун фойдаланилади.
Чунончи, зиғир тиббиётда ҳам (зиғир мойидан фойдаланилади), тўқимачилик саноатида ҳам (поясидан газламалар тайёрлаш учун) қўлланилади.
Кварц қумидан ғишт ва деворбоп тошлар, абразив асбоблар ва кварц ойнасини ишлаб чиқаришда фойдаланилади.
Шундай қилиб, истеъмол бўйича идентификация Ўзбекистон бозорларига конкрет истеъмолчининг ижтимоий фойдалилигини таъминлашга мўлжалланмаган товарларни киритмаслик имконини беради.