Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

Тан олмаслик сиёсати. Япония XIX асрнинг 1542 йилларидан бошлаб 
Ғарб билан радикализм ёналиши буйича кескин алоқаларини олиб борди. 
Ўқотар қуролларни сотиб олиш ва Ғарб мамлакатларига христиан динини 
олиб кириш каби модеринизация қилишнинг таъқиқланган шаклларига йўл 
қўйилди. Ушбу радикализм позицияси, 1854 йилда Япониялик Комодере 
Пэрри томонидан куч билан ўрнатилди ва 1868 йилда Мейджи тикланишидан 
сонг якунланди. Бир неча асрлар давомида Хитой ҳам ҳар қандай замонавий 
модеринизация ёки ғарбланишга тўсқинлик кўрсатди. 1601 йилда христиан 
эмиссарлари Хитойга қўшиб олинди ва 1722 йилларга келиб, улар Хитой 
қарамоғидан самарали қўтилиб чиқишга эришдилар. Япониядан фарқли 
ўлароқ, Хитойнинг тан олмаслик сиёсати, асосан, Хитойнинг Ўрта Қироллик 
сифатида намоён бўлишига ва Хитой маданиятининг устунлигини 
кўчайтиришга қаратилган эди.
Йигирманчи асрда транспорт ва коммуникация соҳасидаги ўзгаришлар 
ва глобал янгиланишлар ишлаб чиқариш харажатларининг кескин ўсишига 
сабаб бўлди. Кичкина қишлоқ жамоаларини ҳисобга олмаганда, 
модеринизация ва ғарблашувни рад этишни ҳеч ким хоҳламади. Даниэл Пипес 
Ислом 
дини 
ҳақида 
қуйидагича 
ёзган: 
“Фақатгина 
экстримал 
фундаменталистларгина модеринизация ва ғарбийликни рад қилишга 
журъатлари етарли еди. Улар телевизорларни дарёларга отардилар, қўл 
соатини тақишдан бош тортардилар ва ҳатто-ки ҳеч қачон двигател 
ишлатмасдилар. 
Кемализм. Ғарбга берилган иккинчи жавоб Тойинбийнинг 
Геродианизми бўлиб, у ҳам модернизацияни, ҳам ғарблаштиришни ўз ичига 
олганди. Ушбу ёндашув XIXаср охирларига келиб япон ва хитойни ўз тарихий 
тилларидан воз кечишга ва инглиз тилини ўз миллий тили сифатида қабул 
қилишга ундади. Бу ғоя ғарбда жойлашмаган зоналарга қараганда ғарбликлар 
орасида оммалашганлиги ажабланарли эмас. Айтишларича: “ Муваффақиятли 
бўлиш учун биз каби бўлишингиз керак; бизнинг йўлимиз ягона йўлдир”. Гап 
шундаки, “ушбу қадриятлар ва жамиятларнинг ижтимоий тузилмалари 
индустриянинг қадриятлари ва амалиётига мутлақо бегона”. Демак, иқтисодий 
ривожланиш ҳаётни ва жамиятни тубдан бузиб ташлашни талаб қилади.

---

Модернизацияга ўтиш учун мусулмонлар ғарблашиши лозим. 
Дунёвиликдан қочиб бўлмайди. Европа тиллари ва Ғарб таълим муассасалари 
осон яшашни қўллаб-қувватлайди ва шунинг учун улардан осонликча қутилиб 
бўлмайди. Агар мусулмонлар Ғарб моделини қабул қилсагина, улар техника 
сохасида ривожланишга тайёр бўладилар.Бу сўзларнинг ёзилишидан олтмиш 
йил аввал, Мустафо Камол Отатурк ҳам шу каби хулосаларга келди ва 
Усмониларнинг ёқасидан янги бир Туркияни яратди ва уни ғарбилаштириш ва 
модернизация қилиш учун катта ишларни амалга оширди. 
Реформизм жамиятни ривожланаётган замонавий дунёдан ажратишни 
ўз ичига олса, Кемализм еса бир неча асрлар давомида мавжуд бўлган 
маданияниятни йўқ қилиш ва унинг ўрнига бошқа цивилизациядан олиб 
кирилган мутлақо янги маданиятни ўрнатишдек қийн вазифани ўз зиммасига 
олганди. Учинчи танлов-модернизацияни маданий қадриятлар, амалиётлар ва 
институтлар билан бирлаштиришдир. Шубхасиз, бу танлов ғарбий бўлмаган 
зоналарда жудаям машхур бўлган. Мисрда 1830-йилларда Мухаммад Али 
ғарбилашмасданоқ техник модернизацияга ўтишга ҳаракат қилди. Аммо бу 
уриниш муваффақиятсиз тугади. XIX асрнинг иккинчи ярмида Жамол ал Дин 
ал-Афғоний, Мухаммад Абдух ва бошқа ислоҳатчилар ”Исломнинг замонавий 
илм ва Ғарбнинг енг яхши ғоялари билан мослиги” ва “замонавий ғоялар ва 
институтларни қабул қилиш учун исломий асослар” ни асослаб, Ислом ва 
замонавийликни янгича туташтиришга ҳаракат қилдилар. Kонституционизм 
ва вакиллик ҳукумати Кемализмга интилётган кенг қамровли ислохат еди. 
Ушбу турдаги ислоҳатлар 1870-йилдан 1920-йилларгача мусулмонлар 
томонидан ўрганилиниб чиқди.
Рад этиш сиёсати, Кемализм ва Ислоҳатчилик нима мумкун ва нимани 
ҳохлашига қараб ҳар ҳил тахминларга асосланган. Рад қилиш сиёсати учун 
модернизация ҳам, ғарблашиш ҳам номақбулдир, сабаби бу амалиёт 
иккаласини ҳам рад этиши мумкин. Кемализм учун эса модернизация ва 
ғарблашиш мақсадга мувофиқдир, чунки иккинчисисиз биринчисига ҳеч 
қачон эришиб бўлмайди. Ислоҳотчиликни йулга қўйиш учун фақатгина 
модернизация лозимдир. Рад етиш амалиёти ва Кемализм орасида 
модернизация 
ва 
ғарблашишни 
бутунлай 
қабул 
қилиш 
ҳақида 
тушунмовчиликлар пайдо бўлган. (3.1-расмда ушбу учта ҳаракат йўналиши 
диаграммаси келтирилаган) А-нуқтаси Рад этиш амалиёти ; В-нуқтаси 
Кемалист диоганали бўйлаб ҳаракатланади; С-нуқтаси Ислоҳотчилик томон 
ҳаракатланади. Бу йўллар билан улар қандай қилиб қўзғалади? Ҳақиқатдан 
ҳам ҳар бир Ғарбда жойлашмаган жойларнинг ўзининг учта прототип йўллари 
бор. Марзуйнинг айтишича Миср ва Африка Д-нуқта тамон қозғалади сабаби 
улар модернизациясиз Ғарблаштирилган халқлардир. Ғарбга қарашли 
бўлмаган 
жамиятларнинг 
Ғарбга 
муносабатида 
модернизация 
ва 

---

ғарбийлаштиришнинг умумий шакли мавжуд бўлса, унда у А-нуқтасидан Е-
нуқтаси бўйлаб ҳаракатланади. Дастлаб, ғарблаштириш ва модернизация бир-
бири билан чамбарчас боғлиқ бўлгани учун, Ғарбда жойлашмаган мамлакат 
Ғарб маданиятининг муҳим элементларини ўзлаштириш сари секин қадам 
қойган. Модернизация суръати ошгани сайин, турғунлик даражаси 
пайсаймоқда ва маҳаллий маданият тикланмоқда. Кейинчалик, модернизация 
Ғарб ва Ғарбий бўлмаган жамият орасидаги цивилизация мувозанатини 
ўзгартиради. 
3.1-расм. 
Ўзгаришнинг дастлабки босқичларида, Ғарблаштириш модернизацияга 
туртки бўлади. Кейинчалик , модернизация Ғарблашишга ёрдам беради. 
Жамият даражасида модернизация бутун жамиятнинг иқтисодий, ҳарбий ва 
сиёсий кучини оширади ва ушбу жамият одамларини ишонтириб, маданий 
жиҳатдан етук бўлишга ундайди. 
Ушбу таxминий модел ижтимоий фан назарияси ва тарихий тажрибага 
мос келади. Рейнер Баум “ўзгармас фаразга” оид мавжуд далилларни 
синчковлик билан ўрганиб чиқиб, бир хулосага келди: “Инсоннинг шахсий 
автономлигини изланишини давом эттириш маданий жиҳатдан ажралиб 
турадиган тўқнашувларда юзага келади”. 
Дунёдаги деярли барча ғарбий цивилизациялар камида бир минг йиллик, 
баъзи ҳолларда бир неча минг йиллик даврда пайдо бўлган. Улар ўзларининг 
ҳаётларини яхшилаш мақсадида бошқа цивилизациялардан ўзига керакли 
жиҳатларини олишган. Хитойнинг Буддизм динини Ҳиндистонга 
сингдириши, 
олимларнинг 
фикрига 
кўра, 
барибир 
Ҳиндистонни 
буйсиндиришга олиб келмади. Хитойликлар Буддизмни Хитой мақсадлари ва 
эҳтиёжларига мослаштирганлар. Хитой маданияти Хитойлигича қолаверди. 
Хитойликлар Ғарб мамлакатларини христианлаштириш учун кўп тер тўкиши 
лозим. Агар улар бу динни ўзлаштиришса, у Хитой маданиятининг марказий 
элементларига мос келадиган тарзда мослаштирилиши кутилмоқда. Шу каби, 
Мусулмон Араблар Юнон меросини асл утилитар сабабларга кўра олдилар. 
VII асрда Япония Хитой маданиятини ўз ҳудудигага олиб кирди ва ҳарбий 
тазйиқлардан холи ҳолда, ўз ташаббуси билан юқори цивилизацияга айланди. 
Камолчиларнинг 
Ғарбга 
қарашли 
бўлмаган 
жамиятларининг 
модернизация қилиниши ҳали кунгача исботини топмаган. Ғарбга хос 
бўлмаган жамиятларни модернация қилиш учун уларни ғарблаштириш керак 
деган фикр нотўғри. Лекин бир савол туғилади: Ғарбга қарашли бўлмаган 
жамиятлар модернация қилиниши учун тўсиқлар жудаям каттами? Уларни 

---

модернация қиладиган бўлсак, биз уларнинг маданиятини Ғарб маданияти 
билан алмаштиришимиз керакми? Назарий жиҳатдан олиб қарасак, Ғарбга 
қарашли бўлмаган жамиятларни мукаммаллаштириш учун ғарбийлаштириш 
керак деган ўта камолчилик важлари универсал таклиф эмас. Бироқ, бу ҳаракат 
савол туғдиради: Ғарбга қарашли бўлмаган баъзи жамиятларда маҳаллий 
маданиятнинг модернизация қилиш йўлидаги тўсиқлари шунчалик каттаки, 
агар модернизация қилинадиган бўлса, маданиятни Ғарб маданияти билан 
алмаштириш керакми? Танловлар чекланган кўринмайди. Япония, Сингапур, 
Тайван, Саудия Арабистони ва озгина даражада Эрон Ғарбга айланмасдан, 
қаттиқ жамиятларга айланди. Дарҳақиқат, Шаҳнинг Камолчилар оқимига амал 
қилиш ва иккаласини қилиш ҳаракатлари ғарбга қарши шиддатли, аммо 
антидодерн реакцияни келтириб чиқарди. Хитой аниқ ислоҳот йўлидан 
бормоқда. 
Исломий 
жамиятлар 
модернизацияга 
ўтиш 
даврида 
қийинчиликларга дучкелишди ва Пипес, Вестемизация, Ислом ва 
замонавийлик ўртасидаги иқтисодий масалаларда, масалан, қизиқиш, рўза 
тутиш, мерос ҳақидаги қонунлар ва ишчи кучларда аёлларнинг иштироки каби 
зиддиятларга ишора қилиб, унинг даъвосини қўллаб-қувватлайди. Шунга 
қарамай, у Максин Родинсонни "мусулмон дини ислом дунёси замонавий 
капитализм йўлидан ривожланишига тўсқинлик қилганлигини кўрсатадиган 
ҳеч нарса йўқ" деган фикрни тасдиқлайди ва иқтисодий ислом ва 
модернизациядан ташқари бошқа масалаларда ҳам таъкидлайди. Улар, 
албатта, Диний илмларни ривожлантира олишлари, фабрикаларда самарали 
ишлашлари ёки илғор қуроллардан фойдаланишлари мумкин. Модернизация 
ҳеч қандай сиёсий мафкурани ёки муассасаларни талаб қилмайди: сайловлар, 
миллий чегаралар, фуқаролик бирлашмалари ва Вестем ҳаётининг бошқа 
белгилари иқтисодий ўсиш учун зарур эмас. Ислом ақида сифатида менежмент 
бўйича маслаҳатчиларни ҳам, деҳқонларни ҳам қониқтиради. Шариатда 
модернизатция билан бирга келадиган ўзгаришлар, масалан, қишлоқ 
хўжалигидан саноатга, қишлоқдан шаҳарга ёки ижтимоий барқарорликдан 
ижтимоий оқимларга ўтиш ҳақида ҳеч нарса айтилмайди. Бу оммавий таълим, 

---

тезкор алоқа, транспортнинг янги турлари ёки соғлиқни сақлаш каби 
масалаларга ҳам халақит бермайди. Шубҳасиз, ҳатто, ғарбий Ғарбга қарши 
кураш ва маҳаллий маданиятларни жонлантиришнингз амонавий 
тарафдорлари ҳам электрон почтанинг замонавий усулларидан фойдаланишда 
иккиланмайдилар. Модернизация, қисқаси, Ғарблаштириш дегани эмас. 
Ғарбий бўлмаган жамиятлар ўз маданиятларидан воз кечмасдан ва ғарбий ғарб 
қадриятлари, институтлари ва амалиётини қабул қилмасдан ҳам 
модернизацияни ўтказиши мумкин.