Alisher Navoiy (9-fevral 1441-yil 3-yanvar 1501-yil) ulugʻ oʻzbek va boshqa

---

ALISHER NAVOIY 
Alisher Navoiy (9-fevral 1441-yil — 3-yanvar 1501-yil) — ulugʻ oʻzbek va boshqa 
turkiy xalqlarning shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi boʻlgan.[1][2][3] Gʻarbda 
chigʻatoy adabiyotining buyuk vakili deb qaraladi, sharqda „nizomi millati va 
din“ (din va millatning nizomi) unvoni bilan ulugʻlanadi. 
Alisher Navoiy 
Tavalludi 9-fevral 1441-yil Hirot, Temuriylar imperiyasi 
Vafoti: 3-yanvar 1501-yil (60 yoshda) Hirot, Temuriylar imperiyasi 
Fuqaroligi Temuriylar imperiyasi va Greater Khorasan 
Kasbi: Davlat arbobi, faylasuf, shoir, yozuvchi 
Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho 
bergan , Kamol Turbatiy e’tiborini qozongan.Sayid Hasan Ardasher Pahlavon 
Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy 
hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469-yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar 
sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan. 
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida 
yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va 
Astrobod hokimligi (1487)ga tayinlanadi. 1480-1500-yillar mobaynida oʻz 
mablagʻlari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yoʻlovchilar 
toʻxtab oʻtish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 koʻprik, 20 ta hovuz 
qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“ 
(„sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga koʻra 
Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi. 
Alisher Navoiy tarjimai holi oʻz davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, 
Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. 
Hayoti 
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning oʻgli Shohruh Mirzo shohligi 
davrida Hirotda tugʻildi. Zamondoshlari uning haqida koʻpincha „Nizomiddin 
Mir Alisher“ deb yozadilar. 'Nizomiddin"-din--diyonat nizomi degani boʻlib, 

---

donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, „mir“ — amir demakdir. Uning 
otasi Gʻiyosiddin Muhammad (uni Gʻiyosiddin Kichkina ham der edilar) 
temuriylar saroyining amaldorlaridan, xonadonning ishonchli kishilaridan edi. 
Onasi amirzoda Shayh Abusaid Changning qizi boʻlgan, ismi maʼlum emas. 
Alisherning bobosi Temurning oʻgʻli Umarshayx bilan emikdosh (koʻkaldosh) 
boʻlgan ekan. 
Buyuk shoir oʻz asarlarida bu qutlugʻ dargohga yaqinligidan iftixor etishini 
bayon qiladi. Shuningdek, uning tarjimai holiga oid ayrim lavhalar asarlarida 
uchraydi. Bu tabarruk zot toʻgʻrisidagi baʼzi maʼlumotlarni esa uning 
zamondoshlari oʻz kitoblarida beradilar. 
Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda oʻsdi. 
Kichiklik chogʻidan sheʼr va musiqaga ishqi tushdi. Olimu fozillar davrasida 
boʻldi. Uch-toʻrt yoshlarida davrining mashhur shoiri Qosim Anvorning bir 
sheʼrini yod aytib, mehmonlarni hayratga soldi. Bir yildan soʻng uni maktabga 
berdilar. U boʻlajak sulton Husayn Bayqaro bilan birga oʻqidi. Uning zehni va 
iqtidori haqidagi gaplar esa el orasida tarqalib bordi. 
1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, temuriy shahzodalar oʻrtasida taxt uchun 
kurash boshlanadi. Hirot notinch boʻlib qoladi. Alisherlar oilasi Iroqqa yoʻl oladi. 
Yoʻlda, 
Taft 
shahrida 
Alisher 
zamonasining 
mashhur 
tarixchisi, 
„Zafarnoma“ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashdi. 
Alisher xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir bu bilan bogʻliq 
shunday bir hikoyani keltiradi: Karvon Yazd choʻli bilan Hirotga borarkan, tungi 
yurishlardan birida ot-ulov ustida hammani uyqu bosadi. Alisher mingan ot, 
ittifoqo, yoʻldan chiqib, boʻlajak shoir egardan tushib qoladi, uyqu zoʻrlik qilib, 
uygʻonmaydi. Horigan ot ham egasi yonidan ketmay, toʻxtab qoladi. 
Alisher tong otib, quyosh qiziganda uygʻonadi. Qarasa, poyonsiz sahro, atrofida 
hech kim yoʻq. Yolgʻiz otigina yovshan ildizlarini chimtib turibdi. Oʻn yoshli bola 
oʻzini qoʻlga oladi. Otini minib, zehn bilan yoʻlni topib ilgari yuradi. Kun qizib, 
chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa qorayib koʻrinadi. U suv 
toʻla mesh ekan, Ollohga shukuronalar aytib, Alisher yoʻlini davom ettiradi. 
Uning ota-onasi manzilga yetgach, oʻgʻilllarini yoʻqligini biladilar va mulozimni 
shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim koʻp yurmay, Alisherga duch keladi. 
Alisherni, goʻyo u qayta tugʻilganday, quvonch bilan kutib oladilar. 

---

1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga oʻtiradi, notinchliklar 
bosiladi. Gʻiyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher 
esa oʻqishini davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni sheʼriyat, adabiyot olamiga 
olib kirdi. Boʻlajag shoir Saʼdiy Sheroziyning „Guliston“. „Boʻston“, asarlarini, 
Farididdin Attorning „Mantiq ut-tayr“(„Qush mantigʻi“)ni soʻngsiz ishtiyoq bilan 
oʻqidi. Ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyatlar va ularning chuqur 
mazmuni Alisherning oʻy-xayolini tamom egallab oldi: Bir kuni qushlar jam 
boʻlibdi. Har xil: toʻti, qumri, tovus, bulbul va hokazo. Oʻrtaga hudhud 
(sassiqpopishak) chiqibdi. Boshidagi tojini selkillatib, oʻzini taʼrifu tavsif etibdi. 
Soʻng u hammani olam podshosi Semrugʻni izlashga undabdi. Qushlar uni 
surishtira boshlabdilar. „Zotini, sifatini, sifatini ayt, bizga nishon ber!“ — 
deyishibdi ular. Hudhud hikoya boshlabdi: Semurgʻ bir kecha dunyoni aylanib, 
uchib yurar edi. Nogoh yoʻli Chin shahri ustidan tushdi. Bir silkingan edi, 
mamlakat nurga gʻaeq boʻldi. Patidan biri tushib qolgan ekan. Ogoh boʻlganlar 
aqlu shuurini yoʻqotdilar. Chin mulki esa hashamat(ulugʻvorlikka) chulgʻandi. 
Qushlar zavq-u shavq bilan yoʻlga tushadilar. Biroq bu zavq-shavq uzoq davom 
etmaydi. Qushlar eʼtiroz bildirib, uzr aytib, oʻzlarini chetga ola boshlaydi. 
Hudhud har biriga javob aytadi. Semrugʻga yetishish baxti oldida bu dunyoning 
tashvishlari hechligini isbot etuvchi biror hikoya keltiradi. Hudhudning gaplari, 
hikoyalari qushlarga yangi bir kuch bagʻishlaydi. Ular hudhudni boshliq qilib, 
yoʻlga tushadilar. Hudhud buy oʻlning ishq yoʻli ekanligi, unga kirgan odam 
Shayx Sanʼon singari oʻzligidan kechishi lozimligini aytadi. Yana bir-biridan 
jozibali hikoyalar: Nihoyat, qushlar yeti vodiyni bosib oʻtadilar va oʻzlarining 
Semurgʻ ekanligini anglab yetadilar. 
„Mantiq ut-tayr“ xayoli Alisherga bir umr hamroh boʻldi. Umrining soʻngida esa 
„Lison ut-tayr“(„Qush tili“) nomi bilan kitob yozdi. Boʻlajag shoir yana Nizomiy 
Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlarini sevib oʻqir edi. 
1453-yilda Alisherning otasi Gʻiyosiddin Mauhammad vafot etadi. Alisher 
Abulqosim Bobur hizmatiga kirdi. Avval Sabzavorda, soʻng Mashhadda yashadi. 
Ikki maktabdosh doʻst — Husayn va Alisher yana birga boʻldilar. Bir munosabat 
bilan u 50 ming bayt, 100 ming misra sheʼr yod olganini aytdi. Sheʼr shunchaki 
nutq oʻstirish emas, maʼrifat, taffakur mashqi ham edi. Navoiy 15 yoshlarida oʻz 
sheʼrlari bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini tordi. Xondamirning 
yozishicha, sheʼrlari bilan endigina tanilib kela boshlagan Alisher oʻz davrining 

---

dongdor shoiri Mavlono Lutfiy xizmatiga boradi. Mavlono undan sheʼr oʻqishni 
iltimos qiladi. Alisher oʻzining: Orazin yopgʻoch, koʻzimdin sochilur har lahza 
yosh, Boʻylakim, paydo boʻlur yulduz nihon boʻlgʻoch quyosh. matlaʼi bilan 
boshlanadigan gʻazalini oʻqiydi. Sheʼrdan hayratga tushgan keksa shoir bunday 
deydi: „Valloh, agar muyassar boʻlsa edi, oʻzumning forsiy va turkey tillarda 
aytgan oʻn-oʻn ikki ming baytimni shu gʻazalga almashtirardim va buni 
oʻzimning katta yutugʻim deb hisoblar edim“. Bu turkiy (oʻzbek) sheʼriyatiga 
juda katta isteʼdod kirib kelayotganidan nishona edi. 
Yigitlik yillari 
1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etdi. Hokimyat tepasiga Abusaid Mirzo keldi. 
Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga shoʻngʻib ketdi. 
Navoiy esa Mashhad madrasalarida oʻqishni davom ettirdi. Doʻstlar orttirdi. 
Keksa shoir Kamol Turbatiyni shu yerda uchratdi. Turbatlik bu shoir Alisher 
bilan bir bayt muhokamasi ustida tanishib qoldi. Shoir 1464-yilda Hirotga 
qaytadi. Biroq poytaxda uni noxushliklar kutadi. Abusaid Mirzo u bilan taxt 
talashayotgan Husayn Bayqaroni yaqin kishilarini taʼqib va tayziq ostiga olgan, 
jumladan, togʻalari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali Gʻaribiylarni oldinma-
keyin qatl ettirgan edi. Ular isteʼdodli shoirlar edi. Alisherning ota mulki 
musodara qilingan, hatto yashab turgani boshpana ham qolmagandi. U 
shaharda uzoq qola olmadi. Holbuki, yosh shoirning ijodi barq urgan payti edi. 
Abdurahmon Jomiyadek zamonasining alloma adibi bilan yaqindan tanishib, 
saboqlar olgani, mehr qozongan edi. Navoiy — „Mahmud Nuran“ deb 
eʼzozlagan bu mashhur shoir va olim oʻzini siyosatdan uzoq tutar, hatto shahar 
tashqarisidagi Saʼdiddin Koshgʻariy (1456-yilda vafot etgan mashhur shyx, 
Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy qilib, oʻsha yerda yashar edi. 
Navoiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan sheʼriy maktubi bor. U „Masnaviy“ 
nomi bilan „Xazoyin ul-maoniy“ning birinchi devoniga kiritilgan. Mutaxasisslar 
uni Navoiyning Hirotdan Samarqandga joʻnash oldidan yozgan maktubi deb 
hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldida Ardasher bilan xayrlashmoqchi 
boʻlgan, lekin uni topmagan. Soʻng ushbu maktubni yozib qoldirgan. Maktub 
Alisherning safar oldidagi kechinmalari va oʻz otasidek yaqin koʻrgan Sayyid 
Hasan Ardasherning sifatlarini taʼrif etish bilan boshlanadi. Vatan va doʻstlarni 
tashlab ketish ogʻir. Xayrlashmay ketish undan ham ogʻir. U ulugʻ doʻstiga 

---

ketishi sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson 
soʻz bilan ulugʻdir, „falak jismining joni“-soʻz, ayqisa „nazm“ (sheʼr), deydi shoir. 
Va oʻzida sheʼr yozishga juda katta kuch-qudrat sezayotganini aytadi. Shunday 
qudratki, agar Firdavsiy oʻz „Shohnoma“sini 30 yilda yozgan boʻlsa, u oʻshanday 
asarni 30 oyda yoza oladi. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga 
keltirgan „Xamsa“si uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt 
esa notinch, odamlarda vafo yoʻq. Insoniylik qolmagan zulm avjida. Hatto tasali 
beruvchi kishi ham yoʻq. Ketaman, desang etagindan tutadigan umr 
yoʻldoshing, ketsang, ayriliqdan eziladigan doʻsting boʻlmasa. 
Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu shaharga 
kelishi sababini turlicha talqin qiladilar. Xondamir, oʻqish uchun keldi, deydi. 
Toʻgʻri u Samarqandda din huquqshunosi va faylasuf Fazulloh Abullays qoʻlida 
oʻqidi. Zahiriddin Bobur uni Abusaid surgun qildi deydi. Bunda ham asos bor. 
Abusaidning Alisherga munosabati yomon edi. Shoir Samarqandda dastlab 
moddiy qiyinchilik ichida yashaydi. Keyinroq unga shahar hokimi Ahmad 
Hojibek ragʻbat va hoiylik koʻrsatadi. Nihoyat, Samarqand oʻz goʻzalligi bilan 
ham Navoiyni maftun etadi. Shoi uni „firdavsmonand“(jannatmisol) deb ataydi 
va unga hech qachon „gardi fano“ oʻltirmasligini — zavolikka yuz tutmasligini 
istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi. 1465-
1466-yillarda uning muxlislari sheʼrlarini toʻplab, „devon“ tuzadilar. Bu kitob 
bugun „Ilk devon“ nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxrida Eronni eggalash 
uchun boʻlgan jangda Abusaid halok boʻladi. Husayn Bayqaro 1469-yilning 
boshida Hiroti qoʻlga oladi va Samarqandga xat yoʻllab, Navoiyni oʻz yoniga 
chaqiradi. Husayn Bayqaro uni davlat ishlariga jalb etadi. Muhrdor qilib 
tayinlaydi. 
Davlat va jamoat arbobi 
Alisher Navoiy 1469-1472-yillarda muhrdor, 1472-1476-yillarda vazir boʻlib 
ishlaydi. 1487-1488-yillarda Astrobodga hokimlik qildi. Husayn Boyqaro uni 
oʻziga gʻoyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va buni 
nihoyatda qadrlar edi. Toʻgʻri, Bayqaro va Navoiy oʻrtasiga uchinchi kishi 
aralashgan, sovuqchilik tushgan paytlar ham boʻldi. Lekin oʻz davrining ikki 
atoqli arbobi hamkorligi juda koʻp sinovlardan muvaffaqiyat bilan oʻtib, 
avlodlarga oʻrnak boʻldi. Husayn Bayqaro saltanatining daslabki yillarida juda 
notinch kechdi. Xondamirning yozishicha, u taxtga chiqqan yilning oʻzida 

---

Abusaid Mirzoning oʻgʻli Yodgor Muhammad taxt daʼvosi bilan qoʻzgʻaldi. 
Husayn Bayqaro unga qarshi qoʻshin tortadi va gʻalaba qozonadi. 
1470-yilning bahorida Yodgor Mirzo Astrobodda yana bosh koʻtaradi. Husayn 
Bayqaro Navoiyni yoniga olib, qoʻshin bilan yana yoʻlga tushadi. Xuddi shu payt 
Hirotda qoʻzgʻolon boʻlganligi xabari keladi. Husayn Bayqaro Navoiyni unga 
katta vakolatlar berib poytaxtga qaytaradi. Navoiy shaharda adolatni tiklab, 
xalqni tinchlantiradi. Shunday toʻqnashuvlarning birida Yodgor Mirzoning qoʻli 
baland kelib, poytaxdagi ayrim kishilar unga qoʻshiladilar. Mojarolarni 
tinchlantirish maqsadida uylangani Abusaidning qizi Robiya Sultonbegim eriga 
hiyonat qilib, u safariga ketganida poytaxtda inisi Yodgor Mirzo nomiga xutba 
oʻqitadi. Yurt bir muddat Yodgor Mirzo qoʻliga oʻtadi. Bu hol Husayn Bayqaroga 
qattiq taʼsir etadi. Tushkunlikka tushadi. Navoiy shunday paytda uning yonida 
turadi, tassali beradi. Oʻsha 1470-yilning oʻzida payt poylab, Navoiyning 
maslahati bilan Murgʻob daryosi boʻylaridan juda qisqa muddatda Hirotga yetib 
keladi va BogʻI Zogʻonda maishatdan charchab uxlab yotgan Yodgor Mirzoni 
qoʻlga oladi. Shundan keyingina Xurosonda maʼlum muddat tinchlik, 
osoyishtalik qaror topadi. Alisher ijod kishisi edi. U tabiatan buyuruqvozlikdan 
va hukmfarmonlikdan yiroq, tafakkur hamda taxayyulga moyil, gʻoyat noziktaʼb 
bir kishi edi. Mansab-lavozimlar har qancha yuksak boʻlmasin uning uchun zil-
zambil yuk boʻlib, Husayn Bayqaroga boʻlgan ixlos va muhabbatigina uni isteʼfo 
berishdan saqlab turar edi. Shunga qaramasdan, u sadoqat bilan xizmat qildi. 
`Donishmadnligi, tadbirkorligi bilan koʻplab gʻalayonu qon toʻkishlarni oldini 
oldi, urushlarni yarashga aylantirdi. 
Uning bu fazilati, ayniqsa, 1472-1476-yillardagi vazirlik faoliyatida yaqqol 
namoyon boʻldi. Husayn Bayqaro hokimyat ishlarida Navoiyning aql va 
sadoqatida tayanib ish koʻrdi. Uni, qarshiligiga qaramasdan, yuqori 
martabalarga tayinladi, 1472-yilda esa „amir“(vazir)likka qoʻydi. Buyuk shoir 
„amiri kabir“ (ulugʻ amir), „amirul muqarrab“ (podshoga eng yaqin amir) 
unvonlariga musharraf boʻldi. Uning vazirlik yillari Hirotda obodonlik avj olgan, 
madaniyat gullab, yashnagan davr boʻldi. Ulugʻ amir oʻzi bosh boʻlib, suvsiz 
yerlarga suv chiqardi, eski ariqlarni tozallatirdi, yangi kanallar qazdirdi. Eski 
binolarni taʼmir qildirib, yangilarini qurdirdi. Qanchadan-qancha madrasalar, 
xonahoqlar soldirdi. 

---

Ijod ogʻushida 
Alisher Navoiy sheʼrni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik 
martabasida turib ham sheʼr yozishni toʻxtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga 
ragʻbat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning oʻzi unga 
rahnamolik qildi. Ulugʻ shoirning ilk sheʼriy devonini muxlislari tuzgan boʻlsalar, 
birinchi devoni — „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472-1476-yillarda 
shohning amri va istagiga koʻra oʻzi kitob qildi. 1485-1486-yillarda ikkinchi 
devon — „Navodir un-nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher 
Navoiy 1481-1482-yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli 
ishning sarfu xarajatini taʼmin qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. 
Alisher Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII 
asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) dan keyin shoirlik 
qudtarining mezoniga aylanib qolgan „Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj 
ganj“ nomi bilan tarixga kirgan „Xamsa“si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: 
„Maxzan ul — asror“(„Sirlar xazinas“), „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, 
„Hayf paykar“(„Yetti goʻzal“), „Iskandarnoma“. Yuz yildan keyin unga Xusrav 
Dehlaviy (1253-1325) javob qildi. U oʻz dostonlarini „Matla ul-anvor“ („Nurlar 
boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“, „Majnun va Layli“, „Hasht behisht“(„Sakkiz 
jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular 
hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand 
boʻldilar. Oʻz xalqining shunday hazinadan bebahra qolishi Navoiyni qiynadi. 
Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni 
bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning oʻz kuchi va imkoniyatlariga 
ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-
yilda oʻz „Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir 
ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. 
Turkiy tilda birinchi marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu 
hodisani zoʻr olqish bilan kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning „Badoyeʼ ul-
vaqoe“sidan: "Shoh Navoiyga: „Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan koʻpdan 
hal boʻlmay keladi, shuni bugun bir yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan 
iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi boʻlishini koʻpdan orzu qilar va 
uni „pirim“ deb atar edi 

---

Alisher esa har gal: „Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap boʻldi! Aslida — biz 
muridmiz, siz — hammasiga pirsiz“, der edi. Endi Sulton Husayn Alisherdan 
soʻradi: — Pir nima-yu, murid nima? 
Alisher javob berdi: 
Pirning tilagi — muridning tilagi boʻlishi kerak. 
Shunda Sulton Husayn oʻzining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov, 
chopagʻon edi. 
Sulton Husayn aytdi: 
Siz pir, men murid boʻladigan boʻlsam, Siz shu otga minasiz, men uni 
yetaklayman. 
Alisher noiloj otga minishga majbur boʻladi. Ot gʻoyat asov boʻlib, shohdan 
boshqani oʻziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyogʻini uzangiga qoʻyishi bilan ot 
tipirchilay boshladi, Sulton Husayn otiga oʻshqirdi, ot itoat qilib, Alisherning 
minishini kutdi. Alisher egariga oʻtirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan 
ushlab yetaklay boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan koʻtarib oldilar. 
Tarihda bunday hol koʻrilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik 
qilmas edi. 1480-1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr boʻldi. 
Shoir „Xamsa“ dan keyin koʻp oʻtmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 
1488-yilda yozgan „Tarixi mulki ajam“ („Ajam shohlar tarixi“) shularning biri 
edi. Bu asar „Muhokamat ul-lugʻatayn“da „Zubdat ut-tavoxir“(„Tarixlar 
qaymogʻi“) deb ham ataladi. 1480-yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida 
Navoiyning yaqin doʻstlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), 
Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot 
etdilar. Navoiy ularga bagʻishlab „Holoti Sayyid Hasan Ardasher“, „Xamsat ul-
mutahayyirin“, „Holoti Pahlavon Muhammad“ asarlarini yozadi. Bu asarlar 
nasriy boʻlib, shoirning bu ulugʻ zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan 
tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bagʻishlangan „Risolayi 
muammo“ (ikkinchi nomi „Mufradot“) risolasini yozi. Navoiy zamonasida 
muammo janri keng tarqalgan boʻlsa — da, asosan, fors tilida yozilar edi. 
Navoiy oʻzbek tilida muammo yozgan ilk oʻzbek shoirlaridan boʻldi. „Xazoyin ul-
maoniy“ga uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini 
esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xizmatlaridan biri 

---

„Xazoin ul maoniy“ („Maʼnolar xazinasi“)ni tuzish boʻldi. 1492-1498-yillarda 
tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan sheʼriy kulliyot shoirning turkiy 
tilda yozilgan deyarli barcha lirik sheʼrlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 
yoshidan 20 yoshigacha boʻlgan davrni umrining navbahori hisobladi va shu 
davr devonini „Gʻaroyib us-sigʻar“(„Yoshlik gʻaroyibotlari“) deb atadi. 
Hayotining soʻnggi yillari 
Alisher Navoiy xaykali, Samarqand 
1490-yillarning boshidagi ogʻir yoʻqotishlar, ayniqsa, 40 yillik qadrdoni 
Pahlavon Muhammad bilan ustozi Jomiydan judo boʻlish Navoiyga qattiq taʼsir 
etdi. Buning ustiga saroyda Xadichbegim Nizomulmulk bilan mulk va mansab 
ishtiyoqida yangi-yangi fitnalar toʻqiydi. Shu fitnalar natijalaridan biri pok qalbli 
barcha kishilarni larzaga solib, mamlakatni halokat yoqasiga keltirib qoʻyadi. 
Bu-Moʻmin Mirzoning oʻz bobosi farmoni bilan qatl qilinishi edi. 1489-yilda 
Navoiy Hirotga qaytgach oʻrniga Astrobod hokimi qilib Badiuzzamon tayinlagan 
edi. Bu orada Balxda Darveshali qoʻzgʻoloni boshlanadi. Husayn Bayqaro 
Navoiyni olib, Balxga joʻnaydi. Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda 
Abusaidning oʻgʻli Sulton Mahmud Husayn Bayqaroga qarshi kurash boshlaydi. 
Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, oʻgʻli Badiuzzamonni olib Hirotga otlanadi. U 
bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon tasaruffiga 
beradi. Badiuzzamon oʻgʻli — 13 yoshli Moʻmin Mirzoni Astrobodda qoldirib 
Balxga keladi. Xadichbegim Nizomulkmulk bilan birgalikda Astrobodga 
Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Husayn Bayqaro va 
Badiuzzamon oʻrtasidagi munosabat yomonlashadi. Badiuzzamon Moʻmin 
Mirzoga Muzaffar Mirzoni shaharga kiritmaslikka buyuruq beradi. Shoh tezda 
Navoiyni Balxga yuboradi. Navoiy ota va oʻgʻil orasiga tushib, ularni 
yarashtiradi. Biroq huddi shu paytda Husayn Bayqaroning Badiuzzamonni 
qoʻlga tushirish va qamoqqa olish haqidagi Balxga, shahar qutloviga yoʻllagan 
yashirin farmoni maʼlum boʻlib qoladi. Yarash yana urushga aylanadi. 
Alisher Navoiy maqbarasi tolibonlar xujumigacha, Hirot, 1976-yil. 
Navoiy voqeani bunday izga kirib ketganidan qattiq iztirob chekadi va umidsiz 
orqaga qaytadi. Ota-oʻgʻil urushida Badiuzzamon yengiladi. Moʻmin Mirzoni 
Muzaffar Mirzo asir oladi. 1499-yilda Marvda Husayn Bayqaroning yana bir 
oʻgʻli Abulmuhsin otasiga qarshi bosh koʻtaradi. Shoh oʻz qoʻshini bilan Marvga 

---

otlanadi. Bu paytlarda Navoiy hajga boorish orzusida edi. Mirxondning xabar 
berishicha, Abulmuhsin otasi bilan sulh tuzish uchun Alisherning podshoh 
nomidan vakil boʻlib kelishini shart qilib qoʻyadi. Navoiyga tez chopar 
yuboriladi. Chopar shoirga yetib, shohning maktubini topshiradi. Unda 
shoirning hajni keyinga qoldirib, texda Marvga yetib kelishi iltimos qilingan edi. 
Alisher Mashhad ulugʻlari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular 
mamlakatning tinchiligi uchun Alisherning hajga borishidan kechishini 
soʻraydilar. Alisher belgilangan joyga yetib boradi, ota-oʻgʻillarni yarashtirib, 
Hirotga qaytadi. 
1498-yilda Alisher Navoiy „Majolis un–nafois“ni qayta koʻzdan kechirib, 
toʻldirdi. Shoirlar adadni 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbida 
muhirlanib kelgan „Mantiq ut–tayr“ ga javob yozadi. „Lison ut-tayr“ Navoiy 
ijodini yakunlovchi asarlardan biridir. Buyuk shoir 1498-1499-yillarda xatlarini 
toʻplab, „Munshaot“ tuzdi. Unda 88 ta xat jamlangan boʻlib, ularning aksariyati 
shoirning shoh va shahzodalarga yoʻllangan. Shoirning 1500-yilning oxirlarida 
yozib tugatgan „Mahbub ul–qulub“ asari uning eng soʻnggi asari boʻlib qoldi. 
Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etadi. Butun xalq — shohda gadogacha, 
olimdan choʻpongacha, shoirdan dehqongacha ulugʻ farzandining oʻlimiga 
qaygʻu va iztirob bilan motam tutadi. 
„Xamsa“ 
Alisher Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi „Xamsa“ asari (1483-85)dir, shoir 
birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq „Xamsa“ yaratdi va turkiy tilda shunday 
koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. Ushbu toʻplamni Nizomiy 
Ganjaviyning „Panj Ganj“ („Besh xazina“) asariga havas sifatida yozilganligini 
oʻquvchilarga anglatmoq maqsadida „Xamsa“ning kirish qismida: 
„Emas oson bu maydon ichra turmoq, 
Nizomiy panjasigʻa panja urmoq.“ 
deya taʼkid etadi. 
„Xamsa“ tarkibiga „Hayrat ul-abror“, „Farhod va Shirin“, „Layli va Majnun“, 
„Sabʼai sayyor“, „Saddi Iskandariy“ kabi dostonlar kiradi. 

---

"Hayratul-abror"da hamd, munojot, naʼt, hayrat boblaridan keyin shoirning 
Yaratganga, borliqqa, tabiatga, insonga boʻlgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy, ilmiy, maʼrifiy, axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh 
bilan ulusning insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz, farqsizligini, podshohning 
hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yoʻlida ulusdan oʻta olmaganini anglatish 
bilan oʻzining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi. 
„Farhod va Shirin“da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va 
kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki 
oʻsha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqdiradi. Sharq tarixidagi Xusrav 
va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, Farhod orqali oʻzining komil 
inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali Firdavsiy, 
Nizomiy, Dehlaviy anʼanalari yangilangan boʻlsa, undan keyin bu syujet turk 
mumtoz adabiyotining oʻzak muammolarini hal etishda asosiy oʻrin tutdi va bu 
yoʻnalishda Ahmad rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy 
v.b. dostonlari yaratildi. 
„Layli va Majnun“ dostonida arab ertaklari orqali maʼlum syujet oʻzining tugal 
shaklini topdi, unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq 
yaratilajak Fuzuliy, Andalib, Sayqaliy dostonlari uchun maʼnaviy zamin boʻldi. 
„Xamsa“ tarkibidagi „Sabʼai sayyor“ va „Saddi Iskandariy“da shohlik bilan 
bogʻliq masalalarni birinchi oʻringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik 
anʼanasida oʻzining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. 
„Xamsa“ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414—1492) yuqori baho berdi. 
OʻR FA ShI qoʻlyozmalar fondida 15-20 asrlarda koʻchirilgan 166 qoʻlyozma 
saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan. 
„Xamsa“ haqida xorijiy olimlar A.Vamberi, J.Malokolin, F.Richard, L.Vari, 
Y.Ekman, E.Partele; rus tadqiqotchilari I.Krachkovskiy, V.Bartold, E.Bertels, 
Konrad, B.Jirmunskiy, A.Yakubovskiy, A.Semyonov; turk olimlari F.Koʻprulu, 
A.S.Levend, K. Eraslon; ozar olimlari H. Arasli, G. Aliev; oʻzbek olimlari Fitrat, 
I.Sulton, V.Zohidov, A.Qayumov, T.Jalolov, Sodir Erkinov, S.Nazrullaeva, 
A.Abdugʻafurov, M.Hakimov, S.Hasanov v.b. ishlari maʼlum. 
OʻzMUda „Xamsa“ni tadqiq etish borasida B.Qosimov, B.Akrom, H.Boltaboev, 
A.Erkinov, D.Farmonova tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. 

---

Navoiy Devonidan sahifa 
Tasavvufiy asarlari 
Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singigan 
boʻlsa-da, maxsus "Lison ut-tayr" dostoni(1499)da, "Nasoyim ul-muhabbat" 
(1495-96)da, "Tarixi anbiyo va hukamo"(1485-8), „Arbain“, „Munojot“ singari 
asarlarida aks etgan. 
"Lison ut-tayr"da borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot 
haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan. 
Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng Navoiy asarlarini diniy va soʻfiylik 
jihatidan oʻrganish kengaydi, ular obʼektiv va ilmiy bahosini olmoqda. „Arbain“, 
„Munojot“ kabi asarlari chop etildi. Jomiyning „Nafahotul-uns min hazarotil-
quds“ tazkirasini tarjima qilib va toʻldirib, soʻz yuritilgan 618ta shayxlar sonini 
770 taga yetkazdi. 
Nasriy asarlari 
Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, 
axloqiy-taʼlimiy va ilmiy-falsafiy yoʻnalishdadir. 
"Mahbub ul-qulub"(1500-1501) Navoiyning soʻnggi yirik asari boʻlib, unda ulugʻ 
mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, toʻplagan boy tajribasi oʻz 
yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda „Soriun-nosning 
afʼol va ahvolining kayfiyati“ (1), axloqiy muammolar (2), „mutafarriqa favoyid 
va amsol surati“ (3) masalalari ifodalangan. 
„Xamsatul-mutahayyirin“(„Besh hayrat“,1494) asarida ustozi va doʻsti 
Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari 
haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi. 
„Holoti 
Sayyid 
Hasan 
Ardasher“ 
(1488-89), 
„Holoti 
Rahlavon 
Muhammad“(1493) asarlari manoqib-holot yoʻnalishida boʻlib, ularda shoirga 
ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan. 
„Munshaot“ (1498-1499) Navoiyning maktublari toʻplami (jami 88 ta xat) 
boʻlib, ular sogʻinchlik xatlari, navroʻz tabriklari, taʼziyanomalar, siyosiy oʻgitlar, 

---

sulhnomalar va boshqa yoʻnalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon 
va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 
Ilmiy-filologik merosi 
„Majolisun-nafois“ (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki 
tazkira boʻlib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida 
maʼlumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot 
boʻlmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, toʻrtinchi 
majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo 
va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub 
ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi maʼlumotlar jamlangan. Asar Fahriy 
Hirotiy(1521-22), Muhammad Qazviniy(1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) 
tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan. 
Navoiy „Muhokamatul-lugʻatayn“ asarini oʻz zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar 
nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til 
xususitlari bilan qiyoslashga bagʻishladi. Jonli xalq tilida qoʻllanilgan koʻplab 
soʻzlarni asarga kiritib, adabiy tilda qoʻllanilishiga sababchi boʻldi. Oʻzigacha 
ishlatilgan soʻzlarni yangi maʼno qatlamlarini ochdi. oʻzbek va boshqa turkiy 
xalqlarning tili grammatikasini Mahmud Koshgʻariydan soʻng ilmiy asosga soldi. 
oʻzbek va boshqa turkiy xalqlarning tilining badiiy va estetik imkoniyatlari 
kengayishiga sababchi boʻldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va 
eʼtiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga 
chorladi. 
Aruz nazariyasiga bagʻishlangan „Mezonul-avzon“(1492) asarida arab va fors 
aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va ogʻzaki 
sheʼriyati namunalarining vazn xususiyatlarini oʻrgandi. Turkiy aruz tabiatini 
yoritish bilan birga turk sheʼriyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. 
Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. Toʻqqizta yangi vazn va 
sheʼriy shaklni aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni 
ilgari surdi. 
Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish 20 asrning 20-
yillaridan yoʻlga qoʻyildi. Bu yoʻnalishda Fitrat, Oybek, A.Saʼdiy, 
O.Sharafiddinov, A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos 

---

va A.K.Borovkov, O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari 
eʼtiborli. 
Tarix va iqtisodga oid asarlari 
Navoiyning portreti. Portret Qirgʻizistonning Isfana shahridagi Alisher Navoiy 
oʻrta maktabining asosiy zalida uzoq yillar davomida turgan. Portret 2012-yil 
mahalliy qirgʻiz rasmiylarining tazyiqi ostida asosiy zaldan olib tashlangan. 
Mahalliy rasmiylar maktab nomini almashtirishga harakat qilishmoqda. 
„Tarixi muluki Ajam“ („Ajam shohlari tarixi“,1488) qisqa tarix boʻlib, Eron 
shohlari xronikasi bayon qilingan „Tarixi Tabariy“, „Shohnoma“ asarlarini 
mantiqan toʻldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh 
Kayumarsdan sosoniylarning soʻnggi vakili Yazdi Shahriyorgacha boʻlgan 
shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi. 
„Tarixi anbiyo va hukamo“ („Paygʻambarlar va hakimlar tarixi“, 1485—1498) 
asarining birinchi boʻlimida „Qissasul-anbiyo“lar anʼanalarini davom ettirib, 
Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Yaʼqub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi 
paygʻambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham 
anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning „Hukamo zikrida“ deb nomlangan 
ikkinchi boʻlimida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar 
Fishogʻurs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, 
Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy 
kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi. 
„Vaqfiya“ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan 
foydalanish, vaqf mulki va mablagʻi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu 
yoʻnalishda madrasa va xonaqohlarda oʻrnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. 
Navoiy oʻz ixtiyoridagi mablagʻlar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-
madaniy binolar va bogʻlarni sanab oʻtdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro 
munosabatlarini oʻrganish uchun ham muhim hujjatli manbadir. 
Tarix va iqtisodiy yoʻnalishdagi asarlari N.Veselovskiy, Yakubovskiy, 
Ya.Gʻulomov, V.Zohidov, B.Ahmedov kabi olimlar tomonidan oʻrganilgan. 
Arab va fors tillaridagi asarlari. Alisher Navoiy fors tilida yozgan sheʼrlari 
asosida „Devoni Foniy“ tuzilgan boʻlib, uning muqaddimasida „Sittai zaruriya“ 
(„Olti zarurat“) va „Fusuli arbaa“ („Toʻrt fasl“) forsiy qasidalari majmualari 

---

berilgan. „Sittai zaruriya“ toʻplamidagi qasidalar „Ruhul-quds“ („Muqaddas 
ruh“), „Aynul-hayot“ („Hayot chashmasi“), „Tuhfatul-afkor“ („Fikrlar tuhfasi“), 
„Qutul-qulub“ („Qalbdar gʻizosi“), „Minhojun-najot“ („Qutilish yoʻli“), 
„Nasimul-xuld“ („Jannat nasimi“) kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, 
Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-
mantiqiy javob tarzida yozilgan. „Fusuli arbaa“da Sulton Husayn Boyqaro 
madhidan soʻng „Bahor“, „Saraton“, „Xazon“ („Kuz“) va „Day“ („Qish“) vasfidan 
iborat. Muammo janri qoidalariga bagʻishlangan „Mufradot“ (1485) fors tilidagi 
ilmiy asarida mumtoz sheʼriyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. 
Muammo va uni ifodalangan janrlar ruboiy, qitʼa, tuyuq, ayrim hollarda gʻazal 
munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini oʻrgatish barobarida 
121 ta misol keltirdi. Navoiyning arab tilida „Sabʼatul-abhur“ („Yetti dengiz“) 
nomli diniy-tasavvufiy ruhda lugʻat xarakteridagi asar yozgani maʼlum. Biroq bu 
asar nashr etilib, yetarli darajada oʻrganilmagan. Alisher Navoiyning fors tilidagi 
merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltaeva 
tomonidan oʻrganilgan. Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli 
joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat maʼnaviy merosi 
umumjahon xazinasidan mustahkam oʻrin oldi. Mustaqil Oʻzbekistonda 
Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. Respublikadagi eng yirik 
viloyatlardan biri va uning markazi, Oʻzbekiston Davlat mukofoti, Oʻzbekiston 
Respublikasi FA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, 
Oʻzbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa 
yuzlab madaniy-maʼrifiy muassasalar, jamoa xoʻjaliklari ulugʻ shoir nomi bilan 
ataladi. [Kitobning butun bir ko'rinishi] 
Alisher Navoiy oʻz asarlarida oʻzbek sʻozini etnonim sifatida ishlatgan. „Shohu 
toju xilʼatekim, men tomosha qilgʻali, Uzbakim boshida qalpoq, egnida shirdogʻi 
bas“.[4] 
Sheʼrlari 
Nashr qilingan asarlari 
Yana Navoiy haqida 
Ulugʻ oʻzbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy 
temuriylar saltanatiga tegishli Xuroson mulkining markazi — Hirotda tugʻilib, 
shu yerda umrining asosiy qismini oʻtkazgan. Navoiyning otasi Gʻiyosiddin 

---

Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin boʻlgan. Sheʼr zavqi va isteʼdodi erta 
uygʻongan Alisher etti yoshidayoq Farididdin Attorning 'Mantiqut-tayrʼ asarini 
yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan. Mavlono Lutfiy yosh shoir 
isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan. 
Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim 
olgan,Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469-
yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan chiqib ketishga 
majbur boʻlgan. 
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida 
yangi bosqich boshlanadi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga 'muqarrabi hazrati 
sultoniyʼ ('sulton hazratlarining eng yaqin kishisiʼ) degan unvonni beradi. Unga 
koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi. 
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning sheʼrlarini yigʻib, 'Ilk devonʼ (1464-65) tuzgan 
edilar, soʻngra 'Badoyiul-bidoyaʼ ('Goʻzallikning boshlanishiʼ), 'Navodirun-
nihoyaʼ ('Nodirliklar nihoyasiʼ) nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik 
merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq 'Xazoyinul-maoniyʼ nomli toʻrt 
devon (1491-1498)ga jamlangan. Alisher Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi 
'Xamsaʼ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq 'Xamsaʼ 
yaratdi va turkiy tilda shunday koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab 
berdi. 'Xamsaʼ tarkibiga 'Hayrat ul-Abrorʼ, 'Farhod va Shirinʼ, 'Layli va Majnunʼ, 
'Sabʼai sayyorʼ, 'Saddi Iskandariyʼ kabi dostonlar kiradi. Navoiyning tasavvufiy 
qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singgan boʻlsa-da, maxsus 
'Lisonut-tayrʼ dostoni(1499)da, 'Nasoyimul-muhabbatʼ manqabasiʼ(1495-96)da, 
'Tarixi anbiyo va hukamoʻ(1485-8), 'Arbainʼ, 'Munojotʼ singari asarlarida aks 
etgan. Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng Navoiy asarlarini diniy va 
soʻfiylik jihatidan oʻrganish kengaydi, ular obʼektiv va ilmiy bahosini olmoqda. 
'Arbainʼ, 'Munojotʼ kabi asarlari chop etildi. 
Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, 
axloqiy-taʼlimiy va ilmiy-falsafiy yoʻnalishdadir. 'Mahbubul-qulubʼ(1500-01) 
Navoiyning soʻnggi yirik asari boʻlib, unda ulugʻ mutafakkir adibning hayoti 
davomidagi kuzatishlari, toʻplagan boy tajribasi oʻz yuqori darajasida aksini 
topgan. Uch qismdan iborat bu asarda 'Soriun-nosning afʼol va ahvolining 

---

kayfiyatiʼ (1), axloqiy muammolar (2), 'mutafarriqa favoyid va amsol suratiʼ (3) 
masalalari ifodalangan. 
'Xamsatul-mutahayyirinʼ('Besh hayratʼ,1494) asarida ustozi va doʻsti 
Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari 
haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi. 'Holoti Sayyid Hasan Ardasherʼ (1488-
89), 'Holoti Rahlavon Muhammadʼ (1493) asarlari manoqib-holot yoʻnalishida 
boʻlib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan. 
'Munshaotʼ (1498-99) Navoiyning maktublari toʻplami (jami 88 ta xat) boʻlib, 
ular sogʻinchlik xatlari, navroʻz tabriklari, taʼziyanomalar, siyosiy oʻgitlar, 
sulhnomalar va boshqa yoʻnalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon 
va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 'Majolisun-nafoisʼ (1490-91; 1497-98) 
tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira boʻlib, unda shoir sakkiz majlis 
doirasida 459 shoir va adib haqida maʼlumot bergan. Birinchi va ikkinchi 
majlisda tazkira tartib berilganda hayot boʻlmagan shoirlar, uchinchi majlisda 
shoirning zamondoshlari, toʻrtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, 
oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va tiliga tarjima 
qilingan. 
Navoiy 'Muhokamatul-lugʻataynʼ asarini oʻz zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar 
nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til 
xususitlari bilan qiyoslashga bagʻishladi. Jonli xalq tilida qoʻllanilgan koʻplab 
soʻzlarni asarga kiritib, adabiy tilda qoʻllanilishiga sababchi boʻldi. Oʻzigacha 
ishlatilgan soʻzlarni yangi maʼno qatlamlarini ochdi. Oʻzbek tili grammatikasini 
Mahmud Koshgʻariydan soʻng ilmiy asosga soldi. Oʻzbek tilining badiiy va 
estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi boʻldi. Fors va turk tillarida 
yaratilgan eng yirik va eʼtiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til 
istiqloli uchun kurashga chorladi. Aruz nazariyasiga bagʻishlangan 'Mezonul-
avzonʼ(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon 
tushuntirdi. Turk yozma va ogʻzaki sheʼriyati namunalarining vazn 
xususiyatlarini oʻrgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk sheʼriyati 
murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. 
'Tarixi muluki Ajamʼ ('Ajam shohlari tarixiʼ,1488) qisqa tarix boʻlib, Eron shohlari 
xronikasi bayon qilingan 'Tarixi Tabariyʼ, 'Shohnomaʼ asarlarini mantiqan 
toʻldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh 
Kayumarsdan sosoniylarning soʻnggi vakili Yazdi Shahriyorgacha boʻl-gan 

---

shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi. 'Tarixi anbiyo va hukamoʻ 
('Paygʻambarlar va hakimlar tarixiʼ, 1485-1498) asarining birinchi boʻlimida 
'Qissasul-anbiyoʻlar anʼanalarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, 
Iso, Muso, Yaʼqub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi paygʻambarlar tarixiga oid 
qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. 
Asarning 'Hukamo zikridaʼ deb nomlangan ikkinchi boʻlimida insoniyat tarixida 
chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishogʻurs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, 
Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar 
keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin 
qilinadi. 
'Vaqfiyaʼ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan 
foydalanish, vaqf mulki va mablagʻi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu 
yoʻnalishda madrasa va xonaqohlarda oʻrnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. 
Navoiy oʻz ixtiyoridagi mablagʻlar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-
madaniy binolar va bogʻlarni sanab oʻtdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro 
munosabatlarini oʻrganish uchun ham muhim hujjatli manbadir. 
Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan 
turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat maʼnaviy merosi umumjahon xazinasidan 
mustahkam oʻrin oldi. Mustaqil Oʻzbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati 
darajasiga koʻtarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning 
markazi, Oʻzbekiston Davlat mukofoti, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar 
Akademiyasi Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, 
Oʻzbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa 
yuzlab madaniy-maʼrifiy muassasalar, jamoa xoʻjaliklari ulugʻ shoir nomi bilan 
ataladi. 2016-yili Alisher Navoiy nomidagi oʻzbek tili va adabiyoti universiteti 
ochilgan.
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR 

---

Zahiriddin Muhammad Bobur — Boburiylar davlati asoschisi, shoh va shoir. 
Zahiriddin Muhammad Bobur 
Hayoti va ijodi 
Boburning otasi — Umarshayx Mirzo Fargʻona viloyati hokimi, onasi — Qutlugʻ 
Nigorxonim Moʻgʻuliston xoni va Toshkent hokimi Yunusxonning qizi edi. Bobur 
ota tomondan Amir Temurning uchinchi o‘g‘li Mironshoh Mirzo naslidan bo'lsa, 
ona tomonidan Tug‘luq Temurxonning o‘g‘li Xizr Xo‘jaxon naslidan edi uning 
yettinchi avlodi edi. 
Otasi tomondan: 
Amir Temur ko‘ragon (1336-1405) 
Mironshoh Mirzo (1366-1408) 
Sulton Muhammad Mirzo (1398-1444) 
Sulton Abu Said ko‘ragon (1424-1469) 
Umarshayx Mirzo ko‘ragon (1456-1494) 
Bobur (1483-1530) 
Onasi tomondan: 
Tug‘luq Temurxon (1329-1362) 
Xizr Xo‘jaxon (1358-1399) 
Muhammadxon (? - 1416) 
Sharalixon (taxtga chiqmagan ) 
Uvaysxon (1418-1425-yillarda) 
Yunusxon (1468-1487) 
Yunusxonning qizi Qutlug‘ Nigorxonim (1457-1504) 
Bobur (1483-1530) 

---

Boburning onasi oʻqimishli bo‘lgan va oqila ayol boʻlib, Boburga hokimiyatni 
boshqarish ishlarida faol koʻmak bergan, harbiy yurishlarida unga hamrohlik 
qilgan. Umarshayx Mirzo xonadoni poytaxt Andijonning arki ichida yashar edi. 
Hokim yoz oylari Sirdaryo boʻyida, Axsida, yilning qolgan faslini Andijonda 
oʻtkazardi. Boburning yoshligi Andijonda oʻtgan. Bobur barcha temuriy 
shahzodalar kabi maxsus tarbiyachilar, yirik fozil-u ulamolar ustozligida harbiy 
taʼlim, fiqh ilmi, arab va fors tillarini oʻrganadi, koʻplab tarixiy va adabiy asarlar 
mutolaa qiladi, ilm-fanga, sheʼriyatga qiziqa boshlaydi. Dovyurakligi va jasurligi 
uchun u yoshligidan „Bobur“ („Sher“) laqabini oladi. 
Bobur otasi yoʻlidan borib, mashhur so‘fiy — Xoja Ahrorga ixlos qoʻyadi va 
uning tariqati ruhida voyaga yetadi, umrining oxiriga qadar shu eʼtiqodga sodiq 
qoladi. Keyinchalik, „Boburnoma“ asarida Bobur Xoja Ahror ruhi bir necha bor 
uni muqarrar halokatdan, xastalik va chorasizlikdan xalos etganini, eng ogʻir 
sharoitlarda rahnamolik qilganligini taʼkidlaydi. Otasi Axsida bevaqt, 39 yoshida 
fojiali halok boʻlgach, oilaning katta farzandi, 12 yoshli Bobur valiahd sifatida 
taxtga oʻtiradi (1494-yil iyun).Movarounnahr XV asr oxirida oʻzaro 
nizolashayotgan temuriy shahzodalar yoki mulkdor zodagonlar boshchilik qilib 
turgan, deyarli mustaqil boʻlib olgan koʻpdan koʻp viloyatlarga parchalanib 
ketgan edi. Movarounnahr taxti uchun kurash avjga chiqqan, turli siyosiy 
fitnalar uyushtirilmoqda edi. Buning ustiga Umarshayx Mirzoga tobe bir necha 
bek va hokimlar yosh hukmdorga (Boburga) boʻysunishdan bosh tortadilar. 
Ularning ayrimlari Boburning ukalarini yoqlasa, baʼzilari mustaqillik daʼvosini 
qiladi, yana boshqa birlari Boburga raqib, boshqalari amaki, togʻalariga 
qoʻshilib, uni jismonan yoʻqotish payiga tushadi. Oʻz amakisi va togʻasi boʻlmish 
Sulton Ahmad Mirzo bilan Sulton Mahmudxon xurujlarini daf qilgan Bobur 
hukmronligining dastlabki 2—3-yilida mavqeini mustahkamlash, bek va 
amaldorlar bilan oʻzaro munosabatni yaxshilash, qoʻshinni tartibga keltirish, 
davlat ishlarida intizom oʻrnatish kabi muhim chora-tadbirlarni amalga 
oshiradi. Boburning dastlabki siyosiy maqsadi Amir Temur davlatining poytaxti, 
strategik va geografik jihatdan muhim boʻlgan Samarqandni egallash va 
Movarounnahrda markazlashgan kuchli davlatni saqlash, mustahkamlash 
hamda Amir Temur saltanatini qayta tiklashdan iborBu paytda, qisqa muddat 
ichida Samarqand taxtiga uchinchi hukmdor kelgan edi. Sulton Ahmad Mirzo 
vafoti (1494-yil iyul) dan keyin taxtga oʻtirgan Sulton Mahmud Mirzo 
Samarqandda davlatni 5-6 oydan ortiq idora etmadi — qisqa muddatli 

---

kasallikdan soʻng 43 yoshida vafot etdi. Uning oʻrniga Buxoroda hokim boʻlgan 
oʻgʻli Boysungʻur oʻtiradi. 1495—1496-yillarda Bobur Samarqandga ikki marta 
muvaffaqiyatsiz yurish qiladi. 1497-yil kuzida u Samarqand atrofidagi bir 
qancha joylarni va 7 oylik qamaldan soʻng Samarqandni egallaydi, Boysungʻur 
Qunduzga qochadi. Shahar qamal tufayli nihoyatda ogʻir kunlarni boshidan 
kechirmoqda edi. Hatto ekkulik don ham topish mushkul edi. Bobur qoʻshinni 
taʼminlashda katta qiyinchiliklarga duch keldi. Navkarlaridan ayrimlari Andijon 
va Axsi tomon qochib ketadilar. Buning ustiga Andijonda qolgan ayrim beklar 
Boburdan yuz oʻgirib, uning ukasi Jahongir Mirzo tarafiga oʻtadilar. Andijondan 
koʻngli notinch boʻlgan va iqtisodiy qiyinchiliklarga uchragan, ayni zamonda 
ogʻir xastalikni boshidan kechirgan Bobur Samarqandni yuz kun idora etgandan 
soʻng, uni tark etishga qaror qiladi, ammo Xoʻjandga yetganda Andijon ham 
qoʻldan ketib, muxoliflar ixtiyoriga oʻtganini eshitadi. Boburning Toshkent 
hokimi, togʻasi Mahmudxon koʻmagida Andijonni qayta egallashga urinishi 
natija bermaydi. Bu muvaffaqiyatsizlik Bobur qoʻshiniga salbiy taʼsir etib, 
koʻpchilik bek, navkarlar (700—800 kishi) Boburni tark etadi. Oʻziga sodiq 
kishilar (200—300) bilan qolgan Bobur maʼlum muddat Xoʻjandda turgach, 
Toshkentga — Mahmudxon huzuriga kelib, Andijonni qaytarib olish rejasini 
tuza boshlaydi. Maʼlum muddat oʻtgach, Bobur Xoʻjandga qaytadi, koʻp oʻtmay, 
Margʻilonni qoʻlga kiritadi hamda Andijonni egallash tadbirlarini koʻradi. 
Nihoyat, 2 yildan soʻng (1498-yil iyun) uni qayta qoʻlga kiritadi. Bobur ukasi 
Jahongir Mirzo bilan sulh tuzib, uning ixtiyorida „Xoʻjand suvining Axsi tarafi 
viloyatlarini…“ qoldiradi, Andijon tarafi viloyatlarini oʻz tasarrufiga 
oladi.Temuriylarning oʻzaro urushlari kuchaygan kezlarda Shayboniyxon 
Movarounnahrni istilo qilishga kirishadi. U 1499-yil Jizzax va Samarqand orqali 
Qarshi va Shahrisabzgacha bosib boradi, katta oʻlja bilan Dashti Qipchoqqa 
qaytadi. Oradan koʻp oʻtmay, katta kuch bilan Movarounnahrga qaytgan 
Shayboniyxon Buxoro va Qorakoʻlni egallaydi (1499), Sulton Ali Mirzo 
kaltabinlik bilan Samarqandni Shayboniyxonga jangsiz topshiradi (1500), biroq 
shahar aholisi va zodagonlarining maʼlum qismi temuriylar hukmdorligini 
tiklash tarafdori edi. Ular Fargʻona hokimi Boburga maktub yoʻllab, 
Samarqandni ishgʻol qilishga daʼvat etganlar. Bobur 1500-yil kech kuzida oʻz 
qoʻshini (240 kishi) bilan Samarqandga yetib kelgach, aholi unga peshvoz 
chiqib, shahar darvozalarini ochib beradi. Shayboniyxonning shahar himoyasi 
uchun qoldirgan 600 nafar askari qirib tashlanadi. Shayboniyxon Buxoroga 

---

chekinadi. Qisqa vaqt ichida Samarqandning barcha tumanlari, Qarshi va 
Gʻuzor shaharlarida Bobur hokimligi eʼtirof etiladi, ammo shaharda oziq-ovqat 
zaxiralari tugab, ocharchilik boshlangan edi. Bundan xabar topgan 
Shayboniyxon katta kuch toʻplab, yana Samarqandga yurish boshlaydi. 1501-yil 
aprelda Zarafshon boʻyidagi Saripul qishlogʻi yaqinida boʻlgan jangda Bobur 
qoʻshinlari yengiladi. Bobur Samarqandga chekinadi. Shahar yana qamal qilinib, 
u toʻrt oy davom etadi. Qamalda qolgan shahar aholisining ochlikdan tinkasi 
quriydi, Bobur 1501-yilning 2-yarmida noilojlikdan Samarqandni tark etib, 
Toshkentga, Mahmudxon huzuriga yoʻl oladi.Shayboniyxonning bobosi 
Abulxayrxon 1451-yilda Temuriylar davlatida Boburning bobosi Abu Saidning 
hokimiyat tepasiga kelishiga yordam bergan. Shu bilan birga, Abulxayrxonning 
qizi Xonzoda Abu Saidga turmushga chiqdi. Uning qizidan nabirasi Temuriylar 
oilasining Samarqanddagi Go‘ri Amir maqbarasida dafn etilgan[1]. 
Oʻzbek xoni Abulxayrxon 1450-yilda Ulugʻbekning qizi Robiya sulton begimga 
(1485-yil vafot etgan) uylangan. Ularning nikohidan Suyunchxoʻjaxon, 
Koʻchkunchixon va Oq Burun sultonlar tugʻilgan. Suyunchxoʻjaxon va 
Koʻchkunchixonlar shayboniylar orasida katta nufuzga ega boʻlib Turkiston, 
Toshkent va Movarounnahrni idora etganlar. Koʻchkunchixon Muhammad 
Shayboniyxon vafotidan keyin Shayboniylar davlatini boshqargan[2]. 
Shayboniyxon Boburning amakivachchasi, Mahmudxonning qizi - Oysha Sulton 
xonimga uylangan, u Mug’ul xonim nomi bilan tanilgan va xon umrining 
oxirigacha uning hurmatli rafiqasi bo’lgan. Boburning yana bir amakivachchasi, 
Qutluk Xonim, shayboniyzoda Jonibek Sulton bilan turmush qurgan[3]. 
1519-yilda 
Bobur 
sheʼriy 
toʻplamining 
qoʻlyozmasini 
Samarqandga 
Koʻchkunjixonning oʻgʻli, shoir Poʻlat Sulton Shayboniyga yuboradi[4]. 
1520-yillarda Bobur shayboniylar bilan yaxshi munosabatlarni oʻrnatdi. 
Boburning oʻzi taʼkidlaganidek, 1526-1527-yillarda Hindistonni bosib olish 
paytida oʻzbek sarkardalari - sultonlar: Qosim Husayn Sulton, Bihub Sulton, 
Tang Atmish Sulton, shuningdek, Gʻozipurdan Mahmudxon Nuxani, Baba 
Kashka, Tulmish O’zbek, Qurbon Chaxri uning tarafida jang qilishgan. 
1528-yilda Shayboniylar Boburga elchilarni yuborib, uni Hindistondagi gʻalabasi 
bilan tabrikladilar.[5]. 

---

Bobur Temuriylar saltanatini himoya qilish va uni saqlab qolish uchun astoydil 
harakat qilib, Shayboniyxonga qarshi bir necha yil davomida muttasil kurash 
olib borsa-da, ammo mamlakatda hukm surgan ogʻir iqtisodiy tanglik va siyosiy 
parokandalik sharoitida maqsadiga erisha olmaydi. 1503-yil Toshkent xoni 
Mahmudxon, Bobur va qalmoqlarning birlashgan qoʻshini Shayboniyxon 
tomonidan Sirdaryo boʻyida tormor qilinadi. Bobur Samarqand taxti uchun 
kurashayotgan paytda Andijonni Sulton Ahmad Tanbal egallab oladi. 1501-
1504-yillarda Bobur Fargʻona mulkini qaytarib olish uchun Sulton Ahmad 
Tanbal, Jahongir mirzolarga qarshi olib borgan kurashi muvaffaqiyatsizlik bilan 
tugaydi. Temuriylarning toʻxtovsiz janglari va ogʻir soliqlaridan toliqqan xalq 
Boburni qoʻllamadi va u Movarounnahrni tark etishga (1504-yil iyun) majbur 
bo‘ladi.Bobur 200—300 navkari bilan Hisor togʻlari orqali Afgʻonistonga oʻtadi 
va u yerdagi ichki nizolardan foydalanib Gʻazni va Kobulni egallaydi. Bobur 
Kobulni egallagach, mustaqil davlat tuzishga jadal kirishadi, qoʻshinni tartibga 
keltiradi, qattiq ichki intizom oʻrnatadi. Kobulga, umuman Afgʻonistonga Bobur 
oʻz yurti kabi qaradi, qurilish, obodonlashtirish, kasbu hunar va qishloq 
xoʻjaligini rivojlantirish ishlarini boshlab yuboradi. „Bogʻi Shaxroro“, „Bogʻi 
Jahonoro“, „Oʻrtabogʻ“, „Bogʻi vafo“ va „Bogʻi Bobur“ kabi oromgohlar tashkil 
etdi. Shahar ichidagi Bolo Hisor qalʼasini oʻz qarorgohiga aylantirib, uni qayta 
taʼmirlatdi, yangi imoratlar qurdirdi va oilasi bilan shu qalʼada yashadi. Uning 
Humoyun, Gulbadanbegim, Komron va Hindol ismli farzandlari shu yerda 
tugʻiladi. 1506-yil bahorda vafot etgan Qutlugʻ Nigorxonim Mirzo Ulugʻbek shu 
yerda bunyod ettirgan „Bogʻi Navroʻziy“ga dafn etiladi. 
Bobur Afgʻonistonda bir fotih sifatida emas, balki shu yurt, el obodonligi va 
ravnaqi uchun jon kuydirgan tadbirli hukmron sifatida qizgʻin faoliyat koʻrsatdi, 
uning manfaatlari yoʻlida odilona va oqilona ish tutdi. Afgʻonistondagi amaliy 
faoliyatiga koʻra, Bobur butun Xuroson va Movarounnahrda qudratli davlat 
boshligʻi va muzaffar sarkarda sifatida katta obroʻ orttira bordi, mintaqadagi 
siyosiy hayot eʼtiborli oʻringa koʻtarildi. Shayboniylarning tobora kuchayib 
borayotgan yurishiga qarshi birgalikda chora koʻrish masalasida Sulton Husayn 
Boyqaro barcha temuriy hukmdorlar qatorida Boburni ham maslahat yigʻiniga 
maxsus taklif etishi ana shunday yuksak nufuzni koʻrsatuvchi dalildir. Bobur shu 
taklif boʻyicha Hirotga otlanadi. Husayn Boyqaroning toʻsatdan vafot etishiga 
(1506) qaramay, u Hirotga boradi va temuriy hukmdorlar bilan uchrashib 
muzokaralar oʻtkazadi. Temuriy hukmdorlarning birlashib Shayboniyxon 

---

qoʻshinlariga toʻsiq qoʻyish rejalari amalga oshmaydi va tez orada birin-ketin 
magʻlubiyatga uchrab, saltanatni batamom qoʻldan chiqaradilar. 
1507-yil boshlarida Bobur Hindistonga yurish boshlaydi, ammo bu urinishi 
muvaffaqiyatsiz tugab, yana poytaxt Kobulga qaytadi. 
Bobur Movarounnahr va Xurosondagi siyosiy vaziyat va urush harakatlarini 
kuzatib boradi, oʻz qoʻshinlarini doimo shay tutadi. Shayboniyxon Xurosonning 
yirik markazlarini qoʻlga kiritgach, Eronni zabt etish uchun yurish boshlaydi, 
ammo Eron shohi Ismoil Safaviy bilan qattiq toʻqnashuvda (1510) yengiladi, oʻzi 
ham Marvda halok boʻladi. Shoh Ismoil Xuroson va Movarounnahrga qoʻshin 
kiritib shayboniylarga ketma-ket zarar yetkaza boshlaydi. Bobur shoh Ismoil 
bilan harbiy-siyosiy ittifoq tuzib, 1511-yil bahorida Hisorni, yozida Buxoroni, 
oktabr boshida esa Samarqandni yana qoʻlga kiritadi. Boburning shia 
yoinaldshiagi eroniylar raʼyi bilan ish tutishi aholida norozilik tugʻdiradi. 1512-
yil 28-aprelda Koʻli malik jangida Ubaydulla Sulton boshliq shayboniylardan 
yengilgan Bobur Hisor tomon ketadi. 1512-yil kuzida Bobur shoh Ismoil 
yuborgan Najmi Soniy laqabli lashkarboshi bilan Balxda uchrashib, 
Amudaryodan kechib oʻtib, avval Huzar (Gʻuzor) qalʼasini oladi, soʻng Qarshiga 
yurish qiladi, shahar uzoq muddatli qamaldan soʻng taslim boʻladi, shahar 
himoyachilari qattiq jazolanadi. 1512-yil 24-noyabrda Gʻijduvon jangida Bobur 
shayboniylardan yana yengilib, Kobulga qaytishga majbur boʻladi. Bobur 
Movarounnahrni egallash ilinjidan uzil-kesil umidini uzadi va butun eʼtiborini 
Hindistonga qaratadi. 
1519-yil bahoriga kelib Bobur Hindistonni zabt etish rejalarini amalga 
oshirishga kirishadi va keyingi 5-6 yil davomida bir necha yurishlar uyushtiradi. 
Nihoyat, 1526-yil aprelda Panipatda asosiy raqibi, Dehli sultoni Ibrohim 
Loʻdiyning yuz ming kishilik qoʻshinini 12 minglik askari bilan tor-mor qiladi 
hamda Dehlini egallaydi. 
Oradan koʻp oʻtmay, ikkinchi yirik hind sarkardasi Rano Sango ustidan ham 
zafar qozonib, Shimoliy Hindistonning Bengaliyagacha boʻlgan qismini oʻziga 
boʻysundiradi. 

---

Agrani oʻziga poytaxt sifatida tanlagan Bobur katta qurilish va obodonchilik 
ishlarini boshlab yuboradi. Shu tariqa Bobur Hindistonda uch yarim asrga yaqin 
hukm surgan qudratli boburiylar sulolasiga asos soladi. 
Bobur Hindistonda ham, xuddi Afgʻonistonda boʻlganidek, koʻplab ijtimoiy 
xayrli ishlarni amalga oshirdi, mamlakat taraqqiyotiga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. 
Tarqoqlik va parokandalikka, oʻzaro ichki nizo, qirgʻinlarga barham berib, 
viloyatlarni birlashtirdi, markazlashgan davlatni mustahkamlash va yurtni 
obodonlashtirishga, ilmu hunar va dehqonchilikni rivojlantirishga katta eʼtibor 
qaratdi. Qurilish ishlariga boshchilik qildi.U turli g'azallar muallifi sanaladi. 
Boburning oʻz guvohligiga koʻra, shoir sifatida ijodiy faoliyati Samarqandni 
ikkinchi marta egallagan vaqtda boshlangan; „Ul fursatlarda birorikkirar bayt 
aytur edim“, deb yozadi u. Bobur Samarqanddaligining ilk oylarida Alisher 
Navoiy tashabbusi bilan ular oʻrtasida yozishma boshlanadi. Bobur atrofida 
ijodkorlar toʻplana boshlashi ham shu yillarga toʻgʻri keladi. Jumladan, Binoiy, 
Abulbaraka va Bobur oʻrtasidagi ruboiy mushoirasi Samarqanddagi qizgʻin 
adabiy hayotdan darak beradi. Umuman, davlat arbobi va koʻp vaqti jangu 
jadallarda oʻtgan sarkarda sifatida ijtimoiy faoliyatining eng qizgʻin davrida 
ham, shaxsiy hayoti va davlati nihoyatda murakkab va xatarli sharoitda qolgan 
chogʻlarida ham Bobur ijodiy ishga vaqt topa bilgan, ilm, sanʼat va ijod ahlini oʻz 
atrofiga toʻplab, homiylik qilgan, ularni ragʻbatlantirgan. 
Adabiyot va tarix, musiqa va sanʼatdan yaxshi xabardor boʻlgan, diniy 
taʼlimotga chin ixlos qoʻygan Bobur har doim olim-u fozillar davrasida boʻldi, 
xususan, ijod ahliga, kasb-u hunar sohiblariga samimiy ehtirom koʻrgazib 
homiylik qildi, ularni moddiy va maʼnaviy ragʻbatlantirib turdi. Ijod va sanʼat 
ahliga bunday mehrli munosabat aslo bejiz boʻlmagan. Bobur tabiatan ijodkor 
edi. Yigitlik yillaridan boshlab to umrining oxirigacha samarali ijodiy ish bilan 
shugʻullandi, har qanday sharoit va vaziyatlarda ham ijoddan toʻxtamadi, 
natijada, har jihatdan muhim boy ilmiy va adabiy meros qoldirdi. 
Bobur 18-19 yoshlarida ruboiy va gʻazallar yoza boshlagan. Uning „Topmadim“ 
radifli gʻazali va „Yod etmas emish kishini gʻurbatda kishi“ misrasi bilan 
boshlanuvchi ruboiysi oʻsha yillardagi hayoti bilan bogʻliq. 
Boburning ulkan sanʼatkorligi shundaki, shaxsiy kechinmalarini jiddiy 
umumlashma darajasiga koʻtara oladi va natijada asarlarida olgʻa surilgan 

---

gʻoyalar umuminsoniy qadriyatlar darajasiga koʻtariladi. Bobur ijodida, xususan, 
sheʼriyatida kindik qoni toʻkilgan ona yurtini dildildan qoʻmsash, uning 
tuprogʻiga talpinish, gʻariblik azoblaridan oʻtli hasrat, yor-u diyor sog‘inchi va 
visol ilinji, takdir zarbalari va turmush uqubatlari, zamona nosoʻzliklaridan nola 
badiiy tahlil etiladi. 
Bobur ijodida ishq-muhabbat, sevgi-sadoqat, visol va hijron mavzusi ham 
salmoqli oʻrin tutadi. 
Uning gʻazal va ruboiylarida, tuyuq va masnaviylarida maʼshuqaning maftunkor 
goʻzalligi, beqiyos husnu latofati, sharqona odobu axloqi, nozu karashmasi 
yengil va oʻynoqi, musiqiy va ravon misralarda katta mahorat bilan tarannum 
etiladi. 
Boburning uz sheʼriy asarlarini toʻplab, devon holiga keltirgan sanani 
koʻrsatuvchi aniq tarixiy maʼlumotlar maʼlum emas. Ammo „Boburnoma“ning 
1518-1519-yillar voqealari bayoniga bagʻishlangan faslida Bobur devonini 
Kobuldan Samarqandga yuborganligi toʻgʻrisida soʻz boradi. Demak, shu 
yillarda uning devoniga tartib berilgan va mazkur devon Movarounnahrda ham 
tarqalgan. 
Hozirda uning 119 gʻazali, bir masnu sheʼri, 209 ruboiysi, 10 dan ortiq tuyuq va 
qitʼalari, 50 dan ortiq muammo va 60 dan ziyod fardlari aniqlangan. Devoni 
tarkibida umumiy hajmi 270 baytdan iborat 8 masnaviy ham oʻrin olgan. 
1521-yil Hindistonga yurishlari davrida Bobur „Mubayyin“ asarini yaratdi. 
Masnaviy tarzida yozilgan, islom huquqshunosligi va shariat aqidalariga 
bagʻishlangan bu asarda Movarounnahr va Hindistonga oid oʻsha davr ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti boʻyicha qiziqarli maʼlumotlar ham jamlangan. Valiahd 
Humoyun va Komron Mirzolarga dasturul-amal sifatida moʻljallangan 
„Mubayyin“da, ayni zamonda, namoz, zakot va haj ziyorati toʻgʻrisida ham 
sharʼiy mezonlar 
bayon qilingan. Shu yillarda Bobur Sharq sheʼriyatining asosiy masalalaridan 
biri aruz vazni, uning nazariyasi va amaliyotiga oid ilmiy risolasini yakunlaydi. 
Bobur nomini dunyoga mashhur qilgan shoh asari „Boburnoma“ ustidagi ijodiy 
ishini 1518—19-yillarda boshlagan. 

---

Boburning yuqorida keltirilgan asarlaridan tashqari, „Xatti Boburiy“, 
shuningdek musiqa sanʼati va harb ishlariga maxsus bagʻishlangan qator 
risolalari ham boʻlgan, ammo keyingi ikki asar matni hanuz topilgan emas. 
„Xatti Boburiy“da muallif arab alifbosini tahrir etib, yozuvni soddalashtirish va 
osonlashtirish maqsadida uni turkiy til va talaffuz mezonlariga moslashtirgan. 
1526-yil 21-dekabrda Boburga qarshi suiqasd uyushtiriladi. Mahv etilgan 
Ibrohim Loʼdiyning onasi oshpazlar bilan til biriktirib, uning ovqatiga zahar 
qoʻshtiradi. Shuning asoratimi yoki koʻp yillik mashaqqatli va qoʼnimsiz hayot 
taʼsirimi, har holda keyingi yillarda Bobur tez-tez kasalga chalinib turadi. 
1527-yil oktabrida Bobur yana xastalikka uchragach, umrining oxirlab qolganini 
his etadi. Shunda Bobur oʻzi eʼtiqod qoʻygan Xoja Ahror Valiy ruhidan najot 
tilab, ixlos bilan uning nasrda bitilgan „Volidiya“ asarini sheʼriy tarjima qiladi. 
Boburning mohir tarjimon sifatidagi qobiliyati namoyon boʻlgan 243 baytli bu 
asar katta ijodiy ilhom bilan juda qisqa muddatda yakunlangan. Boburning oʻz 
eʼtiroficha, tarjima tugashi hamonoq batamom sogʻayib ketgan. Bu yillarda u 
„Boburnoma“ fasllari ustida ishlashni davom ettirdi, yangi-yangi gʻazal-
ruboiylar yaratdi, oʻz iborasi bilan aytganda, „Hindistongʻa kelgali aytqon 
ashʼorni“ tartibga solib, shuningdek, „Volidiya“ tarjimasini, „Xatti Boburiy“ 
bilan bitilgan namuna va qitʼalarni Movarounnahr va Afgʻonistonga, Xumoyun, 
Xoja Kalon, Hindol va boshqalarga yubordi. Humoyun Mirzoga atalgan ijtimoiy-
axloqiy masalalarni tahlil etuvchi mashhur maktubi ham Bobur ijodiy 
faoliyatining yorqin qirralaridan biri boʻldi. 
Bir necha muddat oldin podsholikni Humoyunga topshirgan Bobur 47 yoshida 
oʻzi asos solgan saltanat poytaxti Agrada vafot etdi va oʻsha yerda dafn etildi, 
keyinchalik (1539), vasiyatiga muvofiq xoki Kobulga keltirilib, oʻzi bunyod 
ettirgan „Bogʻi Bobur“ga qoʻyildi. 
Boburning qizi Gulbadan Begim (1522, Kobul -1603, Dexli) Markaziy Osiyodan 
oʻrta asrlarda etishib chiqqan yagona ayol-tarixchi. 
Boshqa farzandlari: Fahr an-Nisa-begim (1502—1502), Humoyun (1508—
1556), Mixr Jahon-begim, Ishan ad-Daulat-begim, Barbul-mirzo (1518—1521), 
Faruk-mirzo (1526—1527), Gul Barg-begim, Masuma Sulton-begim, Kamron-
mirzo (1509—1557), Gul Izar-begim, Muhammad Askari-mirzo (1517—1554), 
Sulton Ahmad-mirzo (1517—1525), Shohruh-mirzo (1522—1527), Gul Rang-

---

begim (1511/15 - 1534-yildan keyin), Gulchehra-begim (1515 / 17—1557), Abu 
Nosir Muhammad Hindol-mirzo (1519—1551), Alur-mirzo (1524—1529) 
Bobur Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng oʻz yurtida haqiqiy qadr-
qimmat topdi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga koʻra 1993-
yilda Bobur tavalludining 510 yilligi tantanali nishonlandi. Andijon shahrida 
Bobur nomida unt, teatr, kutubxona, milliy bogʻ („Bogʻi Bobur“) bor. Bobur 
milliy bogʻi majmuasida „Bobur va jahon madaniyati“ muzeyi, shoirning ramziy 
qabr maqbarasi bunyod etilgan. Shahar markazida (muallifi Ravshan 
Mirtojiyev) va Bobur bogʻidagi yodgorlik majmuida (muallifi Qodirjon 
Salohiddinov) shoirga haykal oʻrnatildi. Andijondagi markaziy koʻchalardan 
biriga, shuningdek Toshkentdagi istirohat bogʻi va koʻchaga, Andijon viloyati, 
Xonobod shahridagi istirohat bogʻiga Bobur nomi berildi. Oʻzbekiston Fanlar 
akademiyasining Bobur nomidagi medali taʼsis etildi. Sharqshunos olim 
Ubaydulla Karimov bu medalning birinchi sovrindori boʻldi. 
Bobur ijodini oʻrganish 1958-yil yoʻlga qoilgan. Bu yili Toshkentda katta ilmiy 
anjuman tashkil qilingan. Sharof Rashidov Bobur ijodini oʻrganish uchun 
alohida eʼtibor qilgan. Bobur asarlari nashr qilingan[6] va Hamid Sulaymonov 
Bobur miniatyuralarining nusxalarini xorijdan olib kelib nashr qilgan. 
Sharqshunos Sabohat Azimjonova Bobur xayoti va tarixi toʻgrisida doktorlik 
dissertatsiyasini himoya qilgan va fundamental monografiy nashr qilgan. 
Bobur nafaqat buyuk sarkarda,shoh balki buyuk shoir boʻlgan. Bobur haqida 
oʻzbek xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov ʻʻYulduzli tunlarʼ’asarini yozgan.Bu asar 
aynan Boburning yoshligidan to vafot etgunga qadar voqealirini oʻz ichiga 
qamrab oladi. 
Andijonlik tabiatshunos olim Zokirjon Mashrabov rahbarlik qiladigan Xalqaro 
Bobur jamgʻarmasi (1993.23.12) Bobur ijodini oʻrganishda katta ishlarni amalga 
oshirdi. Jamgʻarmaning ilmiy ekspeditsiyasi 10 dan ortiq Sharq mamlakatlari 
boʻylab avtomobilda ilmiy safarlar uyushtirib, 200 ming km dan ortiq masofani 
bosib oʻtdi, Bobur va boburiylar qadamjolari, ularning ilmiy merosiga oid yangi 
maʼlumotlar toʻplab, ularni ilmiy isteʼmolga kiritdi. Mazkur maʼlumotlar asosida 
10 dan ziyod ilmiy, hujjatli, badiiy asarlar (3. Mashrabov, S. Shokarimov: 
„Asrlarni boʻylagan Bobur“; S. Jalilov: „Boburning Fargʻona davlati“, „Bobur va 
Andijon“; Qamchibek Kenja: „Hind sorigʻa“; X. Sultonov: „Boburning tushlari“, 

---

„Boburiynoma“; R. Shamsuddinov: „Boburiylar izidan“, „Boburiylar sulolasi“; T. 
Nizom: „Uch soʻz“), 10 ga yaqin hujjatli, videofilmlar (F. Rasulov: „Bobur 
izidan“, „Muqaddas qadamjolar“; T. Roʻziyev: „Bobur salomi“, „Bobur nomidagi 
Xalqaro ilmiy ekspeditsiya“; T. Hamidov: „Iftixor“ va h.k.) yaratildi. 
Jamgʻarmaning Lohur (Pokiston), Haydarobod (Hindiston), Abu Dabi 
(Birlashgan Arab Amirliklari), Moskva (RF), Oʻsh (Qirgʻiziston), Toshkent, 
Namangan 
(Oʻzbekiston) 
shaharlarida 
boʻlimlari 
mavjud. 
1998-yil 
Jamgʻarmaning boburshunoslik sohasidagi xalqaro mukofotlari ilk marta 
Pirimqul Qodirov, Sabohat Azimjonova, Gʻaybulloh as-Salom, Neʼmatilla 
Otajonov, Xayriddin Sultonov, Eyje Mano (Yaponiya), Muhammadali 
Abduqunduzov, Maqsud Yunusov, Shafiqa Yorqin (Afgʻoniston), Maʼmurjon 
Toʻxtasinov, Ravshan Mirtojiyev, Majid Tursunov, Rahmonjon Azimov, 
Muhammadjon Mirzayevga berildi. 

---

FURQAT 
Furqat (taxallusi; asl ism-sharifi Zokirjon Xolmuhammad oʻgʻli) (1859, Qoʻqon 
—1909, Yorkent) — milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyotining zabardast 
vakillaridan biri. U shoir va adib, adabiyotshunos va muarrix, elshunos va 
mutarjim sifatida oʻzidan boy maʼnaviy meros qoldirgan. Shuningdek, Furqat 
zamonasining mashhur xattotlaridan biri boʻlgan. Yoshligidanoq Muqimiy, 
Muhyi, Zavqiy, Nisbat, Muhayyir kabi shoirlar muhitida qizgʻin ijodiy faoliyat 
bilan mashgʻul boʻlgan. Mahallasidagi maktabda savod chiqargan, mudarris va 
kotiblardan xattotlik, arab tilini oʻrgangan. 8 yoshida Fariduddin Attorning 
„Mantiq ut-tayr“ asarini yod oladi. 14 yoshida madrasa talabasi boʻladi. Furqat 
1873—1876-yillarda madrasada oʻqigan. Alisher Navoiy ijodini, fors adabiyoti 
namoyandalari merosini chuqur oʻrgangan, fors tilini mukammal oʻzlashtirgan. 
1876-yilda Yangi Margʻilon (hozirgi Fargʻona) shahridagi savdogar togʻasining 
iltimosiga koʻra u yerga borib, savdo ishlarida unga yordamlashgan, keyinchalik 
oʻzi ham kichik doʻkon ochgan. Ayni paytda bilimdon ziyoli sifatida kishilarning 
arz va iltimoslarini rasmiy mahkamalarga arizalar shaklida bitib, mirzalik ham 
qilgan. 
Tavalludi Zokirjon Mullo Xolmuhammad oʻgʻli 1859-yil Qoʻqon, Toshkent 
Vafoti 1909-yil Yorkent 
Fuqaroligi Qoʻqon xonligi va Rossiya Imperiyasi 
Sohasi shoir, yozuvchi 
Mashhur ishlari 
„Ilm xosiyati“, „Gimnaziya“, „Vistavka xususida“, „Akt majlisi xususida“, 
„Suvorov“, „Nuh manzar.“ 
Dini Islom 
Ijodining boshlanishi 
Furqat Yangi Margʻilonda ijodkor sifatida toʻla shakllandi, oʻz gʻazallariga 
„Furqat“ taxallusini qoʻyib, shuhrat qozona boshladi. Bu yerda oʻtkazilgan yillar 
Furqatning xalqchil dunyoqarashi, ilgʻor adabiy-estetik tushunchalarining 
shakllanishida ham muhim bir bosqich boʻldi. 

---

80-yillarning boshlarida Furqat Qoʻqonga qaytib, oila quradi va, asosan, ijodiy 
ish bilan shugʻullanadi. Muqimiy va Muhyi yetakchi boʻlgan Zavqiy, Nodim, 
Nisbat, Muhayyir kabi ijodkorlar guruhi bilan bevosita muloqotda boʻladi, ular 
uyushtirib turadigan adabiy majlislar, sheʼriyat kechalarining faol ishtirokchisiga 
aylanadi. 
Furqatning Qoʻqondagi bu davr ijodi tur va mavzu, mazmun va shakl rang-
barangligi jihatidan ham, sermahsulligi jihatidan ham diqqatga sazovor. U 
mumtoz sheʼriyat anʼanalari ruhida koʻplab ishqiy gʻazallar, muxammaslar 
yaratgan. Alisher Navoiy asarlariga goʻzal nazira va taxmislar bogʻlagan, uning 
sheʼrlarida ijtimoiy ruh va zamonaviylik tobora keng oʻrin egallay boshlagan 
(„Boʻldi“ radifli muxammasi va boshqa sheʼrlarida). Furqat xalqning siyosiy 
huquqsizligi va iqtisodiy nochor ahvolidan qaygʻurgan („Ne jurm oʻttiki bizdin, 
bunchalik Fargʻona tang boʻldi?...“). Qoʻqon xonligining uzil-kesil tugatilib, 
batamom mustamlakaga aylantirilishi voqeasiga bogʻliq holda yaratilgan: 
„Demish xon bir kunikim, davru davronlar qayon qoldi?“ misrasi bilan 
boshlanuvchi muxammasi ham Furqatning shu davrdagi ijodi mahsulidir. Toj-u 
taxtdan, shaʼn-u shavkat va aʼyonlardan maxrum boʻlgan Xudoyorxon nomidan 
bitilgan bu asar ham shoir ijodida zamonaviy ijtimoiy mavzu keng oʻrin 
egallaganining isbotidir. 
Ijodiy merosi 
Furqatning ijodiy merosida anʼanaviy sheʼriy turlar, oʻzbek mumtoz 
adabiyotidagi asosiy mavzular yetakchi oʻrin egallaydi. Uning gʻazal va 
muxammaslari, bogʻlagan taxmislari oʻzining hayotiyligi, musiqiyligi, nihoyatda 
samimiyligi bilan oʻquvchini maftun etadi. Furqat sheʼrlarida ona yurt tabiati va 
bahor goʻzalligi, joʻshqin sevgi-muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayot 
shodliklaridan quvonish va turmush tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman, 
odam va olam, kishilarning maʼnaviy dunyosi, mehri va qahri yaqqol 
tasvirlangan. Masalan, „Bahor ayyomida gulgasht etarga bir chaman boʻlsa“, 
„Umr xush oʻtmas bahor ayyomi sahro boʻlmasa“, „Surmadin koʻzlar qaro, 
qoʻllar xinodin lolarang“, „Jannatning gullaridan gulzoringiz chiroylik“, „Koʻngul 
dardigʻa topmay boraman hargiz davo istab“, „Fasli navbahor oʻldi ketubon 
zimistonlar“ kabi misralar bilan boshlanuvchi gʻazallari, „Etti falak“, „Biri“, „Istar 
koʻngul“, „Doʻst“, „Kokulung“ radifli muxammaslari, Navoiy gʻazallariga 

---

taxmislari davr sheʼriyatining ham gʻoyaviy, ham badiiy jihatdan yetuk 
namunalari hisoblanadi. 
Furqat sheʼriyatida mustamlaka tuzumining illatlarini qoralash, joriy adolatsizlik 
va zoʻravonlikdan, huquqsizlik va nochor hayotdan, nodonlarning zamonada 
eʼtibor topib, donolarning xor-zor etilishidan norozilik esda qolarli badiiy 
boʻyoqlarda tasvirlangan. 
„Charx kajraftorning bir shevasidan dogʻmen:Ayshni nodon surub, kulfatni 
dono tortadur“ kabi barkamol misralar shoir ijodidagi ijtimoiy yoʻnalishni aks 
ettiradi. „Bormasmiz“ radifli sheʼrida esa oʻzbek milliy ruhiyati badiiy 
ifodalangan. Mashhur „Sayding qoʻyaber, sayyod...“ musaddasida esa shoir 
shaxsning erkin yashash huquqini himoya qiladi, zulm va istibdodni qatʼiy 
qoralaydi. 
Furqat xuddi shu yillarda „Xammomi xayol“ risolasini yozadi. „Chor darvesh“ 
hikoyatini forschadan tarjima qiladi. „Nuh manzar“ nomli sheʼriy kitob yaratadi. 
„Bulardin boʻlak har xil gʻazaliyotim Fargʻona muzofotigʻa (yaʼni, yon atrof 
qishloq-shaharlariga) va digar mamlakatlarga muntashir (mashhur) boʻldi“, deb 
yozadi shoir. Xuddi shu yillarda Furqat ilk bor sheʼrlarini toʻplab, majmua holiga 
ham keltirgan. Afsuski, shoirning oʻzi qayd etgan risola, manzuma va tarjimalari 
kabi bu majmua ham shu kunga qadar topilgan emas. 
Shoir Toshkent shahrida 
Furqat taxminan 1886—1887-yillarda Margʻilonga borib, u yerdagi Masjidi 
jome hujrasida istiqomat qilgan, yor-u birodarlari koʻmagida kichik doʻkon 
ochgan boʻlsa-da, asosan, sheʼriyat bilan shugʻullangan, shaharning ziyolilari, 
jumladan, Xoʻjajon Rojiy, Muhammad Umar Ulshdmy Havoiy, Mulla Toshboltu 
Royiq kabi ijodkorlar bilan tanishib, adabiy suhbatlar qurgan. Furqat ilk bor 
gazeta bilan tanishib, uning „Toshkent shahrida bosma boʻlgʻon“ ligini shu 
yerda biladi. Yangilikka chanqoq, taraqqiyparvar shoirda ijtimoiy hayotda yuz 
bergan oʻzgarishlarga, sekin-asta yoyila borayotgan fan va texnika 
namunalariga qiziqish uygʻonadi, yangiliklar bilan bevosita tanishish, oʻz koʻzi 
bilan koʻrish ishtiyoqi zoʻrayadi. 1889-yil boshlarida Toshkent safariga chiqadi, 
Xoʻjandda toʻxtab, Toshxoʻja Asiriy boshliq shoirlar, adabiyot muxlislari bilan 
uchrashadi, adabiy kechalarda ishtirok etadi. Nihoyat, 1889-yilning iyunida 
Toshkentga keladi. Toshkentdagi Koʻkaldosh madrasasi hujralaridan birida 

---

yashaydi. Koʻzga koʻringan olim, fozillar bilan tanishadi. Sharifxoʻja eshon 
tavsiyasi bilan maʼlum muddat „Farhat“ (shodlik, xursandlik) taxallusida 
sheʼrlar yozadi, lekin koʻp oʻtmay, eski taxallusiga qaytadi. 
Furqat Toshkentda rus ziyolilari, yevropacha hayot tarzi bilan tanishdi. Chor 
maʼmurlari shoirning teatr, gimnaziyaga, turli konsertlarga kiritishni 
uyushtirdilar, koʻrgazmalarga olib bordilar. Yangi tarixiy sharoit tufayli yuz 
bergan oʻzgarishlarni mushohada etish natijasida Furqat dunyoqarashida jiddiy 
oʻzgarish boʻladi va bu hol uning ijodida oʻz badiiy ifodasini topadi — 
maʼrifatparvarlik, yevropacha ilm-madaniyat, fan-texnikaga xayrixohlik shoir 
sheʼrlarining yetakchi gʻoyasiga aylana boradi. Bu esa Furqatning koʻp asrli 
oʻzbek adabiyotiga yangi mavzular, yangi gʻoyalar olib kirishiga zamin boʻldi. 
Toshkentda ochilgan erlar gimnaziyasi, maorif muassasalari, madaniyat va 
sanʼat oʻchoqlarini, tobora koʻproq kirib kelayotgan fan-texnika yangiliklarini 
kuzatish oqibatida uning „Ilm xosiyati“, „Gimnaziya“, „Vistavka xususida“, „Akt 
majlisi xususida“, „Toshkent shahrida boʻlgʻon nagʻma bazmi xususida“, 
„Suvorov“ va boshqa asarlari maydonga keldi va ularning barchasi 1890-yillarda 
Turkiston viloyatining gazetasida chop qilindi. 
Bu turkum asarlarida Furqat yangilik va taraqqiyotning, ilm-fan va yevropacha 
maorif-madaniyatning 
targʻibotchisi 
sifatida 
namoyon 
boʻladi; 
oʻz 
vatandoshlarini zamonaviy bilimlarni puxta egallashga va ilgʻor xalqlar 
qatoridan oʻrin olishga daʼvat etadi. Biroq Furqat ayrim zamondoshlari singari 
rus istilochilik siyosatining asl mohiyatini birdaniga anglay olmadi. Rus, Yevropa 
madaniyatparvarligi orqasida mahalliy ruslashtirish siyosati pinhon ekanligini 
soʻngroq tushunib yetdi. Xuddi shu yillarda yaratilgan „Shoir ahvoli va sheʼr 
mubolagʻasi xususida“ asarida Furqat ijodkor va badiiy adabiyot xususida ran 
ochib, sheʼriyatda realistik tasvir masalasini koʻtardi. 
Publitsist sifatidagi faoliyati 
Furqat haqli ravishda oʻzbek publitsistikasining asoschilaridan biri hisoblanadi. 
Furqatning publitsist sifatidagi faoliyati 1890-yildan boshlandi. „Turkiston 
viloyatining gazeti“ ga rasman ishga kirdi, gazetani tayyorlashda bevosita 
qatnashdi. Bir yildan koʻproq vaqt mobaynida Sattorxon kabi ilgʻor 
maʼrifatparvarlar bilan hamkorlikda ishlab, gazeta sahifalarida oʻz maqolalarini 
eʼlon qildi. Masalan, 1891-yil 1-yarmida „Xoʻqandlik shoir Zokirjon Furqatning 

---

ahvoloti. Oʻzi yozgoni“ publitsistik asarini yozib, shu gazetada eʼlon qildi. 1891-
yil mayda Samarqandga bordi, osori atiqalar bilan tanishdi, gazetaga xabarlar 
yoʻlladi, keyin Buxoroda boʻldi. Iyulda esa chet el sayohatiga chiqdi. Uning chet 
elga sayohati haqida turli taxminlar bor. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda, u 
atayin qaytib kelmaydigan qilib oʻz yurtidan chiqarib yuborilgan. Xullas, 1891-
yilning iyulida Marv—Ashxobod—Boku—Batumi orqali Istanbulga bordi. 
Doʻstlariga yozgan maktublarida, voqealarni oldindan bilgandek, vatanidan bir 
umr ajralib qoladigan odamning kayfiyatini aks ettirdi. Masalan, Istanbuldan 
yozgan „Sabogʻa xitob“ sheʼriy maktubida vatan ishtiyoqi, doʻstlar sogʻinchi, 
gʻurbat azoblari va yolgʻizlik motivlari birinchi oʻringa chiqqan. 
-- Shoir sayohati == Furqat Istanbuldan Bulgʻoriya va Yunonistonga oʻtdi. 
Bolqon yarim orolining qator shaharlarida boʻldi. 1892-yilning martida 
Istanbuldan Oʻrta dengiz orqali Arabistonga — Makka, Jidda, Madina 
shaharlariga bordi. Makkadagi haj ziyorati munosabati bilan „Hajnoma“ asarini 
yaratdi. Soʻng Bombayga keldi, Hindistonning qator viloyatlariga sayohat qildi. 
Uning bu davrda yozgan nasriy va nazmiy maktublarida tushkunlik, ona yurt 
sogʻinchi va iztiroblari aks etgan. „Adashganman“ radifli hamda „Kashmirda“, 
„Bulbul“ deb nomlanuvchi lirik sheʼrlar turkumi shu jihatdan oʻziga xos 
hijronnomadir. 1893-yil martida Furqat Kashmir va Tibet orqali Sharqiy 
Turkistonga borib, Yorkentda turgʻun yashab qoldi. Oila qurdi. Tabiblikdan 
xabardor boʻlgan shoir dorivor oʻsimliklar bilan savdo qiluvchi doʻkon ochdi, 
ijodiy ish va xattotlik bilan shugʻullandi. Furqat doimo Vataniga qaytish umidi 
bilan yashadi. Avval boshlagan „Sayohatnoma“ asari ustidagi ishni Yorkentda 
davom ettirdi. Lekin bu asar hanuz topilgani yoʻq. U yerdan Toshkentga 
publitsistik asarlar, turli mavzudagi xat-maqolalar, Fargʻona va Toshkentdagi 
yor-doʻstlariga maktublar yoʻllab turgan. Furqat oʻzbek matbuoti tarixida 
felyeton janrini boshlab berdi („Hind nayrangbozi Yorkendda“, 1905). 
Barkamol lirikasi, jozibali nasri va publitsistikasi bilan 19-asr oxiri va 20-asr 
boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qoʻshgan Furqat ona 
vatanidan uzoqda vafot etdi. Uning jasadi Yorkentning Dongdor qabristoniga 
koʻmilgan. 1990-yil shoir qabri ustiga maqbara qurilgan. 
Xotira 

---

Furqatning sheʼrlari kitob holida dastlab 1913-yilda Muqimiy sheʼrlari bilan 
birga bayoz holida toshbosmada bosilgan edi, 50–80-yillarda koʻp bor nashr 
etildi. Shoir hayoti va ijodi haqida qator ilmiy asarlar yozildi, dissertatsiyalar 
yoqlandi, opera librettosi, kinossenariy va boshqa yaratildi. Oʻzbekistondagi bir 
qator qishloq, tuman, maktab, koʻcha va xiyobonlar, bogʻlar uning nomi bilan 
ataladi. 

---

Ogahiy 
Ogahiy (taxallusi; toʻliq ism-sharifi Muhammadrizo Erniyozbek oʻgʻli) 
(17.12.1809., Xiva yaqinidagi Qiyot qishlogʻi —14.12. 1874.) — oʻzbek shoiri, 
tarixchi,tarjimon. Mirob oilasida tugʻilgan. 
Xiva madrasalarida tahsil koʻrgan. Arab, fors, turk tillarini puxta egallagan. 
Xorazmning mashhur shoir va olimlari, adabiyot muxlislarining suhbatlarida 
ishtirok etgan. Sharq klassik asarlari, ayniqsa, Navoiy ijodini qunt bilan 
oʻrgangan. 1829-yilda amakisi va ustozi Munis vafot etgach, Xiva xoni 
Olloqulixon (1825—42) Ogahiyni Munisning oʻrniga mirob etib tayinlagan. Shu 
davrdan eʼtiboran Ogahiy xalq hayoti va saroy ishlari bilan shugʻullangan. 
Qizgʻin ijtimoiy-siyosiy mehnat bilan mashgʻul bir paytda otdan yiqilib, oyogʻi 
„shakarlang“ (shol) boʻlib qolgan (1845). 1857-yildan miroblik vazifasidan 
isteʼfo bergan. Umrining oxirigacha moddiy muhtoj, gʻamgin, kasalmand 
ahvolda kun kechirgan. 
Ogahiy xalq orasida koʻproq lirik shoir sifatida mashhur. Umrining oxirgi 
yillarida tuzgan lirik kulliyoti — „Taʼviz ul-oshiqin“ („Oshiqlar tumori“, 1872) 
bizgacha toʻla yetib kelgan. Devon anʼanaviy tartibda tuzilgan, 470 gʻazal, 3 
mustazod, 89 muhammas, 5 musaddas, 2 murabba, 4 musamman, 4 
tarjeʼband, 7 qitʼa, 80 ruboiy, 10 tuyuq, 1 mulamma, 4 chiston, 2 muammo, 4 
masnaviy, 1 bahri tavil, 1 munojot, 1 oshiq va maʼshuq savol-javobi, 20 taʼrix, 
19 qasida — jami 18000 misradan iborat. Devonga „Ashʼori forsiy“ nomi bilan 
Ogahiyning fors tilidagi 1300 misra sheʼri ham kiritilgan. Devondagi asarlar 
mazmun-mundarijasi markazida ishq mavzusi turadi. 
Ogahiy ijodining mavzu doirasi keng. Ammo u qaysi mavzuga murojaat 
qilmasin, ishqni chetlab oʻtolmaydi. Ishq uning qalamida mavzuni yoritishda, 
gʻoyani ilgari surishda asosiy badiiy vosita; sheʼriyatida ishq — iymon, eʼtiqod, 
vatan, zakovat timsoli kabi lirik qahramonning oʻy-kechinmalari, faoliyati, 
dunyoqarashini harakatlantiruvchi kuch. Ogahiy devonida zamon va 
zamondoshlari tasviri ham katta oʻrin egallagan. Shoir oʻzi yashab ijod etgan 
murakkab davrni mahorat bilan badiiy umumlashtirganda, zamon va uning 
ahliga munosabat bildirganda, baho berganda, insonparvarlik, xalqparvarlik 
nuqtai nazaridan yondashgan. Ogahiy janr imkoniyatlariga ijodiy yondashib, 

---

ularni takomillashtirgan: oʻzigacha boʻlgan 7—8, 10—12 baytli gʻazal yozish 
tartibini 23 baytgacha yetkazgan, mustazod janrining qoʻsh orttirma misrali 
yangi shaklini kashf etgan: Ey yor, sango ushbu jahon bogʻi aro gul bir oshiqi 
hayron, diydoriga shaydo,Bir shuyftadur kokili mushkulinga sumbul ham holi 
parishon, ham boshida savdo. 
Shoir aruzning juda koʻp bahrlaridan foydalangan. Uning gʻazallari 
„Shashmaqom“ning hamma kuylariga tushadi, Xorazm xalq ohanglariga mos 
keladi. 
Ogahiy „Riyoz uddavla“ („Saltanat bog'lari“, 1844), „Zubdat uttavorix“ 
(„Tarixlar qaymogʻi“, 1845—46), „Jomeʼ ul-voqeoti sultoniy“ („Sultonlik 
voqealarini jamlovchi“, 1857), „Gulshani davlat“ („Davlat gul-shani“, 1865), 
„Shohidi iqbol“ („Iqbol guvohi“, 1872) va boshqa tarixiy asarlarida Olloqulixon, 
Rahimqulixon(1843—46), Muhammad Aminxon (1846 — 55), Sayid 
Muhammadxon (1856—64), Muhammad Rahim II (1864—1910) hukmronligi 
davrida 
Xorazmda 
yashagan 
oʻzbeklar, 
turkmanlar|turkman, 
qoraqalpoqlar|qoraqalpoq, qozoqlar|qozoq xalqlarining tarixi, madaniy va 
ijtimoiy hayoti, Xiva xonligining boshqa xonliklar bilan munosabati va boshqa 
tarixiy voqealar aks etgan. 
Ogahiyning yuksak insonparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan gʻoyalari xon va shoir 
Feruzning siyosiy-maʼrifiy tarbiyasiga taʼsir qilgan. U tarixchi olim sifatida Xiva 
xonlariga, yirik tarixiy shaxslarga bagʻishlab qasidalar yozgan. Ogahiyning 
„Qasidai nasihat“ asari Feruzga bagʻishlangan. U oʻz nasihatlarida saltanatni 
boshqarishning yoʻl-yoʻriqlarini koʻrsatadi, mamlakat va xalqni adolat bilan 
idora etish yoʻllarini belgilab beradi. Qasida masnaviy janrida yozilgan boʻlib, 
unda shoirning siyosiy-maʼrifiy qarashlari yorqin aks etgan. Ogahiy fikricha, har 
qanday davlat boshligʻi hokimiyatni mustahkamlash uchun barcha ijobiy 
fazilatlarga ega boʻlishi lozim. Podshoh himmatli, shijoatli, adolatli, gʻayratli, 
saxovatli, hayoli, sof niyatli, madaniyatli, hamiyatli, kambagʻalparvar boʻlishi 
zarur. Hukmdor shu fazilatlarga ega boʻlsa, uning hokimiyati kamol topadi, 
mamlakati farovon boʻladi, degan fikrni ilgari suradi. Ogahiy davlatni 
boshqarishning yoʻllarini ham koʻrsatib oʻtgan. Shoirning fikricha, shoh shariat 
ahkomlariga qattiq amal qilmogʻi lozim. U aysh-ishratdan, fitna va gʻiybatdan, 
gʻaflatdan, yalqovlikdan, zulm-razolatdan, chaqimchilikdan, molparastlikdan 
uzoq boʻli-shi kerak. Feruz Ogahiyning davlatni boshqarish toʻgʻrisidagi 

---

maslahatlariga quloq tutgan, uning hikmatli baytlarini marmar toshlarga 
yozdirib, arzxonalarga qoʻydirgan, koʻp ezgu ishl 
arni amalga oshirgan. Shu bois ham Ogahiy tarixiy asarlari badiiy nasr sifatida 
hamda 19-asr Xorazm voqeligini haqqoniy aks ettiruvchi nodir tarixiy hujjatlar 
sifatida qimmatlidir. 
Ogahiy „Ravzat us-safo“ (Mirxond), „Tarixi jahonkushoyi Nodiriy“ (Muhammad 
Maxdiy Astrobodiy), „Badoyeʼ ul-vaqoyeʼ“ (3. Vosifiy), „Miftoh ut-tolibin“ 
(Mahmud binni Shayx Ali Gʻijduvoniy), „Tabaqoti Akbarshohiy“ (Muhammad 
Muqim Hirotiy), „Tazkirai Muqimxoniy“ (Muhammad Yusuf Munshiy), „Ravzat 
us-safoyi Nosiriy“ (Rizoqulixon Hidoyat), „Axloqi Muhsiniy“ (Koshifip), 
„Qobusnoma“, „Zubdat ul-hikoyot“, „Sharhi daloil ulhayrat“ (Muhammad 
Voris), „Guliston“ (Saʼdiy), „Yusuf va Zulayho“ (Jomiy), „Shoh va gado“ (Hiloliy), 
„Haft paykar“ (Nizomiy) va boshqa tarixiy-badiiy asarlarni fors tilidan 
oʻzbekchaga tarjima qilgan. Ogahiy „Haft paykar“ni nasriy yoʻl bilan, 
„Guliston“ni qisqartirib, keng kitobxonlarga tushunarli qilib tarjima etgan. 
„Yusuf va Zulayho“ hamda „Shoh va gado“ dostonlarini esa baytma-bayt 
tarjima qilib (kirish qismidan tashqari), aniq ijodiy tarjima namunasini yaratgan. 
„Miftoh ut-tolibin“ (inv. № 8473), „Ravzat us-safoyi Nosiriy“ (D-125), „Tabaqoti 
Akbarshohiy“ (TNS—106), „Tazkirai Muqimxoniy“ (TNS—105), „Firdavs ul-
iqbol“ (S—571), „Shohi-di iqbol“ (S—572), „Yusuf va Zulayho“ (TNS—117), 
„Taʼviz uloshi-qin“ asarlarining qoʻlyozma nusxalari Toshkent, Dushanba va 
Sankt-Peterburgda saqlanadi. „Zafarnoma“ (Ali Yaz-diy), „Bahoriston“, 
„Salomon va Ibsol“ (Jomiy), „Hasht behisht“ (Xus-rav Dexlaviy) asarlarining 
Ogahiy tarjimasi hanuzgacha topilmagan. 
Taʼviz ul-oshiqin“ Xivada toshbosmada nashr etilgan (1905—09). Oʻzbekistonda 
koʻchalar, maktablar, Xorazm viloyati musiqali drama va komediya teatri, 
istirohat bogʻi va boshqa muassasalarga Ogahiy nomi berilgan. Qiyot 
qishlogʻida Ogahiy bogʻi tashkil etilib, shoirning uy muzeyi ochilgan; muzey 
oldida Ogahiyga haykal oʻrnatilgan. 

---

MUQIMIY 
Muqimiy (taxallusi; asl ism-sharifi Muhammad Aminxoʻja Mirzaxoʻja oʻgʻli) 
(1850, Qoʻqon — 1903-yil 25-may, Qoʻqon) — oʻzbek shoiri va mutafakkiri. 
Oʻzbek demokratik adabiyoti asoschilaridan. 
Aminxoʻja Mirzaxoʻja oʻgʻli Muhammad (Muqimiy) 
Tavalludi 1850-yil Qoʻqon xonligi 
Vafoti 1903-yil 25-may Qoʻqon xonligi 
Fuqaroligi Turkiston Muxtoriyati, SSSR 
Sohasi shoir, satirik 
Mashhur ishlari 
«Oshiq boʻlibman», «Ayrilmasun», «Oʻzim har joydaman», «Aqlu hush uchdi 
boshimdin…», «Tanobchilar», «Toʻy», «Saylov (Adabiyot)» 
Dini Islom 
Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Muqimiy (maʼnolari). 
Hayoti 
Otasi toshkentlik, onasi Oyshabibi xoʻjandlik boʻlib, Qoʻqonda yashaganlar. 
Muqimiy boshlangʻich maʼlumotni mahallasidagi maktabda olgan. Onasi 
Muhammad Aminxoʻjada sheʼriyatga havas uygʻotgan. Muqimiy Qoʻqondagi 
Nodira bino qildirgan „Moxlar oyim“ madrasasida, soʻng Buxoro 
madrasalaridan birida oʻqigan (1864-1865; 1875-1876). 1876-yilda Qoʻqonga 
qaytgach, yer qurilishi mahkamasida mirzalik qilgan faoliyati vaqtda 
amaldorlarning qallobliklarini befarq kuzata olmasdan „Tanobchilar“ satirasini 
yozgan. 
Ijodi 
70-yillar oxirlarida Qoʻqonga qaytgan va ijod bilan shugʻullangan. Otasi 
vafotidan soʻng moddiy ahvoli ogʻirlashgach, „Hazrat“ madrasasining kichik bir 
hujrasiga koʻchib oʻtgan (1885), butun umri qashshoqlikda kechgan. Bir necha 
bor Toshkentga sayohat qilgan (1887-1888, 1892), Toshkentdagi yangiliklar 

---

bilan tanishgan. Toshkent madaniy va adabiy hayotini chuqur oʻrgangan. 
Almaiy, Nodim kabi ilgʻor ruxdagi ijodkorlar bilan aloqa bogʻlab, ijodiy 
hamkorlik qilgan. Muqimiy yashab ijod etgan davr adabiy hayoti murakkab edi. 
Bunday muhit Muqimiy ijodiga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Ijodining ilk davrida 
qisman shaklbozlik unsurlari, sanʼatpardozlik mayllariga berilish ham uchraydi. 
Lekin tezda bu xil anʼanalardan voz kechib, jamiyatdagi illatlarga, eskilik 
aqidalariga tanqidiy nazar bilan qaradi. Navoiy, Jomiy, Nizomiy va Fuzuliydan 
oʻrgandi, ular gʻazallariga muhammaslar bogʻladi. Jomiyni oʻziga ustoz bildi. 
Oʻzbek, fors mumtoz shoirlari anʼanalarini davom ettirdi. Oʻzbek adabiyotida 
demokratik yoʻnalishning vujudga kelishi va shakllanishi Muqimiy nomi bilan 
bogʻliq. U boshliq Furqat, Zavqiy, Avaz, Komil kabi ilgʻor fikrli shoirlar oʻzbek 
adabiyoti tarixida yangi sahifa ochdilar. Muqimiy lirikasi chuqur optimizm bilan 
sugʻorilgan, hayotiylik ushbu lirikaning asosiy va yetakchi xususiyatlaridan. 
Muqimiy real muhabbatni, insonni kuylagan. Sheʼrlarining tub mohiyatini inson 
kechinmalari, sevinch va alamlari, istak va armonlari, kurashlari tashkil etgan. 
Ularda doʻstlik, sadoqat, samimiyat vafodorlik, sabot va matonat ulugʻlangan 
va bular orqali shoir kishilarda yaxshi xususiyatlarni tarbiyalashga intilgan. 
Adolatli va baxtli zamonni orzu qilgan, shunday kunlar kelishiga ishongan 
(„Kelur oxir seni ham yoʻqlagʻudek bir zamon yaxshi“ va boshqalar). Hasrat, 
shikoyat, norozilik motivlari mavjud boʻlgan sheʼrlarida ham kelajakka ishonch, 
farovon hayot haqidagi orzu-ideallari aks etgan. 
Muqimiy lirik shoir. Muhabbat mavzusi uning lirikasida asosiy oʻrin tutadi. 
„Oshiq boʻlibman“, „Ayrilmasun“, „Oʻzim har joydaman“, „Aqlu hush uchdi 
boshimdin…“ kabi sheʼrlari bunga misol. 
Hajviyoti 
Muqimiy dunyoqarashi va intilishlari bilan muhit oʻrtasidagi ziddiyat uning 
ijodida tanqidiy yoʻnalishni maydonga keltirgan. Bu uning xajviyotida koʻproq 
aks etgan. Hajviyoti mazmunan satira va yumorga boʻlinadi. Satiralarida chor 
amaldorlari, ayrim mahalliy boylarning kirdikorlari ochib tashlangan 
(„Tanobchilar“, „Toʻy“, „Moskovchi boy taʼrifida“, „Hajvi Viktor boy“, „Voqeai 
Viktor“ va boshqalar)- „Saylov (Adabiyot)“, „Dar mazammati zamona“ va 
boshqalarda oʻlkaga kirib kelayotgan kapitalistik va gʻayriaxloqiy munosabatlar 
hamda ularning oqibatlari koʻrsatilgan. Baʼzan, oʻsha davrdagi hukmron 

---

qarashlarga ergashib, Dukchi eshon haqida ham hajviy asarlar yozgan („Hajvi 
halifai Mingtepa“). 
Ot, arava, loy, pashsha, bezgak kabi mavzularda 30 ga yaqin hajviy asar 
yaratgan. Ularda shoir turmushning qoloq va chirkin tomonlari, ijtimoiy 
ongdagi nuqsonlar ustidan kulgan, mustamlakachilik azobi, harobalikni 
zaharxandalik bilan tasvirlagan („Devonamen“, „Koʻsamen“ „Hayron qildi loy“, 
„Pash-shalar“, „Shikoyati bezak“ va boshqalar). Boshqa bir qator hajviyalarida 
jamiyat hayotidagi oʻzgarishlarga yangicha munosabat aks etgan („Taʼrifi pech“, 
„Aroba qursin“, „Loy“ va boshqalar). 
Sayohatnoma asari 

---

BERDAQ 
Berdaq (taxallusi; asl ismi Berdimurod Qargʻaboy oʻgʻli) (1827—Moʻynoq 
tumani—1900)—shoir, qoraqalpoq adabiyoti asoschisi. Avval ovul maktabida, 
soʻng madrasada tahsil koʻrgan. Alisher Navoiy, Fuzuliy, Maxtumquli va 
qoraqalpoq shoiri Kunxoʻja asarlarini chukur mutolaa qilgan, ulardan 
oʻrgangan. U tarixni va xalk, ogzaki ijodini yaxshi bilgan. B.ning lirik sheʼrlarida, 
dostonlarida qoraqalpoq xalqining 18— 19-asrlardagi ijtimoiy hasti oʻz ifodasini 
topgan. U oʻz davri voqealariga, ijtimoiy munosabatlarga zukko shoir sifatida 
baho beradi. Asarlarida tenglik, insonparvarlik, adolat va vatanparvarlik 
gʻoyalari ilgari suriladi. B. ijodida mehnatkash xalqning ahvoli asosiy mavzudir 
("Boʻlgan emas", "Soliq", "Bu yil", "Umrim" va boshqalar). Shoir qaqiqat uchun, 
megʻnatkash ommaning baxti va kelajagi uchuy fidokor kurashchilarni orzu 
qiladi ("Xalq uchun", "Menga kerak" va boshqalar). Tarixni mavzudagi 
"Avlodlar", "Omongeldi", "Azadosbiy", "Ernazarbiy" asarlarida shoir xalq 
qaxramonlaripi faxr bilan kuylaydi. B.ning "Avlodlar" asari tarixiy voqealar 
solnomasi boʻlib, qoraqalpoq xalqi bilan boshqa turkiy xalqlar hayotidagi 
mushtarak voqealar qalamga olinadi, qabila va xalqlarning kelib chiqishi 
haqidagi fiqolari bayon qilinadi. B. baʼzi taʼmagir ruhoniylarning kirdikorlarini 
fosh etadi ("Yaxshiroq", "Shekilli" va boshqalar), ayollar huquqini himoya qiladi, 
yoshlarni vatanni sevishga, maʼrifat choʻqqilarini egallashga chaqiradi 
("Oʻgʻlimga", "Ahmoq boʻlma" va boshqalar). 
Berdaq Tavalludi 1827. Vafoti. 1900 
Sheʼriy mushohadalari va hayotga karashlarvda B. mehnatkashlarning baxtiyor 
yashashini orzu qildi. B. xalqni baxtli qilish haqida oʻylar ekan, Alloxdan madad 
soʻraydi ("Yordam ber"), baxt haqida fikr yuritadi ("Izladim"), odil podshoni 
orzu qiladi ("Kerak"), baxtiyor yashaydigan jamiyat qurilishiga umid qiladi. B. 
ijodi xalq ogʻzaki adabiyoti anʼanalariga yaqin turadi. Ijodi serqirraligi, 
asarlarining gʻoyaviy va badiiy yuksakligi bilan qoraqolpoq adabiyoti tarixida 
asosiy mavqeni egallaydi. Uning koʻpgina asarlari oʻzbek va boshqa xalqlar 
tillariga tarjima qilingan. Oʻzbekiston va Qoraqalpogʻistonda B. tavalludining 
170 yilligi ksng nishonlandi (1998). Toshkent shahridagi hisbonlardan biriga B. 
nomi berildi va byusti oʻrnatildi. Shoir tugilgan joy — Boʻzatovda ham byusti 

---

oʻrnatilgan (1998). Nukus shla B.ga haykal qoʻyilgan musiqiy drama teatri, 
koʻcha va maktabga Berdaq nomi berilgan 
Berdaq qoraqalpoq xalqining mashhur demokrat shoiridir. U XIX asrda yashab 
ijod etgan. Shoirning asl ismi Berdimurod Qargʻaboy oʻgʻli boʻlib, Berdaq uning 
taxallusidir. Mutafakkir toʻgʻrisida maʼlumotlar kam saqlanib qolgan. Uning 
tarjimai holi va ijodiga oid maʼlumotlarni, asosan, oʻzining asarlarida uchratish 
mumkin. U Orol dengizining janubida joylashgan Moʻynoq tumanining Oqqalʼa 
degan joyida dunyoga kelgan. Berdaq oʻn yoshligidayoq otasi Qargʻaboy 
Boʻronboy oʻgʻli va onasidan ayrilgach, amakisi Qoʻchqorboyning qoʻlida tarbiya 
koʻra boshlaydi. 
Berdaq oʻn yoshidan ovul maktabiga, maktabni bitirgandan soʻng oʻz bilimini 
yanada chuqurlashtirish maqsadida oʻsha davrda yirik ilm maskani hisoblangan 
Qoraqum eshon madrasasida tahsil oldi. 
U yoshligidan boshlab sheʼr yozishni mashq qila boshladi. Xalq qoʻshiqlari, turli 
afsonalar, ertaklar, maqol va matallar, dostonlar bilan tanishish, mashhur 
shoirlarning sheʼrlaridan bahramand boʻlish mutafakkir badiiy ijodini kamolga 
yetib shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Shunday qilib, Berdaq asta-
sekin mashhur shoir va xalqqa tanilgan baxshiga aylana bordi. Eng muhimi, 
sheʼrlariga oʻzi kuy bastalab kuylay boshladi. 
Berdaq koʻp shaharlarga sayohat qildi. Markaziy Osiyoning yirik shaharlarida 
boʻldi. Urganch va Buxoroni ziyorat qilib, qadimiy yodgorliklar bilan tanishdi. 
Berdaq Alisher Navoiy, Fuzuliy va Maxtumquli ijodlarini chuqur oʻrganib, 
sheʼrlarini mutolaa qildi. Zamondosh shoirlar bilan musohib boʻldi. Berdaq 
sheʼrlarining aksariyati kambagʻal, beva-bechoralarning ayanchli hayoti, 
ularning ogʻir mehnati, boy-zodagonlarning ularga nisbatan qilgan 
shafqatsizligi, zoʻrovonligi va adolatsizligiga bagʻishlangan. Uning sheʼrlarida 
insonparvarlik, tenglik, saxiylik, adolat, vatanparvarlik, mehr-shafqat, 
qahramonlik va mardlik, mustaqillik, milliy ozodlik va haqiqat uchun kurash, 
mehr-muhabbat kabi umuminsoniy va milliy qadriyatlar oʻz aksini topgan. 
Berdaqning sheʼr va dostonlari xalq ommasining turmushini xolisona va 
haqqoniy tasvirlab berish bilan ajralib turadi. ayniqsa, Xiva xonligi va Chor 
Rusiyasi hukmronligi davrida oddiy xalqqa nisbatan oʻtkazilgan zulm-zoʻrliklar 
shoirning bir qator sheʼrlarida ochiq tasvirlab berilgan. Shuning uchun u oʻz 

---

zamonasidagi 
adolatsizlikdan, 
xon 
gumashtalaridan, 
soliq 
yigʻuvchilardan,miroblarning oʻzboshimchaligidan, zolimligidan noliydi, inson 
qancha mexnat qilmasin, muhtojlikdan chiqaolmasligidan zorlanadi: 
Berdaq oʻzining “Soliq”, “Boʻlgan emas”, “Bu yil” kabi sheʼrlarida xon va 
beklarning olib borayotgan siyosatini qoralaydi, ularning mehnatkash xalqqa 
oʻtkazayotgan zulmini, shafqatsizligini tasvirlaydi. Berdaq insonni yuksaklikka 
koʻtaradi, xalqni katta kuch ekanligini taʼkidlab, hukmron sinf vakillarini 
mehnatkash xalqni hurmat qilishga, ularga yordam berishga chaqiradi. Shoir 
oʻzini xalqning ajralmas bir qismi, deb tasavvur qiladi. 
Shoirning “Omongeldi”, “Xalq uchun”, “Aydosbiy”, “Yaxshiroq”, “Boʻlgan 
emas”, “Yernazarbiy” asarlarida qoraqalpoq xalqining xonlar zulmiga qarshi 
qahramonona kurashi, milliy-ozodlik harakati aks ettirilgan. 
Berdaq inson oʻz faoliyatida, xatti-harakatida, maqsadiga erishishida erkin 
ekanligini yozadi. Masalan; u “Axmoq podsho” dostonida ayrim boylar va 
amaldorlarning jabr-zulmi oxirgi nuqtasiga borib taqalgandan soʻng sabr-toqati 
tugagan xalq oʻz ixtiyori bilan ularga qarshi bosh koʻtaradi, deydi. 
Berdaq ijodiy merosida axloq, xulq-odob, nafosat va goʻzallik masalalari muhim 
oʻrinni egallaydi. Uning sheʼrlarida milliy va umuminsoniy qadriyatlar, 
vatanparvarlik, xalqlar doʻstligi, oddiy axloq qoidalari toʻgʻrisida qimmatli fikrlar 
uchraydi. Shoirning aytishiga qaraganda, baʼzi mulla va eshonlar xalq oldida 
oʻzlarini halol va pok, adolatparvar etib koʻrsatadilar. Amalda esa buning aksini 
koʻramiz. Shoir ularning munofiqligini fosh etib tashlaydi. 
Berdaq oʻzining axloqiy qarashlarida Sharqning eng yaxshi anʼanalarini davom 
ettirdi. U “Izladim”, “Xalq uchun”, “Yaxshiroq”, “Menga kerak” kabi sheʼrlarida 
kishilarning halol mehnatini ulugʻlaydi. Uningcha, har bir odamning asosiy 
burchi xalqqa va uning farovonligi yoʻlida xizmat qilishdir. Berdaq axloqiy 
qarashlarining yana bir muhim tomoni – kishilarni hurmat qilish, ayniqsa, 
qarilar, zaif va nogironlar, kambagʻal va beva-bechoralarni izzat nafsiga 
tegmaslik, ularga iloji boricha yordam koʻrsatishdir. Berdaq xuddi Navoiy kabi 
odamlarni axloq-odobiga qarab, ularni ikkiga: yaxshi va yomonga boʻladi. 
Yaxshi odam deganda, u butun insoniy fazilatlarni oʻzida toʻplagan dono, aqlli, 
bilimdon, oʻzgalarga yordam beruvchi, feʼl-atvori goʻzal kishilarni koʻz oldiga 
keltiradi. Yomon odam esa Berdaqning nazarida, xalqning ofatidir, u xalqni 

---

ham, ogʻa-inini ham qadriga yetmaydi. Umuman olganda, shoir axloqiy 
qarashlarining markazida insoniylik turadi. 
Berdaq qoʻp sheʼrlarida bolalarni tarbiyalash, kattalarni hurmat qilish, yosh 
avlodga vatanparvarlik, oʻz xalqiga muhabbat, xalqlar oʻrtasida doʻstlik va 
birodarlik gʻoyalarini singdirishga intildi. 
Berdaq 
qoraqalpoq 
xalqining 
mashhur 
shoiri, 
asl 
farzandidir. 
Qoraqalpogʻistondagi koʻpgina maktablar, koʻchalar, kinoteatrlar, kutubxonalar 
shoirning nomiga qoʻyilgan. Shuningdek, Berdaq nomidagi Qoraqalpogʻiston 
davlat mukofoti taʼsis etilgan. Bu mukofot badiiy adabiyot, sanʼat va 
meʼmorchilik sohasidagi eng yaxshi ishlarga beriladi. 
Berdaqning yuksak insonparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan adabiy, ijtimoiy-siyosiy 
va falsafiy gʻoyalari hozirga mustaqillik sharoitida ham oʻz tarbiyaviy 
ahamiyatini saqlab qolmoqda. 

---

MAHMUDXOʻJA BEHBUDIY
Toʻliq ismi - Mahmudxoʻja Behbudiy ibn Behbudxoʻja) (20-Yanvar 1875 
Samarqand — 25-Mart 1919 Qarshi) dramaturg, noshir, din va jamoat arbobi, 
jadidchilik harakati yetakchilaridan biri 
Mahmudxoʻja Behbudiy 
Tavalludi 20-yanvar 1875-yil Samarqand, Buxoro amirligi 
Vafoti 25-mart 1919-yil (44 yoshda) Qarshi, Buxoro amirligi 
Fuqaroligi Rossiya Imperiyasi va Buxoro Amirligi 
U Yassaviy avlodidan. 18 yoshidan qozixonada mirzalik qiladi, qozi, mufti 
darajasiga koʻtariladi. Behbudiy haj safarida boʻlgan chogʻida Arabiston, Misr, 
Turkiyani kezib chiqqan (1899–1900). Sayohat davomida yangi maktab (usuli 
jadid) ochish fikri mustahkamlanib bordi. Samarqand yaqinidagi Halvoyi 
qishlogʻida Ajziy, Rajabaminda Abdulqodir Shakuriylar bilan hamkorlikda yangi 
maktab ochadi. Behbudiy Qozon va Ufaga borib (1903–1904), u yerdagi yangi 
usul maktablari bilan tanishadi, tatar ziyolilari bilan aloqani yoʻlga qoʻyadi. 
Yangi maktablar uchun darsliklar tuzishga kirishadi. 
Kitoblari 
"Risolai asbobi savod" ("Savod chiqarish kitobi", 1904), 
"Risolai jugʻrofiyai umroniy" ("Aholi geografiyasiga kirish", 1905), 
"Muntaxabi jugʻrofiyai umumiy" ("Qisqacha umumiy geografiya", 1906), 
"Kitobat ulatfol“ ("Bolalar xati", 1908), 
"Amaliyoti islom" (1908), 
"Tarixi islom" (1909) kabi kitoblar chop ettiradi. Keyinchalik (1908-yilda) 
Shakuriyning Rajabamindagi maktabini Samarqanddagi oʻz hovlisiga koʻchirib 
keltiradi. 
„Padarkush“ dramasi 

---

Behbudiy 1911-yilda „Padarkush“ dramasini yozdi. Bu birinchi oʻzbek dramasi 
edi. 3 parda 4 manzarali bu asar mazmunan sodda boʻlib, oʻqimagan, johil va 
nodon bolaning oʻz otasini oʻldirgani haqida edi. Behbudiy bu asar janrini 
„milliy fojia“ deb atagan. Nashr qilishga chor senzurasi yoʻl qoʻymaydi. 
„Borodino jangi va Rusiyaning fransuzlar bosqinidan xalos boʻlishining 100 yillik 
yubileyi sanasiga bagʻishlanadi“ degan vaj bilan Tiflis (Tbilisi) senzurasidan 
oʻtkazadi. Drama 1913-yil bosilib chiqqan, ammo sahnaga qoʻyish uchun yana 
bir yilcha vaqt ketadi. Asar Samarqandda 1914-yil 25-yanvarda sahnaga 
qoʻyildi. Drama xalqqa kuchli taʼsir koʻrsatadi. „Padarkush“ ham janr, ham 
mazmuniga koʻra yangi oʻzbek adabiyotini boshlab bergan asar boʻldi. Drama 
Toshkentda 1914-yil 27-fevralda Avloniy tomonidan qayta sahnalashtiriladi. 
Faoliyati 
Behbudiy 1914-yilda „Samarqand“ gazetasini chiqaradi. Gazeta oʻzbek va tojik 
tillarida, haftada 2-marta chop etildi. 45-soni chiqqach, moddiy tanqislik tufayli 
nashr toʻxtadi. Shu yil 20-avgustdan u „Oyna“ jurnali chiqara boshladi. Haftalik, 
suratli bu jurnal asosan oʻzbekcha boʻlib, sheʼr, maqola (forscha), eʼlonlar 
(ruscha) ham berib borildi. Jurnal Kavkaz, Tatariston, Eron, Afgʻoniston, 
Hindiston, Turkiyagacha tarqaldi. Behbudiy kitob nashrini ham yoʻlga qoʻyadi. 
Fitratning „Bayonoti sayyohi hindi“sini ruschaga tarjima qildirib bostirdi (1913). 
Sayohati 
Behbudiy 1914-yil 29-mayda ikkinchi marta Arab mamlakatlariga sayohatga 
chiqadi. Sayohati davomida Bayramali, Ashxobod, Krasnovodsk, Kislovodsk, 
Pyatigorsk, Jeleznovodsk, Rostov, Odessa shaharlarida boʻladi, 8-iyunda 
Istanbulga keladi. Undan Adarnaga o'tib, yana Istanbulga qaytadi va 20-iyunda 
Ismoilbek Gasprinskiy bilan uchrashadi. Soʻng Quddus, Bayrut, Yofa, Halil ar-
Rahmon, PortSaid, Shom shaharlarida boʻladi. Sayohat xotiralari „Oyna“ 
jurnalida bosilib turadi. Bu „xotiralar“ har jihatdan muhim boʻlib, anʼanaviy 
tarix-memuar janrining 20-asr boshidagi oʻziga xos namunasi edi. Muallif unda 
yoʻl taassurotlariga, kishilar bilan uchrashuvlarining ibratli tomonlariga keng 
oʻrin beradi. Qaysi shaharga bormasin, uning tarixi, obidalari, u yerdan chiqqan 
buyuk zotlar haqida maʼlumotlar toʻplaydi. Turli-tuman millatlar, ularning urf-
udumlari, turmush madaniyati bilan qiziqadi. Ayniqsa, din, eʼtiqod masalalariga 
katta ahamiyat beradi. 

---

„Oyna“ jurnali 
„Oyna“ jurnalida millat va uning haq-huquqiga, tarixiga, til va adabiyot 
masalalariga, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. 
Behbudiy millatning taraqqiysi uchun bir necha til bilishni shart hisobladi. 
Jurnalning birinchi sonidayoq „Ikki emas, toʻrt til lozim“, degan maqola bilan 
chiqib, oʻzbek, tojik, arab, rus va hatto biror uzoq xorij (masalan, fransuz) tilini 
bilish shart deb hisobladi. Ayni paytda tilning muhofazasi („Har millat oʻz tili ila 
faxr etar“ –1914, № 35), oʻzaro munosabatlari („Til masalasi“ – 1915, № 11,12) 
haqida muhim va zarur maqolalar chop etdi. Adabiy tanqidga katta eʼtibor 
berdi. Uning xususiyatlarini belgilashga urindi. Boshqa adabiy janrlar bilan 
tenghuquqligi masalasini koʻtardi („Tanqid saralamoqdir“ – 1914, № 27). Millat 
shaʼnini oyoqosti qiluvchi fikrqarashlarga zarba berib, Turkiston xalqini oʻz 
nomi bilan atamoq lozimligini talab qilib chiqdi („Sart soʻzi majhuldur“ 1915, № 
22,23,25,26). 
Maqolalari 
Behbudiy matbuotimiz tarixida maqolanavis sifatida alohida mavqega ega. 
Uning hozircha aniqlangan maqolalarining soni 300 ga yetadi. Ular xilma-xil 
mavzuda. Ilk maqolalaridayoq kommunistik mafkurani keskin rad etgan, 
„xayoliy“, „bu toifaga qoʻshulmoq biz, musulmonlar uchun nihoyatda zararlik“ 
deb yozgan edi („Xayrul umuri avsatuho“ — „Ishlarning yaxshisi oʻrtachasidir“, 
„Xurshid“ gazetasi 1906-yil, 6son). Oʻzlikni anglashni muhim biladi. 
"Qabilasini(ng) ismini va yetti otasining otini bilmaydurgonlarni "qulq 
„marquq“ derlar", deb yozadi („Sart soʻzi majhuldur“, „Oyna“ jurnali, 1914, № 
23). 1917-yilning oxiri 1918-yilning boshlarida jadidlar qurgan ilk demokratik 
davlatchilik namunasi Turkiston muxtoriyatining taqdiri hal boʻlayotgan bir 
paytda oʻlka xalqlarini birlikka chaqiradi. 
Behbudiy ijtimoiy-siyosiy ishlarga qoʻshilishi 
Behbudiy ijtimoiy-siyosiy ishlarga qizgʻin qoʻshildi. Aslida bu faoliyat 1906-
yildan boshlangan. Shu yili „Rusiya musulmonlari ittifoqi“ning Nijniy 
Novgorodda oʻtkazilgan qurultoyida qatnashgan edi. Toshkentda boʻlib oʻtgan 
(1917) Turkiston musulmonlarining qurultoyida ishtirok etib, nutq soʻzladi. U 
musulmonlar orasidagi har qanday ixtilofga qarshi chiqdi. Behbudiy shu 
qurultoyda oʻlka musulmonlar shoʻrosining raisi etib saylandi. 1917-yil 26-

---

noyabrda Behbudiyda Qoʻqonda oʻlka musulmonlarining 4-favqulodda 
qurultoyi ish boshladi. 27-noyabrga oʻtar kechasi „Turkiston muxtoriyati“ eʼlon 
qilindi. Uning gʻoyaviy asoschilaridan biri Behbudiy edi. Muxtoriyat shoʻrolar 
tomonidan vahshiyona bostirildi. Behbudiy may oyining boshlarida 
Samarqandga qaytadi. U yerda koʻp tura olmay Toshkentga keladi. Turkiston 
shoʻrolar hukumati rahbarlari bilan muzokara olib borishga urinadi, ammo 
natija chiqmaydi. 1919-yilning erta bahorida mamlakatdan chiqib 
ketayotganida Shahrisabzda Inqilobiy favqulodda komissiya aygʻoqchilari 
koʻmagida Buxoro amirligi odamlari tomonidan qoʻlga olinadi, hamrohlari 
Muhammadqul va Mardonqul bilan birgalikda Qarshida zindonga tashlanadi va 
qatl qilinadi. Bu voqea Samarqandda bir yildan keyin maʼlum boʻladi. Fitrat, 
Choʻlpon, Ayniy va boshqa shoirlar Behbudiyga atab marsiyalar yozganlar. 
Qarshi shahri 1926–1937-yillar davomida Behbudiy nomi bilan atalgan. 
Xotira 
Oʻzbekistonda (H. Sayd, N. Avazov, 3. Axrorova), Tojikistonda (R. Xodizoda), 
Germaniyada (I. Baldauf; Behbudiy Qosimov bilan hamkorlikda), AQShda (E. 
Olvort) va Behbudiy mamlakatlarda Behbudiy hayoti va ijodi boʻyicha iimiy 
izlanishlar olib boriladi. Toshkent shahrida koʻcha va maktabga Behbudiy nomi 
qoʻyilgan. 
Afsuski, baʼzi gʻarb olimlari (P.Sartori, D.Devis) Mahmudxoʻja Behbudiyning 
oʻlka tarixidagi ijobiy oʻrni haqidagi tadqiqotlarni (Sadriddin Ayniy, B.Qosimov, 
N.Karimov, I.Boldauf) eʼtibordan chetda qoldiradilar. Ular Behbudiy salafiy 
bo‘lgan deb hisoblashadi.[1] 
Nashr qilingan asarlari 
Behbudiy. „Padarkush“. „Sharq yulduzi“ jurnali, 1989, 7-son. 
Behbudiy. „Ehtiyoji millat“. „Sovet Oʻzbekistoni“ gazetasi, 1989. 
Behbudiy. „Bayoni haqiqat“. „Fan va turmush“. 1992, 5-son. 
Behbudiy. „Yoshlarga murojaat“, „Ikki emas, toʻrt til lozim“. „Tafakkur“ jurnali, 
1994, 1-son. 
Behbudiy. Tanlangan asarlar. T.: Maʼnaviyat, 1997, 1999.(ikkinchi nashri) 

---

ABDULLA AVLONIY 
Abdulla Avloniy XIX asr oxiri XX asr boshidagi oʻzbek milliy madaniyatining 
mashhur vakillaridan biri maʼrifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat 
va jamoat arbobidir. 
Abdulla Avloniy 
Tavalludi: 12-iyul 1878-yil Toshkent 
Vafoti 25-avgust 1934-yil (60 yoshda) Toshkent 
Fuqaroligi Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi, SSSR va Turkiston 
general-gubernatorligi 
U Toshkentning Mergancha mahallasida toʻquvchi Miravlon aka oilasida 
tavallud topdi. Avval Oʻqchidagi boshlangʻich maktabda, soʻng shahar 
madrasalaridan birida tahsil oldi. Biroq koʻproq mustaqil oʻqib-oʻrgandi, tez 
orada oʻz davrining savodxon, maʼrifatparvar kishisiga aylandi. Avloniy asrimiz 
boshlarida oʻlkamizda avj olgan jadidchilik harakatining faol ishtirokchisi 
sifatida millat bolalarini savodli qilish, ulardan yetuk olimlar, mutaxassislar 
tayyorlash, Vatanni ozod koʻrish, farovon etish yoʻlida fidoyilik bilan mehnat 
qildi. Ana shu maqsadda juda koʻp sohalarda faol ish olib bordi. 1907-yilda oʻz 
uyida «Shuhrat» nomli gazeta nashr qildi. U mahallasida yangi usuldagi maktab 
ochdi. «Usulijadid» maktablari uchun toʻrt qismdan iborat «Adabiyot yoxud 
milliy sheʼrlar», «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Maktab gulistoni», 
«Turkiy guliston yoxud axloq» kabi darslik va oʻqish kitoblari tuzdi. Maktab-
maorif ishlariga yordam koʻrsatish maqsadida xayriya jamiyati tashkil qildi. 
«Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» kitob doʻkonini 
ochdi. 
Maʼrifatparvar adib, dramaturg, pedagog, noshir va jamoat arbobi Abdulla 
Avloniy 1934-yil 25-avgustda Toshkentda vafot etdi. Toshkentdagi Botkin 
qabristoniga dafn etilgan.[1][2][3] 
Nashr qilingan asarlari 
Avloniy. «Toshkent tongi». T., 1978. 

---

Avloniy. Oʻson millat. T., 1993. 
Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. T., 1992. 
Avloniy. Afgʻon sayohati. Kundaliklar. «Sharq yulduzi», 1990, 7-son. 
Milliy uygʻonish. T., 1993. 
Avloniy, Tanlangan asarlar, Ikki tomlik, «Maʼnaviyat»., T., 1998-yilesktop 
XIX asr oxiri XX asr boshidagi oʻzbek milliy madaniyatining mashhur vakillaridan 
biri maʼrifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat arbobi 
Abdulla Avloniydir. U 1878 yilning 12 iyulida Toshkentning Mergancha 
mahallasida, toʻquvchi Miravlon aka oilasida dunyoga keldi. Bolaligi Mirobod 
mahallasining egri-bugri koʻchalarida, koʻpchilik qismini ruslar tashkil qilgan 
temir yoʻl ishchilari bolalari orasida kechdi. Oʻqchidagi eski maktabda, soʻng 
madrasada oʻqidi (1885–1886). Mustaqil mutolaa bilan shugʻullandi. Arab, fors, 
rus tillarini oʻrgandi. Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta-jurnallarni 
kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida u maʼrifatparvar sifatida tanildi va oʻlkadagi 
ijgimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi. 
XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotida yuz bergan eng muhim 
oʻzgarishlardan biri maktab oʻquv ishlarida oʻzgarish boʻldi. Avloniy bu davrda 
jadidchilik 
harakatiga 
qoʻshilib, 
Toshkentdagi 
jadidlarning 
faol 
ishtirokchilaridan biri boʻlib tanildi. Avloniy 1904 yilda Mirobodda, soʻngroq 
Degrezliqda (1903–14) xuddi shunday yangi usulda, yangicha maktab ochib, 
dars berdi va darsliklar yozdi. 
1909 yilda maktab maorif ishlariga yordam beruvchi “Jamiyati xayriya” ochib, 
yetim bolalarni oʻqitdi. “Adabiyot yoxud milliy sheʼrlar” nomli toʻrt qismdan 
iborat sheʼriy toʻplamining birinchi juzʼini nashr qildirdi. Munavvarqori, 
Muhammadjon Podshoxoʻjayev, Tavallo, Rustambek Yusufbekov, Nizomiddin 
Xoʻjayev, Shokirjon Rahimiy kabi taraqqiychilar bilan sheriklikda “Nashriyot” 
(1914), “Maktab” (1916) shirkatlarini tuzdi. “Taraqqiy”, “Shuhrat” (1907), 
“Osiyo” (1908), “Turon” (1917) gazetalarini chiqardi. 1918 yilda Turkiston 
Shurolar hukumatining birinchi gazetasi “Ishtirokiyun”ning tashkilotchilaridan 

---

va uning birinchi muharrirlaridan boʻldi. U sovet davrida turli masʼuliyatli 
lavozimlarda xizmat qildi, qaysi vazifada ishlamasin ilm-maʼrifat tarqatish, 
taʼlim-tarbiya masalalari bilan shugʻullanib keldi, bilimyurtlarida, oliy 
maktablarda oʻqituvchilik qildi. 1930–34 yillarda Oʻrta Osiyo davlat 
universitetida (hozirgi ToshDU) kafedrani boshqardi. U 1934 yilda vafot etdi. 
Avloniy 1927 yilda Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor boʻldi. 
Avloniy 30 yildan ortiqroq ijod qildi. 1916 yilgi mardikorlik voqealarining, soʻng 
inqilobiy talotumlaru milliy-ozodlik kurashlarining guvohi boʻldi. Oʻtgan davr 
ichida, oʻzi taʼkidlaganidek, “oʻnlab sheʼr va maktab kitoblari, toʻrt teatr 
kitobi”qoldirdi. Uning madaniyatimiz tarixidagi oʻrni haqida gap ketganda, ikki 
jihatini alohida taʼkidlash zarur: pedagogik faoliyati va adabiy badiiy ijodi. Uning 
pedagogik faoliyati, taʼlim-tarbiya haqidagi fikrlari XX asrning boshlarida yangi 
bosqichga koʻtarilgan maʼrifatchilikning xususiyatlarini belgilashda muhim 
manbalardandir. 
Avloniy maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy va ilgʻor 
ilm-fanni bolalarga oʻrgatishni oʻz oldiga asosiy vazifa qilib qoʻygan, yoshlarni 
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega boʻlishini 
taʼminlaydigan haqiqiy xalq maktabi boʻldi. Adib bu maktablar uchun darsliklar 
tuzdi. Uning avvalgi sinf shogirdlari uchun “Birinchi muallim”i (1911) Oktyabr 
oʻzgarishigacha 4 marta, “Alifbedan soʻnggi oʻquv kitobi” – “Ikkinchi muallim” 
(1912) 3 marta kayta nashr etilgan. Axloqiy didaktik mazmundagi “Turkiy 
Guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlari ijtimoiypedagogik fikr 
taraqqiyotida alohida oʻrin egalladi. Unda tarbiya va axloq masalalari birinchi 
marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilingan. 
Avloniy xulqlarni anʼanaviy yaxshi va yomonga ajratar ekan, mulohazalarini 
Gippokrat, Platon, Aristotel, Saʼdiy Sheroziy, Bedil fikrlari bilan dalillagan holda 
zamonaviylikni asosiy mezon qilib oladi. Adib Vatan muhabbatini uning uchun 
kurashmoqni eng yaxshi insoniy xulqlardan hisobladi. Vatan – bu har bir 
kishining tugʻilib oʻsgan shahar va mamlakati. Uni qadrlamoq, sevmoq, 
yashartmoq kerak. Shoir Vatan va unga muhabbat deganda shuni tushungan 
edi. Tilga, madaniyatga muhabbat esa, har bir kishining oʻz xalqiga boʻlgan 
muhabbatidir: “Har bir millatning dunyoda borligʻini koʻrsatadurgon oyinai 
hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yoʻqotmak millatning ruhini 
yoʻqotmakdur”. 

---

Avloniy Hijron, Nabil, Indamas, Shuhrat, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq, Chol, 
Ab, Chegaboy, Abdulhaq taxalluslari bilan sheʼr, hikoyalar va maqolalar yozgan. 
Shuni aytish kerakki, Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yoʻlini bosib oʻtdi. U 
adabiyotga gʻoyaviy kurashlar gʻoyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi. Hech 
ikkilanmasdan maʼrifat va taraqqiyot uchun kurashishini maslak etib qabul 
qildi. Shoir sheʼriyati bilan tanishar ekansiz, qiziq bir holga duch kelasiz. Unda 
birorta ishqiy sheʼr yoʻq. U ijtimoiy muammolarni, el-yurt gʻamini muhimroq 
biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi oldida har qanday muhabbatni rad etadi. Oʻz 
onadiyorini bamisoli “yor kabi sevadi”. Butun mehrini shunga bagʻishlaydi. 
Asrimiz boshlari Turkiston takdirida gʻoyat masʼuliyatli boʻlgan, uning hayot 
mamot masalasi hal qilinayotgan bir payt edi. Buni Avloniy davrning 
peshqadam ziyolisi, yirik maʼrifatparvar, jadidlar taʼlimotining faol tarafdori 
sifatida tezda ilgʻab oldi. 
Dastlabki poetik asarlari “Adabiyot yoxud milliy sheʼrlar” (I, II, III, GUjuzlar), 
“Maktab gulistoni” (1916), “Mardikorlar ashulasi” (1917) kitoblarida va 
“Sabzavor” tazkirasi (1914) hamda vaqtli matbuot sahifalarida chop etilgan 
asarlaridir. Ularda ilm-maʼrifat targʻib qilingan, jaholat va nodonlik, eski 
tuzumning ijtimoiy-axloqiy asoslari qoralangan, ozod va baxtiyor zamon haqida 
fikr yuritilgan. Shu jihatdan Avloniyning bu davrdagi sheʼrlari Hamza, Anbar otin 
poeziyasiga ohangdoshdir. Avloniy barmoq vaznini adabiyotda keng qoʻllagan. 
Milliy kuylarga moslab sheʼrlar yozgan va poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan. 
Avloniyning adabiyot oldidagi muhim xizmatlaridan biri shu boʻldiki, u 
mardikorlik sheʼriyati deb atalgan yangi adabiy hodisaning yaratuvchilaridan 
boʻldi. 1916 yilgi mardikorlik voqealarini ifodalovchi “Bir mardikorning otasi 
oʻgʻliga aytgan soʻzlari”, “Onasining oʻgʻliga aytgan soʻzlari”, “Afsus” kabi 
sheʼrlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qorli-muzli yerlariga, front 
orqasidagi qora xizmatga olib ketilgan mardikorlarning xayrlashuv 
manzaralarini, haqsizlikni yoritdi. Bu sheʼrlarning ohang va uslubi xalq 
qoʻshiqlariga gʻoyat yaqin boʻlib, ular xalqimizning milliy uygʻonishida muhim 
oʻrin tutdi. 
Avloniy 1917 yil fevral inqilobini xursandchilik bilan kutib oldi (“Qutuldik”, 
“Yotma” sheʼrlari). Oktyabrga bagʻishlab “Hurriyat marshi” (1919), “Ishchilar 
qulogʻiga” kabi sheʼrlar yozdi, yangi sotsialistik tuzumni ulugʻladi. Lekin koʻp 
oʻtmay, rus sovet tuzumi eski chor tuzumining oldingidan battarroq shakli 

---

ekanligini, sovet siyosati riyokorlik asosiga qurilganligini anglay boshladi. 
Jumladan, tantanavor vaʼda qilingan erkinlikning berilmaganligi shoir ijodida 
gʻamgin tushkun ohanglarning paydo boʻlishiga olib keldi (“Haftalik soatda” 
1919). Shularga qaramasdan Avloniy turli mavzularda sheʼrlar yozdi. 1919–20 
yilgi Afgʻoniston safariga doir “Afgʻon sayohati” kundaliklari esa 
mamlakatimizning yon qoʻshnimiz bilan oʻzaro doʻstlik, totuvlik aloqalarining 
oʻrnatilishi tarixini oʻrganishda muhim ahamiyatga ega. 
Avloniy oʻzbek teatrining asoschilaridan edi. U 1913 yilda “Turkiston” teatr 
truppasini tuzdi. “Turkiston” oʻzining qatiy nizomini ham eʼlon qilgan edi. Uning 
tashkilotchisi ham, gʻoyaviy-badiiy rahbari ham Avloniy edi. Truppa “Zaharli 
hayot” (Hamza), “Baxtsiz kuyov (A. Qodiriy) kabi XX asr boshlari oʻzbek 
dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnalashtirgan, teatr ozarbayjon 
dramaturglari asarlari (“Badbaxt kelin”, “Xoʻr-xoʻr”, “Jaholat”, “Uliklar”, “Joy 
ijaraga olgan kishi”, “Man oʻlmisham”, “Layli va Majnun”, “Asli va Qaram”) ni 
oʻzbekchaga tarjima qilib sahnaga qoʻygan. Avloniyning oʻzi Mallu (“Layli va 
Majnun”), Fayziboy (“Baxtsiz kuyov”), Aliboy (“Toʻy”), Boy (“Padarkush”) 
rollarini ijro etgan. 
Avloniy “Advokatlik osonmi?” (1914), “Pinak” (1915) komediyalari, 1914–17 
yillarda yozgan “Biz va Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Ikki sevgi” kabi fojeaviy 
asarlari bilan oʻzbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning 
xalq orasigatomir otishiga muhim hissa qoʻshdi. Advokat Davronbek orqali 
Turkistondagi huquqsizlik, dunyodan xabarsizlikni fosh etdi. “Advokatlik 
osonmi?” degan asarida bir qator koʻknori va qimorbozlar obrazini yaratib, 
maʼnaviy turmushning tuban bir holga kelib qolganlini koʻrsatdi. Monarxiyaga 
qarshi kurash, bayrogʻi ostida kechgan 1910 yilgi Portugaliya inqilobi, 1909 yili 
Turkiyada yuz bergan “Yosh turklar” inqilobi (“Ikki sevgi”) haqida yozib, 
adabiyotimizda mavzu va gʻoyalar koʻlamini kengaytirdi. “Biz va Siz”da esa XX 
asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik borasidagi kurashini aniq 
taqdirlar misolida yoritib berdi. 
Avloniy asosiy ijodiy faoliyatining eng sermahsul yillari 1917 yildagi Oktyabr 
toʻntarishiga kadar boʻlgan davrga toʻgʻri keladi. 
Avloniy ijodi 60-yillarning oxiridan oʻrganila boshlandi. Hozirda uning turli 
janrlardagi asarlaridan namunalar alohida kitoblar holida chop etilgan. 

---

“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 
Toshkent, 1999) kitobidan olindi. 
U tarjimai holida bu haqda shunday yozgan: «12 yoshimdan O‘qchi 
mahallasidagi madrasada dars o‘qiy boshladim. 13 yoshimdan boshlab yoz 
kunlari mardikor ishlab, oilamga yordam qilib, qish kunlari o‘qir edim. 14 
yoshimdan boshlab, o‘sha zamonga muvofiq har xil she’rlar yoza boshladim. Bu 
zamonlarda «Tarjumon» gazetasini o‘qib, zamondan xabardor bo‘ldim». 
Avloniy madrasani bitirib, maktabdorlik bilan shug‘ullandi. O‘qish va o‘qitish 
usuliga isloh kiritib, yangi tipdagi maktab tashkil etdi va yosh pedagog-
o‘quvchilarga zamonaviy bilimlar berish, Sharq va G‘arb tillarini o‘rgatish kabi 
muhim ta’lim-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirdi. Abdulla Avloniy maktab 
o‘quvchilari uchun «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» (1912), «Tarix», 
«Turkiy Guliston yoki axloq» (1913) kabi zamonasi uchun hodisa bo‘lgan 
darsliklarni yozgan. 1895 yildan ijodiy faoliyati boshlangan Avloniy «Qobil», 
«Shuhrat», «Hijron», «Avloniy», «Surayyo», «Abulfayz», «Indamas» taxalluslari 
bilan she’r, hikoya, feleton va kichik hajmli dramatik asarlar yaratgan. Shoir o‘z 
asarlarida zamonasidagi qoloqlikni, johillikni tanqid qiladi va kishilarni bilimga, 
ma’rifatga chaqiradi. Abdulla Avloniy 1917 yilgacha mahalliy xalq orasidan 
yetishib chiqqan noshir va jurnalist sifatida Toshkentda «Shuhrat», «Osiyo» 
kabi gazetalarni tashkil etadi. U «Advokatlik osonmi?», «Ikki muhabbat», 
«To‘y», «S’ezd», «Layli va Majnun», «O‘liklar» kabi dramatik asarlarni yozib, 
ularda jaholat, bid’at, bilimsizlikning fojeali oqibatlarini, qo‘pol va yaramas urf-
odatlarni fosh etadi. Abdulla Avloniy shoir sifatida ko‘plab she’rlar bitgan. 
Uning she’rlari xoh eski urf-odatlarga qarshi qaratilgan bo‘ladimi, xoh 
muhabbat yoki maktab-maorif haqida bo‘ladimi, hamma-hammasida inson, 
uning axloqiy go‘zalligi va ma’naviy boyligi kuylanadi. Jumladan, «O‘z 
mamlakatimizda» she’rida maishat uchun pul-boylikni mo‘l-ko‘l isrof etgan, 
ammo bola tarbiyasi uchun sariq chaqani ravo ko‘rmagan xasislarni «Ilm uchun 
pulni ko‘zlari qiymas», deb qoralaydi. Ayniqsa, uning «Adabiyot» (1915) kitobi 
bu jihatdan alohida ajralib turadi. Avloniy 1913 yili «Turon» teatr truppasini 
tashkil etdi va shu teatr uchun original sahna asarlarini yaratish bilan birga 
qardosh dramaturglarning pesalarini o‘zbek tiliga tarjima ham qildi. Abdulla 
Avloniy 20-yillarda o‘zbek xalqi maorifi va madaniyati taraqqiyotida ishtirok 
etibgina qolmay, qo‘shni afg‘on xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotida ham 
muayyan rol o‘ynagan. U ma’lum muddat Afg‘oniston xalq maorifi vaziri, so‘ng 

---

Sho‘rolar Ittifoqining Afg‘onistondagi konsul-elchisi vazifalarida xizmat qilgan. 
Avloniy umrining so‘nggi yillarida O‘rta Osiyo Kommunistik universitetida dars 
berish bilan birga o‘zbek adabiyotidan qator darsliklarni yaratgan.

---

CHO’LPON
Choʻlpon (taxallusi; asl ism-sharifi Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Yunusov) (1897, 
Andijon — 1938.4.10, Toshkent) — shoir, yozuvchi, dramaturg , tarjimon, 
tanqidchi va jamoat arbobi. Dastlab, madrasada (1908-1912), soʻngra rus-
tuzem maktabida (1912-1914) oʻqigan. Sharq mumtoz shoirlari asarlarini 
mutolaa qilish va jadid matbuotini kuzatish yoʻli bilan adabiy, ijtimoiy-siyosiy 
bilimini oshirgan. 
Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Choʻlpon 
Tavalludi 1897 Andijon shahri 
Vafoti 1938.4.10 Toshkent, Oʻzbekiston SSR, SSSR 
Fuqaroligi Rossiya Imperiyasi va SSSR 
Sohasi shoir, yozuvchi, dramaturg , tarjimon 
Mashhur ishlari 
„Kecha va kunduz“, „Novvoy qiz“, „Oydin kechalarda“, „Buloqlar“, „Tong 
sirlari“, „Soz“ 
Mashhur sovrinlari 
Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991) 
1914-yil Toshkentga kelib, „Sadoi Turkiston“ gazetasi bilan hamkorlik qilgan. 
„Yangi Sharq“, „Ishtirokiyun“ (1920-yildan „Qizil bayroq“, 1922-yildan 
„Turkiston“) gazetasida adabiy xodim (1919-1923), Xalq maorif komissarligi 
qoshidagi Ilmiy kengash (1921-yildan Oʻlka oʻzbek bilim hayʼati, 1922-yildan 
Ilmiy hayʼat)da rais (1920-1923), „Buxoro axboroti“ gazetasida muharrir (1921-
1922), „Turon“ teatrida direktor (1921; 1922-1923), „Mushtum“ jurnali va 
„Darxon“ gazetasida texnik muharrir, adabiy xodim (1922-1923), Oʻzbek drama 
studiyasi (Moskva, 1924-1927) va Oʻzbek davlat drama teatrida adabiy 
emakdosh (1927-1931), SSSR XKS va Sharq xalqlari markaziy nashriyotida 
tarjimon (Moskva, 1931-1934), „Mushtum“ va „Guliston“ jurnallari hamda 
„Teatru“ gazetasida adabiy xodim (jamoatchilik asosida, 1935-1937). 

---

Ijodi 
Adabiy ijodi 1913-1914-yillarda Andijonning ijtimoiy va madaniy hayoti haqida 
xabarlar yozish bilan boshlangan. 1914-yil Toshkentda Munavvar Qori 
Abdurashidxonov va Ubaydulla Xoʻjayev bilan tanishish Choʻlponning milliy 
uygʻonish harakati namoyandasi sifatida shakllanishida muhim omil boʻlgan. 
Choʻlpon „Sadoi Turkiston“ gazetasida dastlabki „Turkistonli qardoshlarimizga“ 
sheʼri, „Qurboni jaholat“, „Doʻxtir Muhammadyor“ hikoyalari va „Adabiyot 
nadir?“ maqolasini eʼlon qilib (1914), shu davr adabiyoti namoyandalari safidan 
oʻrin egallagan. Turkiston aholisining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy qoloqlik 
sharoitida yashayotganining asosiy sababini Rossiyaning mustamlakachilik 
siyosatida koʻrgan Choʻlpon, boshqa jadidlar qatori, oʻz asarlari bilan xalqning 
madaniy va maʼrifiy saviyasini koʻtarishga kirishgan. 
1917-yil Fevral inqilobining roʻy berishi taraqqiyparvar ziyolilar dunyoqarashini 
oʻzgartirib yubordi. Ular, shu jumladan, Choʻlpon mustaqillik uchun kurash endi 
targʻibiy-tashviqiy davridan amaliy faoliyat bosqichiga oʻtganini angladilar. 
Choʻlpon Turkiston muxtoriyati hukumatining barpo etilishida faol ishtirok etib, 
muxtoriyatni sharaflovchi „Ozod turk bayrami“ sheʼrini yozdi va bu sheʼr oʻzbek 
davlatchiligi tarixida ilk madhiya boʻldi. Shu davrda Turkistondagi koʻp millatli 
ziyolilar oʻrtasida federalizm gʻoyasi keng tarqalgani sababli Choʻlpon ayni 
paytda Z.Validiy bilan birga Orenburgga borib, Boshqirdiston muxtoriyat 
hukumatining tashkil etilishida ham ishtirok etdi. Federalistlarning fikrlariga 
koʻra, Turkiston va Volga boʻyidagi turkiy xalqlar oʻz muxtoriyat hukumatlarini 
barpo etganlaridagina bu hukumatlarning bolsheviklar tomonidan tan olinishi 
va birgalikda himoyalanishi mumkin edi. 
Muxtoriyat tugatilgach, Choʻlpon „Ilmiy kengash“, „Chigʻatoy gurungi“, „Nashri 
maorif“ tashkilotlari va „Turon“ teatrida adabiy, ilmiy-maʼrifiy ishlar bilan 
mashgʻul boʻldi. Ayni paytda shoʻro davlatining mustamlakachilik siyosati 
oqibatlarini fosh etuvchi sheʼr va maqolalar yozish bilan istiqlol uchun kurashda 
davom etdi. Ammo respublika madaniyat xodimlarining 2-qurultoyi 1927-
yildan keyin Choʻlponga qarshi boshlangan kurash uni siyosiy faoliyatdan 
uzoqlashishga, hatto 1931-1935-yillarda Moskvaga qochib borib, musofirlikda 
yashashga majbur etdi. 

---

Vafoti 
Jadidlarga qarshi boshlangan kampaniya Choʻlponni ham chetlab oʻtmaydi. 
Taʼqib va tazyiqlarga qaramay, u qizgʻin ijodiy faoliyat bilan shugʻullanadi. 30-
yillarning boshida yana Moskvaga ketgan va SSSR Markaziy Ijroiya Komitetida 
tarjimon boʻlib ishlagan. Choʻlpon 1937-yil 14-iyulda qamoqqa olinadi va 1938-
yil 4-oktabrda Toshkentda Boʻzsuv boʻyida qatl etiladi. 
Adabiy merosi 
Choʻlponning adabiy merosi sheʼriyat, nasr, dramaturgiya, publitsistik va adabiy 
tanqidiy maqolalar hamda tarjimadan iborat. 
Sheʼriy asarlari 
Choʻlponning sheʼriy asarlari „Oʻzbek yosh shoirlari“, „Uygʻonish“ (1922), 
„Buloqlar“ (1923), „Tong sirlari“ (1926) va „Soz“ (1935) toʻplamlarida, 
shuningdek, turli gazeta va jurnallarda eʼlon qilishgan. Ular gʻoyaviy-tematik 
yoʻnalishiga koʻra 2 guruhga ajraladi: sof lirika va ijtimoiy-siyosiy lirika. Ishqiy 
kechinma va tabiat manzaralari tasvirlangan sheʼrlarida Choʻlpon jahon lirik 
sheʼriyatining mumtoz vakillari darajasiga koʻtarilgan. Sheʼrlari lirik 
qahramonning boy va goʻzal ruhiy olamini, tabiat manzarasini, tabiatda 
kechayotgan jarayonlarni katta mahorat bilan aks ettirgan. „Goʻzal“, „Sezgi“, 
„Sirlardan“, „Men shoirmi?“ singari sheʼrlari bilan barmoq vazniga asoslangan 
yangi oʻzbek sheʼriyatini yuksak taraqqiyot bosqichiga olib chiqdi. Barmoq vazni 
Choʻlpon va Fitratning ijodiy izlanishlari bilan 20-yillarning boshlaridayoq yangi 
oʻzbek sheʼriyatining asosiy vazniga aylandi. 
Tarixiy davr va tarixiy sharoit Choʻlpondan muhabbat va tabiat lirikasidan koʻra 
shu davrdagi oʻzbek xalqining ijtimoi-ysiyosiy, iqtisodiy va madaniy ahvolini 
yaxshilashga qaratilgan asarlar yozishni taqozo etdi. Vatan va millat manfaati 
bilan yashagan shoir davrning shu talabi bilan bolsheviklar olib borgan 
siyosatning mustamlakachilik mohiyatini fosh etishga, xalqni zulm va 
zoʻravonlikka qarshi hurriyat uchun kurashga daʼvat etishga qaratilgan sheʼrlar 
yozdi („Buzilgan oʻlkaga“, „Xalq“, „Vijdon erki“, „Kishan“ va boshqalar). 
Choʻlpon bu sheʼrlari bilan adabiyotning kurash quroliga aylanishi mumkinligini 
isbotlab berdi. Shoirning yurak qoni bilan yozilgan bu sheʼrlari vatandoshlarida 
oʻzbek diyoriga otashin muhabbat, mustamlakachilarga nafrat, erk va hurriyat 

---

gʻoyalariga sadoqat tuygʻularini tarbiyaladi. Agar Choʻlponning „koʻngil lirikasi“ 
anʼanalari keyinchalik Oybek, Hamid Olimjon, Mirtemir, Zulfiya, Erkin Vohidov, 
Abdulla Oripov, Rauf Parfi va boshqalar ijodida muvaffaqiyat bilan 
rivojlantirilgan boʻlsa, uning ijtimoiy mazmun bilan yoʻgʻrilgan sheʼriyati 
anʼanalari keyinchalik davom ettirilmay qoldi. 
Hikoyalari 
Choʻlpon isteʼdodiga xos lirik nazokat va nafosat shoir nasriy asarlarining ham 
oʻziga xosligini belgilab keladi. Choʻlpon qaysi mavzuga murojaat etmasin, 
badiiy voqelikni poetik til va obrazlar orqali mujassamlantirishga erishdi. Shu 
maʼnoda uning 20-yillarda yozgan „Oydin kechalarda“, „Qor qoʻynida lola“, 
„Novvoy qiz“ singari hikoyalari oʻzbek adabiyotidagi lirik nasrning dastlabki 
mumtoz namunalaridir. Choʻlpon bu hikoyalarida oʻzbek xotinqizlarining 
ayanchli taqdirini turli badiiy rejada tadqiq etar ekan, har bir jamiyatning 
taraqqiyot darajasi shu jamiyatning xotin-qizlarga boʻlgan munosabati bilan 
belgilanadi, degan gʻoyani bu asarlar osha „qizil ip“ yangligʻ oʻtkazgan. 
Umuman, oʻzbek xotin-qizlarining mustamlakachilik sharoitidagi taqdiri tasviri 
Choʻlpon sheʼriy ijodining ham, kichik epik asarlarining ham, „Kecha va kunduz“ 
(1936) romanining ham asosiy gʻoyaviy yoʻnalishini belgilab bergan. 
Nasriy ijodi 
Choʻlpon nasriy ijodining muhim qismini publitsistika tashkil etadi. U „Yoʻl 
esdaligi“, „Vayronalar orasidan“ kabi qator ocherk va publitsistik maqolalarida 
20-yillardagi mustamlaka oʻlka hayotining mudhish manzaralarini tasvirlagan. 
Choʻlpon bu asarlarida realistik tasvir sanʼatini mukammal egallagan yozuvchi 
sifatida gavdalanadi. Choʻlpon yozuvchilik mahoratining shunday qirralari 
„Kecha va kunduz“ romanida, ayniqsa, yorqinroq aks etgan. Choʻlpon Abdulla 
Qodiriy bilan birga oʻzbek adabiyotida realistik roman va hikoya janrlarining 
taraqqiyot tamoyillarini belgilab berdi. 
Sahna asarlari 
Choʻlponning dramaturgiya sohasidagi dastlabki izlanishlari 1919-yilga oid. U 
shu yili „Temirchi“, „Gunoh“, „Choʻrining isyoni“ singari kichik sahna asarlarini 
yozdi. 20-yillarning boshlarida esa Choʻlponning „Yorqinoy“, „Xalil farang“, 

---

Oʻldiruvchi (1921), „Sevgi va saltanat“, „Choʻpon sevgisi“ (1922) pyesalari 
maydonga keldi (bu asarlarning aksari bizgacha yetib kelmagan). 
Tarjimonlik sohasidagi faoliyati 
Choʻlpon „Turon“ teatriga direktorlik qilgan yillarida sahna sanʼati va 
dramaturgiya sirlarini, shuningdek, rus tilini puxta egallagani tufayli 1924-yil 
Moskvada tashkil etilgan oʻzbek drama studiyasiga adabiy emakdosh etib 
yuborildi. U hali rus tilini bilmagan vatandoshlariga moskvalik mashhur artist va 
rejissorlarning maʼruzalarini tarjima qilib berishdan tashqari, oʻzi ham 
studiyachilar uchun sahna asarlari („Yorqinoy“, „Yana uylanaman“, „Qorovul 
uyqusi“, Lev Sverdlin bilan hamkorlikda), „Uzun quloq bobo“ni yozib, rus va 
yevropa dramaturglarining pyesalari (K.Gotssi, „Malikai Turondot“, Nikolay 
Gogol, „Tergovchi“, Vladimir Bill Belotserkovskiy, „Labbay“, Molyer, „Xasis“)ni 
tarjima qilib berdi. 
Choʻlpon 1927-yilda Moskva va Boku drama studiyalari qatnashchilari bazasida 
Oʻzbek davlat namuna truppasi (1929-yildan Oʻzbek davlat teatri) tashkil 
etilgach, mazkur truppa (teatr) ning adabiy emakdoshi sifatida faoliyat olib 
bordi. Shu davrda uning kishilar va jamiyat hayotidagi nuqsonlarni hajv etuvchi 
„Mushtumzoʻr“, „Hujum“ (V.Yan bilan hamkorlikda, 1928), „Oʻrtoq 
Qarshiboyev“ (1929) kabi pyesalari sahna yuzini koʻrdi. Choʻlpon ayni paytda 
teatr tarjimoni sifatida ham samarali ijod qilib, K.Goldonining „Ikki boyga bir 
qarol“, Lope de Veganing „Qoʻzi buloq“, William Shekspirning „Hamlet“, 
F.Shillerning „Bosmachilar“, Bill Belotserkovskiyning „Poʻrtana“, S.Levitinaning 
„Hukm“, A.Faykoning „Portfelli kishi“, V.Tretʼyakovning „Naʼrangni tort, 
Xitoy!“, Vs. Ivanovning „14–69 raqamli zirhli poyezd“ pyesalarini oʻzbek tiliga 
oʻgirdi. Choʻlpon adabiy emakdosh, dramaturg va tarjimon sifatida Uygʻur bilan 
birga professional oʻzbek teatriga tamal toshini qoʻydi. 
Maqolalari 
Choʻlponning adabiyot va sanʼat masalalariga bagʻishlangan faoliyati kichik-
kichik maqolalardan iborat boʻlsada, ularning ayrimlari dasturiy ahamiyatga 
ega. Choʻlpon 1914-1915-yillarda yozgan „Adabiyot nadir?“ va „Muhtaram 
yozuvchilarimizga“ maqolalari bilan adabiyot va sanʼatning xalq va jamiyat 
oldidagi vazifasini, tarbiyaviy-maʼrifiy ahamiyatini aniq belgilab berdi. U oʻzbek 
va xorijiy xalqlar adabiyoti namoyandalari („Marhum Tavfiq Fitrat“, „Ikki 

---

yuqotish“, „Rizo Tavfiqbek“, „Tagor va tagorshunoslik“, „Ulugʻ hindi“, „Joʻrj 
Dandon“, „Katta maktab egasi“, „Uvaysiy“, „Ustodning xislatlari“), teatr va 
musiqa sanʼati („Abo Muslim“, „Iblis“, „Shayx Sanʼon“, „Oydin“, „Malikai 
Turondot“, „Meyerxold teatri“, „Tursunoy sahnada“, „Ashulaga ishkiboz“, 
„Qiziqlar“, 
„Otabola 
sanʼatkor“, 
„Bazmcholgʻu 
toʻdasi“, 
„Ukraina 
bandurachilari“), til („Shohnoma“ning turkcha tarjimasi", „Tilimizning 
ishlanishi“) va tarjima („Tarjima toʻgʻrisida jindak“, „Soʻz, soʻz, suz“) 
masalalariga bagʻishlangan maqolalari bilan 20-yillarda adabiy tanqid, 
sanʼatshunoslik, tilshunoslik va tarjimashunoslik sohalarining paydo boʻlishi va 
shakllanishiga katta hissa qoʻshdi. 
Tarjima asarlari 
Choʻlpon adabiy merosining salmoqli qismini tarjima asarlar tashkil etadi. U 
Moskvada yashagan yillarida moddiy ehtiyoj orqasida koʻpgina oʻtkinchi 
asarlarni tarjima qilishga majbur boʻldi. Lekin shu bilan birga Choʻlpon 
Aleksandr Pushkin („Boris Godunov“, „Dubrovskiy“), Nikolay Gogol 
(„Tergovchi“), I.S.Turgenev („Choʻri qiz“), I.Franko („Million“, „Feruza“), 
L.Andreyev („Gubernator“, „Osilgan yetti kishining hikoyasi“), A.P.Chexov 
(„Qochoq“), A.M.Gorkiy („Ilgaklar“, „Ona“) singari rus va boshqa xalqlar 
adabiyotining mumtoz asarlarini ham katta mahorat bilan tarjima qilib, 
zamonaviy milliy tarjima maktabiga asos soldi. Choʻlpon tarjimasidagi William 
Shekspirning „Hamlet“ tragediyasi oʻzbek tarjima sanʼatining shoh 
namunasidir. 
Choʻlpon shoʻro davlatining doimiy tazyiqi va nazorati ostida yashagani sababli 
uning koʻplab qoʻlyozmalari oʻgʻirlandi. U 1937-yilda „xalq dushmani“ sifatida 
ayblanib, qamoqqa olinishi arafasida va keyin ham barcha qoʻlyozma asarlari 
kuydirib tashlandi. Shunga qaramay, Choʻlpondan bizga qadar yetib kelgan 10 
jild hajmdagi original va tarjima asarlar oʻzbek xalqining katta madaniy va 
maʼnaviy boyligidir. 
Xotira 
Oʻzbekiston mustaqil respublika deb eʼlon qilingach, Choʻlponning oʻzbek 
madaniyatini rivojlantirish va xalq ommasini istiqlol gʻoyalariga sadoqat ruhida 
tarbiyalash ishiga qoʻshgan hissasi yuksak baholandi. Choʻlponga Alisher Navoiy 
nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991) va „Mustaqillik“ 

---

(1999) berildi. 1997-yil Choʻlponning 100 yilligi keng nishonlanib, Andijonda 
Choʻlpon uy-muzeyi tashkil etildi, Tillar pedagogika instituti va litsey Choʻlpon 
nomi bilan ataldi. Oʻzbek milliy akademik drama teatrida Choʻlpon xayoti va 
ijtimoiy faoliyati haqida hikoya qiluvchi „Kunduzsiz kechalar“ (Usmon Azim 
asari) spektakli sahnalashtirildi. Xotirasini abadiylashtirish uchun ko‘chalar 
hamda muhim inshootlarga nomi berildi. 
Choʻlpon dastxati. Goʻzal sanʼatlar. 
Choʻlponning „Oʻzbek yosh shoirlari“ (1923), „Goʻzal yozgʻichlar“ (1925), 
„Adabiyot parchalari“ (1926) majmualarida chop etilgan sheʼrlari, oʻz sheʼrlari 
asosida nashr qilingan „Uygʻonish“ (1922), „Buloqlar“ (1923), „Tong sirlari“ 
(1926), „Soz“ (1935) kabi toʻplamlari yangi oʻzbek sheʼiyati taraqqiyotida 
muhim oʻrin tutadi. 
Uning „Kecha va kunduz“ (1936) romani, „Doʻxtur Muhammadyor“ (1914), 
„Qor qoʻynida lola“, „Novvoy qiz“, „Oydin kechalarda“ hikoyalari yangi davr 
oʻzbek nasri rivojiga salmoqli hissa boʻlib qoʻshildi. 
Choʻlponning „Yorqinoy“ (1920), „Xalil farang“ (1921), „Choʻrining isyoni“ 
(1926), „Yana uylanaman“ (1926), „Mushtumzoʻr“ (1928), „Oʻrtoq Qarshiboev“ 
(1928), „Hujum“ (1928) kabi dramalari uning dramaturg sifatida ham samarali 
ijod qilganligini koʻrsatadi. 
Milliy istiqlol va ozodlik gʻoyalari Choʻlpon ijodining leytmotivini belgilaydi. 
Choʻlpon Pushkinning „Dubrovskiy“, „Boris Godunov“ asarlarini, Gorkiyning 
„Ona“ romani va „Egor Bulichev“ peʼsasini, Lohutiyning „Evropa safari“ni, 
Gotsiyning „Malikai Turandot“, Shekspirning „Hamlet“ dramalarini oʻzbek tiliga 
tarjima qilish orqali oʻzbek va jahon adabiy aloqalari rivojiga munosib hissa 
qoʻshdi. 
Choʻlpon ijodi bilan OʻzMU professorlari O. Sharofiddinov, U. Normatov, N. 
Karimov, D. Quronov, B. Doʻstqoraevlar ilmiy tadqiqot ishlarini olib 
bormoqdalar. Choʻlponga Navoiy nomidagi Davlat mukofoti berildi. Uning 
„Kecha va kunduz“ romani asosida videofilm yaratilga 
Tarjima qilingan asarlari 

---

Choʻlponning tanlangan asarlari birinchi marotaba rus tilida 2009-yil 
Moskvadagi Voskresenye nashriyotida chop etildi. Ushbu toʻplam uning „Kecha 
va kunduz“ romani, „Yorqinoy“ pesasi va 1915-1938-yillarda yaratilgan bir 
qator sheʼrlarini oʻz ichiga olgan. Tanlangan asarlar Hamid Ismoilov tomonidan 
tarjima qilingan. 
Shu yilning oʻzida „Kecha va kunduz“ romanining Stéphane A. Dudoignon 
tomonidan fransuz tiliga tarjimasi Fransiyada Bleu Autour nashriyotida chop 
etildi. 
2008-yil Parijda chop etilgan Oʻzbekiston sheʼriyati antologiyasida („Anthologie 
de la poésie d’Ouzbékistan“) Choʻlponning bir nechta sheʼrlari fransuz 
kitobxonlariga havola qilingan. Tarjilonlar Hamid Ismoilov va Jean-Pierre Balpe. 

---

ABDULLA QODIRIY 
Abdulla Qodiriy (asosiy taxalluslari: Qodiriy, Julqunboy) 10.04.1894.-Toshkent-
04.10.1938 – XX a. yangi oʻzbek adabiyotining ulkan namoyandasi, oʻzbek 
romanchiligining 
asoschisi; 
20-yillardagi 
muhim 
ijtimoiy-madaniy 
jarayonlarning faol ishtirokchisi. Bogʻbon oilasida tugʻilgan. Otasi Qodirbobo 
(1820–1924) xon, beklar qoʻlida sarbozlik qilgan, rus bosqini paytida (1865) 
Toshkent mudofaasida qatnashgan. Otasi boshidan oʻtgan sarguzashtlar 
Abdulla Qodiriyning qator asarlari, xususan tarixiy romanlarining yuzaga 
kelishida muhim rol oʻynagan. Abdulla Qodiriy musulmon maktabida (1904–
06), rus-tuzem maktabida (1908–12), Abulqosim shayx madrasasida (1916–17) 
taʼlim oldi; Moskvadagi adabiyot kursida (1925–26) oʻqidi. Yoshligidanoq 
qadimgi Sharq madaniyati va adabiyoti ruhida tarbiya topgan; arab, fors va rus 
tillarini oʻrgangan. Jahon adabiyotini ixlos bilan mutolaa qilgan. 
Oilasi kambagʻallashganligi sababli bolalikdan mustaqil mehnat qila boshladi, 
turli kasblarni egalladi, mahalliy savdogarlarga kotiblik va gumashtalik qildi 
(1907–15). 1917-yil Oktabr davlat toʻntarishidan soʻng Eski shahar ozuqa 
qoʻmitasining sarkotibi (1918), „Oziq ishlari“ gazetasining muharriri (1919), 
Kasabalar 
shoʻrosining 
sarkotibi 
(1920), 
„Mushtum“ 
jurnalining 
tashkilotchilaridan va tahrir hayʼati aʼzosi (1923–26). 
Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining boshlanishi 1910-yillarning oʻrtalariga 
toʻgʻri keladi. „Sadoi Turkiston“ gazetasining 1914-yil 1-aprel sonida Abdulla 
Qodiriy imzosi bilan „Yangi masjid va maktab“ sarlavhali xabar bosiladi. Bu 
boʻlajak adibning matbuotdagi dastlabki chiqishi edi. Oradan koʻp oʻtmay, 
uning „Toʻy“, „Ahvolimiz“, „Millatimga“, „Fikr aylagil“ kabi sheʼrlari, 
„Baxtsiz kuyov“ dramasi, „Juvonboz“ hikoyasi chop etiladi (1914–1915). 
Abdulla Qodiriy ijodining dastlabki namunalari boʻlgan bu asarlar 
millatparvarlik, maʼrifatparvarlik ruhida yozilgan boʻlib, jadidchilik gʻoyalari 
bilan sugʻorilgandir. Muallif unda xalqning zabun holatidan kuyib soʻzlaydi, 
millatni uygʻonishga daʼvat etadi, fikrlashga chorlaydi. Abdulla Qodiriyning 
„Uloqda“ hikoyasi (1916) avvalgi asarlari bilan tenglashtirib boʻlmaydigan 
darajada yuqori boʻlib, XX tongidagi oʻzbek realistik adabiyotining choʻqqisi, 
realistik 
hikoyaning 
eng 
yaxshi 
namunasi 
hisoblanadi.
Abdulla Qodiriyning 1917-
yil Oktabr toʻntarishidan keyingi faoliyati 
asosan matbuot bilan bogʻlangan. Uning 1919–1925-yillar oraligʻida 
yozgan 
maqolalari
 soni 300 atrofida. Abdulla Qodiriyning publitsistik 
chiqishlari avvalo oʻsha davrning tarixiy 
hujjati
, zamonasining 
solnomasi
. 

---

20-
yillar 
oʻrtalarida 
yozilgan 
„Kalvak 
Mahzumning 
xotira 
daftaridan“
, 
„Toshpoʻlat tajang nima deydir?“
 
satirik
 hikoyalar turkumida 
yozuvchi kulgusi „xarakter kulgusi“ darajasiga koʻtarildi. Muallif bunda 
hayotdagi, 
odamlar 
tabiatidagi 
muayyan 
salbiy 
hodisalarni
 sof 
mafkuraviy
 nuqtai 
nazardan 
turib, 
nuqul 
biryoqlama qoralash, fosh etish yoʻlidan bormay, xarakter va hodisalarni 
xolis turib, murakkabligi, ziddiyatlari bilan koʻrsatishga jazm etadi. 
„Oʻtkan kunlar“ romani
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Abdulla Qodiriy shoʻro hokimiyatining dastlabki yillarida qizgʻin jurnalistik 
faoliyati bilan barobar oʻzbek adabiyotidagi birinchi roman – „Oʻtkan 
kunlar“ni 
yaratdi 
(1919–1920). 
Romandan 
boblar 
1922-
yil 
„Inqilob“
 
jurnalida eʼlon etildi. 1924–1926-yillari har bir boʻlimi alohida-
alohida kitob holida bosildi. „Oʻtkan kunlar“ yaratilgan davr oʻzbek xalqi 
uchun 
millatning
 erki, ozodligi, 
mustaqilligi
, jahondagi oʻrni masalasi 
hayot-mamot 
ahamiyatiga 
molik 
edi. 
Abdulla 
Qodiriy 
mintaqamiz 
taraqqiy
parvar 
ziyolilari
 safida turib ona yurtning, millatning 
taqdiri ustida astoydil qaygʻurdi, oʻzicha najot yoʻlini izladi. Avvaliga 
u 
bolsheviklarning
 
yolgʻon vaʼdalariga ishondi, ammo adib bu vaʼdalar 
qogʻozda qolib ketayotganini, yovuz mustamlaka siyosati mohiyat-eʼtibori 
bilan oʻzgarmay qolayotganini, munofiqona tus olayotganini, el orasida 
buzgʻunchilik, fitna, sinfiy-mafkuraviy adovat avj oldirilib, birodarkushlik 
urushi boshlanib ketganligini, shoʻrlik xalq bu qonli siyosatning qurboni 
boʻlayotganini oʻz koʻzi bilan koʻrdi. Ayniqsa, 
Qoʻqon muxtoriyatining
 tor-
mor etilishi koʻpgina hur fikrli ziyolilar qatori Abdulla Qodiriyning qalbini 
larzaga soldi. Adib „Oʻtkan kunlar“ romani orqali xalqning milliy ongini 
uygʻotmoqchi boʻldi, „tariximizning eng kir, qora kunlari“ – yurtni 
mustamlaka balosiga giriftor etgan keyingi „xon zamonlari“ – XIX a. 
oʻrtasidagi mudhish tarixiy jarayonlar haqida soʻz ochib, bu ayanchli 
haqiqatdan xalqqa saboq bermoqch
i boʻldi. 
„Oʻtkan kunlar“ romanining maʼno mundarija doirasi
[
tahrir
 | 
manbasini 
tahrirlash
]
„Oʻtkan kunlar“ romanining maʼno mundarija doirasi nihoyatda keng. 
Unda xilma-xil insoniy taqdirlar, ijtimoiy-si
yosiy, maʼnaviy-axloqiy, 
oilaviyishqiy muammolar qalamga olingan. Biroq ular orasida yurtning, 
millatning taqdiri, mustaqilligi masalasi alohida ajralib turadi. Binobarin 
el-yurtning mustaqilligi, birligi masalasi romanning asosini tashkil etadi. 
Asarning bosh qahramonlari Otabek va Yusufbek hojilar shu yurt istiqloli, 
faravonligi, osoyishtaligi yoʻliga hayotini, jonini tikkan fidoyi kishilardir. 
„Oʻtkan kunlar“ bamisoli ulkan va tiniq koʻzgu, unda oʻzbek millatining 
muayyan tarixiy sharoit, vaziyatdagi turmushi, urf-odatlari, ruhiy-
maʼnaviy 
dunyosi, 
boʻy-basti, 
qiyofasi 
keng 
koʻlamda 
aniq-ravshan 

---

gavdalantirilgan. „Oʻtkan kunlar“, bir qarashda, anʼanaviy ishq 
dostonlarini ham eslatadi. Unda Otabek bilan Kumushning ishqiy 
sarguzashtlari, fojiasi juda katta mahorat bilan tasvir etilgan. Asardagi 
ishqiy sarguzashtlar kitobxonni hayajonga soladi, Otabek bilan 
Kumushning goʻzal baxtini barbod etgan omillar kishini chuqur oʻyga 
toldiradi. Muallif oshiqlarning ishqiy sarguzashtlari bahonasida muayyan 
tarixiy davrni 
– 
Turkistonning
 rus bosqini arafasidagi ahvoli, qora 
kunlarini koʻz oldimizda gavdalantiradi. Qodiriy ishqiy sarguzashtlar 
koʻrinishida oʻlkaning tutqunlikka tushishining bosh sababi jaholat, 
qoloqlik va oʻzaro ichki nizolardir degan fikrni gʻoyat ustalik bilan aytadi. 
Garchi romanda adib shaxs harakteri va qismatini muhit, sharoit, ijtimoiy 
muammolar bilan chambarchas aloqadorlikda tasvir va tahlil etsa-da, 
inson shaxsining muhit va sh
aroitga bogʻliq boʻlmagan tugʻma, sirli-sehrli 
gʻaroyib shevalariga ham eʼtiborni tortadi. Bu jihatdan bir oila, bir xil 
sharoitda tugʻilib voyaga yetgan saviya-xarakter, surat va siymo vajidan 
ikki olam 
– egachi -singil Zaynab va Xushroʻybibi obrazlarining talqini 
gʻoyat ibratlidir. Biri mute, itoatkor, nuqul oʻzgalar izni bilan ish koʻradi; 
ikkinchisi esa dadil, mustaqil, oʻz baxti va taqdiri uchun faol kurash olib 
boradi. Yozuvchi bu ikki shaxs xarakteriga xos tugʻma xususiyatlarni 
sharhlash bilangina ch
eklanmaydi, bunday xislatlarning oʻsha kimsalar, 
qolaversa, oʻzgalar taqdiriga koʻrsatgan taʼsiri, fojeiy oqibatlarini ham 
ifoda etadi. Oʻzini boshqalar ixtiyoriga topshirib qoʻygan Zaynab shu 
ojizligi tufayli oʻz baxtiga zomin boʻlibgina qolmay, yana oʻsha ojizligi 
tufayli oʻzgalar qutqusi orqasida beixtiyor jinoyatga qoʻl uradi – 
Kumushga zahar beradi. Mustaqillik, dadillik 
– yaxshi hislat, biroq unga 
xudbinlik aralashsa baloi azimga aylanishi mumkin. Xushroʻybibi oʻz 
baxti uchun kurashadi; shaxsiy manfaa
tlari yoʻlida hech narsadan 
qaytmaydi; birovlarning koʻz yoshlari hisobiga, oʻzgalarning baxtiqaroligi 
evaziga oʻz baxtini tiklaydi. Romandagi Oʻzbek oyim obrazi ham 
nihoyatda tabiiy va goʻzal siymolardan biridir. Dumbul tabiat bu ayol oʻgʻli 
Otabek, qolaversa kelinlari 
– Kumush, Zaynab taqdirlarining chigʻallashib 
ketishi, oxiri fojiaga yuz tutishida bosh sababchi ekani ayon. Biroq har 
qancha gunohkor boʻlmasin, oʻta andishali adib uni keskin qoralashga tili 
bormaydi. Nima boʻlganda ham, Oʻzbek oyim, baribir ona… Ayni paytda 
rostgoʻy, 
realist 
yozuvchi 
onaning 
pala-partish, 
dovdir 
xattiharakatlaridan, tabiatidagi ayrim kamchiliklaridan koʻz yumib 
oʻtolmaydi. Bu borada adibga xalqona yumor qoʻl keladi. Bu obraz tasviri 
boshdan-oyoq ajib serjilo 
– ham kinoya-kesatiqgarga, ham ardoq-
mehrga toʻla yumor bilan yoʻgʻrilgan. Xullas, „Oʻtkan kunlar“ romani 
toʻqima qahramonlarning hayotiylik kasb etishi va tarixiy voqealarga 
uygʻunligi jihatidan ham, mujassamot butunligi va tilidagi nafosati 
jihatidan ham oʻzbek adabiyoti xazinasidagi durdonalar qatoridan oʻrin 
olgandir. „Oʻtkan kunlar“ oʻzbek adabiyotida ilk roman boʻlishining oʻzi 

---

bilanoq ilgari bosilgan katta qadam edi. Unda realizmning asosiy 
tamoyillari yuqori badiiy saviyada amalga oshirildi. Roman, umuman, 
oʻzbek adabiyotida yetuk realizmga asos soluvchilik rolini oʻynadi. 
„Mehrobdan chayon“ romani
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Abdulla Qodiriy ikkinchi yirik asari „Mehrobdan chayon“ni 1928-yil 
fevralda yozib tugatdi. Roman 1929-yil 
Samarqandda
 bosilib chiqdi. 
Garchi bu roman mavzui ham XIX adabiyot hodisalari 
– „xon zamonlari“ 
davridagi oʻzboshimchaliklarni koʻrsatishga qaratilgan boʻlsada, unda 
roman yozilgan davr 
ruhi kuchli. Asarni „Mehrobdan chayon“ deb atash, 
ziyoli ulamolarni qahramon qilib tanlashdan murod muqaddas dargoh 
– 
sajdagohdan chiqqan, oʻsha dargohga nomunosib munofiq, qallob, 
tuban kimsalarga, hasadgoʻy, eʼtiqodsiz kishilarga ishoradir. Romanda 
Anvar 
bilan Raʼnoning sevgi sarguzashti, qalb nazokati shoirona 
tarannum etilgan. Maktabdor Solih mahdumning yumoristik obrazi 
adabiyotshunoslikda yozuvchining jiddiy yutugʻi, kashfiyoti sifatida eʼtirof 
qilingan. 
„Mehrobdan chayon“ romanining mazmuni
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Garchi „Mehrobdan chayon“da davr zugʻumi muayyan darajada sezilsa 
ham, adibda goho tarafkashlik mayllari koʻrinsada, amalda realizm 
mavqeida turgan, tarixiy haqiqatni mumkin qadar haqqoniy ifodalashga 
intilgan. Yozuvchining „Mehrobdan chayon“dagi realistik mahorati Solih 
maxdum obrazida juda yorqin namoyon boʻlgan. Romanda muallif yengil 
hazil-mutoyiba, kulgi-yumor, piching, kinoya-kesatiq, hajv orqali maxdum 
tabiatiga xos „maqtab boʻlmaydigan“ xususiyatlarni batafsil koʻrsatadi. 
Bunday xususiyatlarning ichki va tashqi ijtimoiy ildizlarini ham ochadi. 
Ayni paytda mahdumning „hamma nuqsonlarini yuvib ketarlik“ fazilatini 
ham taʼkidlaydi: „nima boʻlganda ham maxdum oʻz zamonasining eng 
oldingi 
domlalaridan, 
Qoʻqon
 
aksariyatining savodxon boʻlishlariga 
sababchi ustozlardan“. Romandagi Anvar bilan Raʼno obrazlari, bir 
qarashda, romantik qahramonlarday taassurot beradi. Barkamollik 
– aql-
zakovat, doʻstga, sevgiga sadoqat, erk, adolat yoʻlidagi shijoat bobida 
ular afsona, doston qahramonlarini eslatadilar. Ishqiy mulohazalar 
bobida bu ikki yosh juda erkin, oralaridagi gap-
soʻzlar bir qadar kitobiy, 
shoirona… Masalaga sinchiklab qaralsa, Anvar va Raʼnodagi 
favqulodda, kitobiy tuyulgan hislatlar, ularning „gʻayritabiiy“ xatti-
harakatlari mantiqan va ruhiy jihatdan asoslangan. Ular maktab koʻrgan, 
yaxshi tarbiya, chuqur bilim olgan, Sharqning yuksak madaniyati, 
gumanistik gʻoyalarini oʻzlari uchun chin eʼtiqod, bosh maqsad qilib olgan 
odamlardir. Adib asar personajlari qismati bilan bogʻliq holda muhim 
tarixiy hodisalar, shaxslar, sarguzashtlar haqida ham maʼlumot beradi. 
Solih maxdumning kechmishi, ota-bobolari qismati bahonasida keltirilgan 

---

Amir Umarxonning kanizi toʻgʻrisidagi hikoya, haq ishlari uchun jabr 
koʻrgan Sayidxon, mulla Siddiq va Moʻminjonlarning achchiq qismati, 
Xudoyorxon tarixi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar, Ogʻacha oyim sarguzashtlari, 
xon harami, xotinlari, oʻrdadagi qullar haqidagi aniq maʼlumotlar asarda 
salmoqli oʻrin tutadi. Ular bilan tanishganda hujjatli-tarixiy, publitsistik 
asar oʻqiyotganday boʻlasiz. Yozuvchi baʼzan qahramonlari tabiatini, 
xususan haramdagi qizlar fojiasini hazil-
mutoyiba, oʻyin-kulgi orqali ochib 
beradi. Ammo bu kulgili boʻlib tuyulgan hodisalar zamirida jiddiy insoniy 
drama va shafqatsiz haqiqat yotadi. Xullas, „Mehrobdan chayon“ hayot 
haqiqatini „orttirmay va kamitmay“ oʻz holicha jamiki qirralari, 
tovlanishlari bilan gavdalantirgan, xarakterlar olamini, ruhiyatini oʻziga 
xos ohanglar, boʻyoqlar vositasida kashf etib bergan oʻxshashi yoʻq 
badiiy obidadir. 
Abdulla Qodiriy tarixiy romanlarining 20-yillardagi yangi oʻzbek 
adabiyotiga taʼsiri
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Abdulla Qodiriyning tarixiy romanlari 20-
yillardagi yangi oʻzbek adabiyoti 
oldida turgan murakkab gʻoyaviy-badiiy muammolarning juda koʻpini 
yechib berib, adabiy taraqqiyotning tezlanishiga xizmat etdi. Keyinroq 
oʻzbek adabiyotining atoqli vakillari qatoriga koʻtarilgan 
Oybek
, 
Gʻafur 
Gʻulom
, 
Abdulla Qahhor
 Abdulla Qodiriy ijodining katta 
taʼsiri ostida 
yetuk yozuvchi boʻlib yetishdilar. Abdulla Qodiriy ijodining milliy 
adabiyotlarga 
taʼsirini 
tojik, 
turkman, 
qozoq 
va 
qirgʻiz 
adabiyotining 
Sadriddin Ayniy
, M. Avezov, X. Deryayev, 
Chingiz 
Aytmatov
 singari yirik vakillari ham qayta-qayta qayd etishgan. Nemis 
adabiyotshunoslari N.Tun, I. Baddauf, amerikalik tadqiqotchilar E. 
Olvort, 
Xristofor Murfi
, asli eronlik amerika olimi 
Eden Nabi
 Abdulla 
Qodiriy ijodi boʻyicha jiddiy ishlar qilganlar. Abdulla Qodiriy ijodidagi 
chuqur mazmunni jozibador va ravshan shaklda ifoda eta olish, 
hayotdan yirik va salmoqli voqealarni tasvir uchun tanlay olish, hayotdagi 
dramatik vaziyatlarga eʼtibor, shaklning ixchamligi va katta prozada 
ortiqchaliklardan xoli ifodaning ustunligi, soʻzning maʼnoga mosligi va 
yorqinligi, hammadan ham muhimi 
– kishilar harakteridagi muhim 
xususiyatlarni koʻra olish va tasvir eta bilish yosh avlod uchun doimo 
ibrat namunasi boʻlib kelmoqda. Oybek aytganidek, „Oʻtkan kunlar“ 
romanida yozuvchi til ustida katta mahorat koʻrsatadi. Romanning tili 
haqiqatan boy, boʻyoqli, sodda, ifoda kuchi zoʻr, ommaga anglashilarlik 
bir tildir. Oʻzbek adabiy tilining shakllanishida bu asarning roli, 
shubhasiz, katta. Abdulla Qodiriy yosh adabiy avlodni doimo jahon 
realistik adabiyotidan oʻrganishga chaqirar, oʻzi ham jahon klassiklarini 
mutolaa etish va ularning asarlarini oʻzbekchaga tarjima qilish jarayonida 
realizm ustalaridan oʻqib-oʻrganib borar edi. Adib oʻz kasbi haqida 
toʻxtalib shunday degan edi: „Yozuvchilikda bir qonun bor: hammadan 

---

ilgari maʼno, undan soʻng shu maʼnoni ifoda qilish uchun soʻz qurish, 
soʻzgina emas, sanʼatkorona, yaʼni shundogʻ soʻzki, aytmoqchi boʻlgan 
fikringizning ifodasi uchungina maxsus yaratilgan boʻlib, yasama 
boʻlmasin. Mana shu shartni bajarib, bu jihatdan taʼmin etilgach, boshqa 
masalalarga oʻtishga haq olgan boʻlasan…“. 
„Obid ketmon“ qissasi
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Abdulla Qodiriy 30-yillardagi murakkab sharoitda ham ijodni davom 
ettirdi. 1934-
yil qishloq hayotidan „Obid ketmon“ qissasini yozdi. 
Asardagi Obid obrazi oʻzbek adabiyotidagi noyob hodisa. Uni oʻzbek 
xalqining mehnat, dehqonchilik madaniyati bobidagi yetukligi timsoli, 
deyish mumkin. Yozuvchi bu obraz tasvirida oʻsha davrda odat tusiga 
kirgan tor „sinfiylik“ doirasidan ancha chetga chiqib, umuminsoniy 
qadriyatlarni ardoqlash yoʻlidan boradi; xolis turib qishloq xoʻjaligini 
jamoalashtirish harakatining bir qancha tomonlarini haqqoniy koʻrsatdi; 
ichki muammo 
– ziddiyatlarni ochib berdi, kolxoz tuzumi oxir-oqibatda 
odam
lardagi tashabbusni, shaxsiy egalik, manfaatdorlik tuygʻusini 
soʻndirishligini aytdi. Qodiriyning mazkur qissasini oʻzbek adabiyotidagi 
birinchi „ishlab chiqarish“ qissasi, Obidni esa birinchi ishbilarmon odam 
obrazi deyish mumkin. Abdulla Qodiriy bu oʻrinda iqtisod, xoʻjalik 
masalalarining bilimdoni, tadqiqotchisi sifatida ham koʻrinadi; asar bosh 
qahramonining harakteri, ruhiy olami asosan mehnatda, xoʻjalik ishlarida 
ochiladi. 
Tarjima asarlari
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Abdulla Qodiriy zukko tilshunos, zabardast tarjimon sifatida ham katta 
ishlar 
qildi. 
U 
tatar 
fizik 
olimi 
Abdulla 
Shunosiyning
 
„Fizika“ 
(1928), 
Gogolning
 
„Uylanish“ 
(1935), 
Anton 
Chexovning
 
„Olchazor“ 
(1936) asarlarini oʻzbekchaga tarjima qildi. 
Qozonda
 
bosilgan „Toʻla 
ruscha-
oʻzbekcha lugʻat“ni (1934) tuzishda ishtirok etgan 
Adibning boshqa tillarga tarjima qilingan asarlar 
Abdulla Qodiriy asarlari, ayniqsa romanlari, jahon miqyosida tez tarqaldi. 
„Oʻtkan kunlar“ ozarbayjon tilida 1928-yilda, „Mehrobdan chayon“ tojik tilida 
1935-yilda, „Obid ketmon“ rus tilida 1935-yilda nashr etildi. Shundan buyon bu 
asarlar rus, qozoq, uygʻur, tatar, arab, italyan, ingliz, nemis va boshqa tillarda 
qayta-qayta nashr etilib kelayotir.Vafoti 

---

Abdulla Qodiriyning 44 yillik umri, 20 yillik ijtimoiy va ijodiy faoliyat davri keskin 
kurashlar, taʼqibu tahdidlar ichida oʻtdi. Rostgoʻy adib shoʻro davri haqidagi 
badiiy asarlarida, publitsistikasida shoʻro voqeligiga xos ziddiyatlarni, 
siyosatdagi xato va kamchiliklarni xolis turib koʻrsatishga jazm etdi. Ammo 
uning bu urinishlari birin-ketin zarbaga uchray boshladi. 1926-yil „Mushtum“da 
bosilgan „Yigʻindi gaplar“ hajviyasidagi tanqidiy mulohazalari uchun 
„aksilinqilobiy harakat qilganlik“da ayblanib qamoqqa olinadi, turli boʻxtonlar 
bilan sudlanadi. Sudda u mardona turib oʻz shaʼnini himoya qiladi. „Obid 
ketmon“ qissasi ham shoʻro mafkurachilariga maʼqul kelmaydi, keskin tanqidga 
uchraydi; „ideologik buzuqliklar va xatolar“ga toʻla, „siyosiy tutruqsiz“ asar 
sifatida baholanadi. Yozuvchining tarixiy romanlarining esa asosiy mavzusi – 
millat taqdiri, birligi, el-yurt qaygʻusi, mustaqilligi, shaxs erki, ijtimoiy adolat 
uchun kurash gʻoyalari bilan yoʻgʻrilganligi tufayli ham hukmron mafkuraga zid 
asarlar boʻlib chiqdi. Millat ruhini yorqin aks ettirgan, xalqning, oʻzga millat 
kitobxonlarining sevimli asarlariga aylangan bu romanlar shoʻro davri siyosati 
uchun zararli kitoblar sifatida bot-bot qoralandi. 30-yillar oʻrtalariga kelib, bu 
mashʼum kampaniya avjiga chiqdi. Gʻofir Gʻulom, Abdulla Qahhor, Uygʻun kabi 
shogirdlarining "donos"lari ortidan Abdulla Qodiriy 1937-yil 31-dekabr kuni 
xibsga olindi. 9 oylik qamoqdagi soʻroq-tergov, qiynoq, xoʻrlikdan soʻng 
Choʻlpon, Fitrat kabi maslakdoshlari bilan birga qatl etildi. Qodiriy xibsga 
olingach, asarlari „zararli“ sanalib oʻtda yoqildi, kutubxonalardan yoʻqotildi, 
ularni oʻqish taʼqiqlandi. 
Xotira 
Abdulla Qodiriy Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat 
mukofoti (1991), „Mustaqillik“ ordeni bilan taqdirlandi (1994). Abdulla Qodiriy 
nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofoti taʼsis etilgan. Toshkent 
Davlat Madaniyat institutiga, Toshkentdagi madaniyat va istirohat bogʻiga, 
respublikaning turli shaharlari koʻchalariga, respublikamizdagi koʻplab 
madaniyat muassasalariga uning nomi berilgan. „Oʻtkan kunlar“ va 
„Mehrobdan chayon“ romanlari asosida kinofilmlar (1969, 1996, 1973) va koʻp 
seriyali telefilmlar yaratilgan. Oilalarda farzand tugʻilsa, Abdulla Qodiriy 
romanlari qahramonlari nomlarini qoʻyish rasm boʻlgan. Eng muhimi, Abdulla 
Qodiriy, uning hayoti, ijodi haqidagi bor haqiqatni aytish, yozish, asarlarini asl 
holida „tahrirsiz“ chop etish uchun yoʻl ochilgan. 

---

G’AFUR G’ULOM
G‘afur G‘ulom — O‘zbekistonning taniqli yozuvchisi. G‘Afur G‘ulomning 
she’riyati va nasrida o‘zbek xalqi tarixi o‘zining badiiy timsolini topgan. 
Yozuvchining ijodi rang-barang — she’rlar, qo‘shiqlar, dostonlar, qasidalar, 
hikoyalar, qissalar. G‘ofur G‘ulomning urushdan keyingi davrdagi ijodi o‘zbek 
adabiyoti rivojida beqiyos o‘rin tutgan. 
G‘afur G‘ulom, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Mayakovskiy, 
Nozim Hikmet, Rustaveli, Nizomiy, Shekspir, Dante, Bomarshe va 
boshqalarning asarlarini o‘zbek tiliga mohirona tarjimasi bilan mashhur. 
G‘afur G‘ulom 1903 yilning 10 may kuni Toshkentda, deqhonlar oilasida 
tug‘ilgan. Uning otasi savodxon bo‘lgan. U o‘zbek va tojik mumtoz adabiyotini 
o‘qigan, rus tilini bilgan, o‘zi ham she’rlar yozgan. Uning uyiga Muqimiy, Furqat, 
Asiriy, Xislat va boshqa shoirlar kelib turgan. 
Toʻqqizyoshidaotasidan,oʻnbeshyoshidaonasidanyetimqolganGʻafurGʻulomavv
aleskimaktabda,soʻngrarus-
tuzemmaktabidataʼlimolgan.„Shumbola“(1936)avtobiografikqissasidaijodkorni
ngbolaligi,asrboshidagiToshkenthayotitiniqtasvirlangan.„Shumbola“(1936-
1962),„Yodgor“(1936),„Meningoʻgʻriginabolam“(1965) 
1916 yilning kuzida G‘ofur o‘qishga kiradi. Onasining vafotidan so‘ng (otasi 
avvalroq vafot etgan), u ishlashga majbur bo‘lgan. Ko‘plab kasblarda o‘zini 
sinab ko‘rgach, u nihoyat, matbaaga harf teruvchi bo‘lib ishga kiradi, so‘ngra, 
pedagogik kurslarda tahsil oladi. 1919 yildan 1927 yilgacha u o‘qituvchi, 
maktab direktori, Ma’naviyat uyushmasi ishchilari raisi bo‘lib ishlaydi, bolalar 
uyini tashkil etishda faol ishtirok etadi. 
1923 yildan G‘.G‘ulomning adabiy faoliyati boshlanadi. She’rlar, dostonlar, 
ocherklar, hajviy hikoyalar va qissalari gazeta va jurnallarda chop etila 
boshlaydi. 1923 yil yozilgan “Feliks farzandlari” she’rida yetim bolalar haqida 
gapirarkan, unda yozuvchi o‘z hayotini ifodalaydi, “Maorif va o‘qituvchi” 
oynomasida esa “Go‘zallik qayerda” nomli ikkinchi she’ri nashr qilinali. Birin-
ketin she’riy to‘plamlari bosmadan chiqadi: “Dinamo”, “Xitoy suratlari”, “Biz 
sizlar bilan tirikmiz”, “Jonli qo‘shiqlar”, “Sizga”, “Sovg‘a”, “Tong qo‘shig‘i”, 
“Qo‘qon” dostoni va boshqalar. 

---

G‘afur G‘ulomning 30-yil boshlarida yozilgan she’rlarida yangi shakllarga 
burilish seziladi, bunga mumtoz rus tilini o‘rganashi ham muhim darajada ta’sir 
ko‘rsatgan. Bundan tashqari, sanoatning o‘sishi, Turksib temir yo‘l 
magistralining qurilishi kabi uning ona yurtida sodir bo‘layotgan ajoyib 
o‘zgarishlarni ta’riflash uchun yangi lug‘at boyligi, yangi she’riybo‘yoqlar, yangi 
ohang va vazn talab etilgan. 
“Dinamo” (1931), “Tirik qo‘shiqlar” (1932) — yosh shoirning yo‘nalishi yorqin 
namoyon bo‘lgan birinchi she’riy to‘plamlari. 
Shoirning boqiy hayot, mangu ko‘k daraxt haqidagi “Qish va qor” (1929), “Non” 
(1931), “Toshkent” (1933), “Qutbda saylovlar” (1937), “Men - Yahudiyman” 
(1941), “Qish” (1941), “Xotin” (1942), “Afsuski, afsusni qo‘shib ko‘mmadi” 
(1945), “Bog‘” (1934), “Qayg‘u” (1942), “Kuz keldi” (1945), “Kuzgi ko‘chatlar” 
(1948) kabi she’rlarida umuminsoniylik, insonparvarlik mavzulari o‘z aksini 
topdi. 
Ko‘pgina she’rlarida sharq donishmandi - ota timsoli mavjud: “Sen yetim 
emassan” (1942), “Qayg‘u” (1942), “Biri biriga shogird, biri biriga ustod” 
(1950), “Sizlarga - yoshlar” (1947), “Bahor taronalari” (1948) va boshqalar. 
“Netay” (1930), “Yodgor” (1936), “Shum bola” (1936-1962) qissalari va “Shariat 
nayranglari” (1930), “Mening o‘g‘rigina bolam” (1965) hikoyalarida chinakam 
xalq qahramonlari, milliyligimiz tavsirlangan. 
“Netay” qissasi — keng ijtimoiy umumlashmalarga boy ajoyib asar. Syujet 
asosiga haqiqiy voqea qo‘yilgan. So‘nggi Buxoro amiri Peterburgga safari chog‘i 
Toshkentda to‘xtaydi. Amir mamnun va xursand bo‘lishi uchun boylar hamma 
narsa qiladi. Uning huzuriga ermak uchun Netay ismli qizni keltirishadi. 
Oddiy ishchilar timsoli yoqimli tarzda ifodalangan - urug‘lar va ularning ayollari 
hayotning qiyinchiliklariga qaramay, ma’nan boy va juda ta’sirchan bo’lgan 
Netay ismli o‘n yashar qizni boqib olishadi. Qissada G‘ofur G‘ulomning o‘ta 
serqirraligi va iqtidorining moslashuvchanligi va nasr texnikasidan mohirona 
foydalana olishi namoyon bo‘lgan. 
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademiki G‘ofur G‘ulom “Navoiy va bizning 
davr” (1948), “Folklordan o‘rganaylik” (1939) tadqiqotlarini, “Jaloliddin dramasi 
haqida” (1945), “Muqimiy” (1941) maqolalarini yaratgan. 

---

O‘z davrining dolzard asari yosh avlodni tarbiyalashdagi qudratli kuch haqida 
so‘zlovchi “Yo‘ldosh” dostoni bo‘lgan. Fuqarolik urushida yaqinlari Yo‘ldoshdan 
ayriladi. Boshqa yetim bo‘lib qarovsiz qolgan bolalar kabi, bu bolakayga ham 
davlat g‘amxo‘rlik qiladi — ular uchun boshpana bo‘lgan internatlar va bolalar 
uylari yaratishadi. 
Bolalar uyi tarbiyalanuvchilari o‘z Vatani mustaqilligi himoyasi uchun doim 
tayyor turishadi. Dostonda katta mahorat va iliqlik ila Yo‘ldoshning otasi bilan 
uchrashuvi aks etilgan, o‘z qarziga vafoli insonlar siymosi chuqur va keng ochib 
berilgan. Vatan himoyachisi mavzusi G‘ofur G‘ulomning 1941 - 1945 yillardagi 
keyingi ijodida yanada rivojlandi va chuqurlashdi. U odamlarni “bor sabri, bor 
iqtidori”ni fashistlar ustidan g‘alabaga qaratishga chorlaydi. Shoir urushdan 
keyingi davrlardagi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida o‘zbek ayolining 
o‘rnini tarannum etadi. 
“Ikki akt” dostonida u qishloqlarning qayta joylashuvini madh etarkan, o‘zbek 
dehqonchiligi va ularning kelajak orzu tuyg‘ularini ifodalaydi. Doston o‘zining 
chinakan hayot haqiqatiga sadoqati bilan kuchlidir. Bu yerda o‘zbek 
dehqonchiligining tarixiy ishonchli surati chizilgan. Ushbu mavzu “Qo‘qon” 
dostonida ham yangraydi. O‘z vaqtida u xalqda ommabop bo‘lgan va qishloq 
xo‘jaligini mustahkamlash kurashida targ‘ibot vazifasini bajargan. 
G‘ofur G‘ulom qisqa, o‘tkir syujetli hikoyalar ustasi sifatida ham taniqli bo‘lib, 
hikoya uslubi o‘rnida u yozuvchining savol-javoblari bilan to‘ldirilgan jonli 
do‘stona bahs-munozara shaklida, mualliflik nutqi va kitobxonga erkin 
yuzlanish orqali foydalanadi. G‘ofur G‘ulom tomonidan 30-yillarda yaratilgan 
ko‘plab nasriy asarlar yangi insoniy munosabatlarga bag‘ishlangan. U asarlarida 
yoritgan asosiy muammo va yechimlar - bu insonning axloqiy tarbiyasi, uning 
ma’naviy va madaniy rivoji sari kurashdir. Muallif o‘zining nasriy asarlarida 
yorqin ijobiy timsollar yaratadi. “Yodgor” qissasidagi katta qalb egasi bo‘lmish 
ijobiy qahramon Jo‘ra begonaning farzandini tarbiyalaydi. Aynan oddiy 
insonning begona bolaga bo‘lgan munosabati orqali muallif Jo‘raning yuqori 
axloqiy darajasini ko‘rsatib bergan. 
G‘ofur G‘ulom ko‘plab asarlarini bolalarga bag‘ishlagan. “Shum bola” hikoyasi 
nisbatan omadli hisoblanadi. Qahramon o‘zining fojiali hayoti haqida o‘zi 
so‘zlaydi. Bola uyidan mahsulotlarni olib chiqib ketayotgan vaqtda onasi 

---

jazolaganligi tufayli, uyidan xolasinikiga qarab qochadi. Ammo, bu yerda ham 
bolaning omadi kelmaydi: u tasodifan tog‘asining bedanasini o‘ldirib qo‘yib, bu 
uydan ham ketadi. Shunday qilib, u darbadar va ovoralik qilishni boshlaydi. 
Yozuvchi o‘z e’tiborini shum bolaning xavotirlari va ichki kechinmalarini 
tasvirlashga qaratadi. Tashqi hodisalar, narsalar va kichik qahramonni o‘rab 
turgan barchasini tasvirlash inson tuyg‘ularini chuqur namoyon qilishda xizmat 
qiladi. Bunga barchasi bo‘ysunadi — voqea bayonotining nuqtai-nazari, 
manzara va asarning timsoliy negizi. 
G‘ofur G‘ulom o‘zining juda yaxshi she’rlarini bolalar va o‘smirlar uchun 
bag‘ishlagan: “Ikki bolalik”, “Bilaman”, “Seni Vatan kutmoqda”. 
Urush yillarida G‘ofur G‘ulom “Sen yetim emassan”, “Seni kutyapman, 
o‘g‘lim!”, “Vaqt”, “Kuzatish”, “Ayol”, “Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak” 
kabi ajoyib she’rlar yaratgan. “Seni kutyapman, o‘g‘lim!” she’rida shoir front 
ortida o‘zlarining qahramonona mehnatlari orqali dushman ustidan g‘alabani 
yaqinlashtirgan otalarning sabri va kuchini madh etadi. 
Mushkul kunlarda insonlarning bolalarga bo‘lgan muhabbati buyuk ma’no kasb 
etgan. Bu - ota-onasini yo‘qotib, oddiy odamlarning sidqidildan qilgan 
g‘amxo‘rligi haqida so‘z boruvchi ajoyib “Sen yetim emassan” she’rida yaqqol 
seziladi. Shoirning urush yillarida yozilgan “Bahaybat”, “G‘alabachilar qo‘shig‘i”, 
“Vaqt”, “Xotin” she’rlari yuqori fuqarolik she’riyatining namunalari hisoblanadi. 
Ular “Sharqdan kelmoqdaman” to‘plamidan joy olgan. 
Urushdan keyingi yillar G‘ufur G‘ulom bir qator she’riy to‘plamlarini nashrdan 
chiqaradi: “Yangi she’rlar”, “O‘zbekiston olovlari”, “Onalar”, “O‘zbek xalq 
g‘ururi”, “Tong qo‘shig‘i”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu - sening imzoing”. Ushbu 
to‘plamlardan joy olgan she’rlarda shoir tinchlik davrining muhim savollariga 
javob topishga, o‘zbek xalqining mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini 
ko‘rsatishga intiladi. Asarlarining qahramonlari — dunyo ishlari va osoyishta 
mehnat bilan band sobiq askar. 
G‘ofur G‘ulom — tinchlik, do‘stlik va xalq baxtining jo‘shqin kurashchisi. Shoir 
tinchlik uchun kurashga bag‘ishlangan to‘plam yaratgan. Ulardan eng 

---

yaxshilari: “Dunyo minbaridan”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu — sening imzoing” va 
boshqalar. 
G‘afur G‘ulom, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Mayakovskiy, 
Nozim Hikmet, Rustaveli, Nizomiy, Shekspir, Dante, Bomarshe va 
boshqalarning asarlarini o‘zbek tiliga mohirona tarjimasi, shuningdek, 
adabiyotshunoslik va publitsistik maqolalari bilan mashhur. 
G‘ofur G‘ulomning dunyo qarashi va badiiy didining shakllanishida Vladimir 
Mayakovskiy asarlari katta ta’sir ko‘rsatgan. G‘ofur G‘ulom o‘zining 
maqolalaridan birida shunday yozadi: “Men... rus mumtoz ijodkorlarini bilaman 
va ularni sevaman va ularning ko‘plab asarlarini ona tilimga tarjima qildim. 
Lekin “men uchun vazn, lug‘at, timsol, she’rning ohang tuzilishi sohalarida eng 
serqirra va cheksiz imkoniyatlarni ochgan” Mayakovskiyning shogirdiman, 
deyishni istayman”. Mayakovskiy satirasidagi darg‘azab, tanqidiy kinoya, 
lirikasidagi bag‘oyat ulkan tuyg‘u kuchidan tashqari, men o‘zimda... uning 
usullarining dovyurak notiqlik kuchini, metaforalar jasorati, mubolag‘alar 
ifodaliligini jamdashga harakat qildim. Hatto, usulli, ohangli va ma’no 
ifodaliligini oshiruvchi she’r qurilishidan ham o‘zbek she’r tuzimida 
foydalanishimga to‘g‘ri keldi”. Bular G‘ofur G‘ulomning ko‘plab she’rlarida 
namoyondir, masalan: “Turksib yo‘llarida”, “Ona yer”, “Yashasin, tinchlik!”. 
G‘ofur G‘ulom ijodining urushdan keyingi davri o‘zbek adabiyoti rivojida muhim 
o‘rin egalladi. Urushdan avvalgi davrlarda uning she’rlarida urushdan oldin ular 
tomonidan yaratilgan narsalarni qo‘lda qurol bilan himoya qilayotgan, yerda 
tinchlik istayotgan odamlarning ichki kechinmalari va o‘y-xayollari tasvirlangan. 
Shoirning urushdan keyingi davr lirikasi uning urush yillar lirikasining mantiqiy 
davomi va rivoji hisoblanadi, “Unutma, Vatan seni kutmoqda!” va “G‘alaba 
bayrami” she’rlari — shoirning mazkur ikki ijodiy davrining bog‘lovchi halqasi 
kabidir. 
Ijod namunalari 
“Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak” 
“Sizlarga — yoshlar” 

---

“Bahaybat” 
“Vaqt” 
“Qutbda saylovlar” 
“Yashasin, tinchlik!” 
“Ikki akt” 
“Ikki bolalik” 
“Jaloliddin dramasi haqida” 
“Seni kutaman, o‘g‘lim!” 
“Xotin” 
“Qish” 
“Qish va qor” 
“Sharqdan kelmoqdaman” 
“Afsuski, afsusni qo‘shib ko‘mmadi” 
“Biri biriga shogird, biri biriga ustod” 
“Onalar” 
“Bahor taronalari” 
“Mening o‘g‘rigina bolam” 
“Muqimiy” 
“Navoiy va bizning davr” 
“Netay” 
“Yangi she’rlar” 
“O‘zbekiston olovlari” 
“Shum bola” 

---

“Kuzgi ko‘chatlar” 
“Kuz keldi” 
“Tong qo‘shig‘i” 
“G‘alabachilar qo‘shig‘i” 
“Kuzatish” 
“Dunyo minbaridan” 
“Bog‘” 
“Toshkent” 
“Seni Vatan kutmoqda” 
“Qayg‘u” 
“Sen yetim emassan” 
“Folklordan o‘rganaylik” 
“Shariatdagi nayranglar” 
“Non” 
“Bu — sening imzoing” 
“Yo‘ldosh” 
“Men Yahudiyman” 
“Bilaman” 
“Yodgor” 
G‘afur G‘ulom 1966 yil 10 iyul kuni vafot etgan. Chig‘atoy qabristoniga dafn 
etilgan. 

---

HAMID OLIMJON 
Hamid Olimjon (Hamid Olimjonov[1]) (1909.12.12, — Jizzax — 1944.3.7, 
Toshkent; „Forobiy“ qabristoniga qayta dafn etilgan) – oʻzbek shoiri, 
adabiyotshunosi va jamoat arbobi. Lirik sheʼrlari bilan 20 asr oʻzbek adabiyotiga 
munosib hissa qoʻshgan. 30-yillarda shodlik va baxt kuychisi sifatida tanilgan. 
Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi muxbir aʼzosi (1943). Boshlangʻich taʼlimdan 
soʻng 20-yillarning oxirida Samarqanddagi bilim yurtida (1923–1928), 
Pedagogika akademiyasining ijtimoiy-iqtisodiy fanlar fakultetida (1928–1931) 
oʻqigan va ayni paytda „Zarafshon“ gazetasida boʻlim mudiri (1926–1927). 
„Yoshlar“ gazetasida (1931), „Qurilish“ va „Sovet adabiyoti“ jurnallarida masʼul 
kotib, Madaniy qurilish ilmiy tadqiqot institutida katta ilmiy xodim (1932–
1934), Til va adabiyot instituti (1934–1937) va Oʻquvpedagogika nashriyotida 
boʻlim mudiri (1938–1939), Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida masʼul kotib 
(1939–1944). 
Tavalludi 12-dekabr 1909-yil Jizzax 
Vafoti 3-iyul 1944-yil (34 yoshda) Toshkent, Oʻzbekiston SSR 
Sohasi shoir, publitsist, adabiyotshunos 
Mashhur ishlari 
„Koʻklam“, 
„Tong 
shabadasi“, 
„Zaynab 
va 
Omon“,„Oygul 
bilan 
Baxtiyor“,„Semurgʻ yoki Parizod va Bunyod“, „Muqanna“, „Holbuki, tun“, 
„Ofeliyaning oʻlimi“ 
Mashhur sovrinlari 
Oʻzbekiston xalq shoiri (medali). 
Dini Islom 
Hamid Olimjonning soʻz sanʼatiga qiziqishi onasi Komila ayaning ertaklari 
hamda bobosi Mulla Azim xonadoniga kelib turuvchi Fozil Yoʻldosh oʻgʻlining 
doston va termalari asosida shakllangan. Dastlabki asarlari – „Koʻklam“ 
(sheʼrlar, 1929), „Tong shabadasi“ (hikoyalar, 1930). „Olov sochlar“ (1931), 
„Poyga“, „Oʻlim yovga“ (1932), „Daryo kechasi“ (1936), „Sheʼrlar“ (1937), 

---

„Oʻlka“, „Oygul va Baxtiyor“ (1939), „Baxt“ (1940), „Qoʻlingga qurol ol!“, „Ona 
va oʻgʻil“ (1942), „Ishonch“ (1943) sheʼriy toʻplamlari muallifi. 
Hamid Olimjon ijodining 1-davrida hikoyalar yozgan boʻlsada, uning isteʼdodi 
koʻproq lirik sheʼriyat tabiati bilan uygʻun boʻlgan. Dastlabki sheʼrlarida yangi 
adabiyot va yangi adabiy shakllar yaratish gʻoyasi hukmronlik qilgan. 30-
yillarning oʻrtalariga kelib, hayotiy va ijodiy tajribasi oshishi bilan Hamid 
Olimjon ona-yurt tabiatidan, jamiyat va xalq hayotidan olgan boy 
taassurotlarini lirik sheʼr doirasida yorqin badiiy ifodalash sanʼatini egallay 
boshlagan („Kuychining xayoli“, „Ofeliyaning oʻlimi“, „Holbuki, tun…“, „Ishim 
bordir oʻsha ohuda“ va boshqalar). Ikkinchi jahon urushigacha boʻlgan ijodida 
20-asr oʻzbek lirikasining yaxshi namunalari hisoblangan „Oʻrik gullaganda“, 
„Sevgi desam…“, „Tinim-sizdir yolgʻiz shabboda…“, „Shodlikni kuylaganimning 
sababi“, „Oʻzbekiston“ singari lirik sheʼrlarini yozgan. Bu sheʼrlar gʻoyaviy 
mundarijasi, shakli, goʻzal tili va uslubi bilan eʼtibor qozongan. 
Dostonlari 
1916-yil Jizzax qoʻzgʻolonining shafqatsizlik bilan bostirilganini koʻrgan shoir 30-
yillarda sovet mamlakatida olib borilgan qurilishlar, roʻy bergan iqtisodiy va 
madaniy oʻzgarishlarni koʻrib, kelajakka katta umid bilan qaragan. Hamid 
Olimjon qalbi va shuurini egallagan shunday nekbin tuygʻu va xayollar uning 
ijodida romantik tasvir metodining shakllanishiga sababchi boʻlgan. Shoir faqat 
lirik sheʼrlaridagina emas, balki shu davrda yaratgan „Ikki qizning hikoyasi“ 
(1937), ayniqsa, „Zaynab va Omon“ (1938) dostonlarida ham voqelikni shu 
metod yordamida tasvir etishga intilgan. 
Hamid Olimjon „Oygul bilan Baxtiyor“ (1937) hamda „Semurgʻ yoki Parizod va 
Bunyod“ (1939) dostonlarini xalq ertaklari motivlari asosida yaratgan. Bu 
asarlar erksevarlik gʻoyalari, oʻz taqdirini xalq va mamlakat taqdiri bilan 
bogʻlagan qahramonlari hamda badiiy jozibasi bilan kitobxonlar eʼtiborini 
qozongan. Ikkinchi jahon urushining dastlabki yillarida Hamid Olimjon oʻzbek 
folklori uchun xarakterli boʻlgan ona va oʻgʻil obrazlaridan, shuningdek, xalq 
ogʻzaki ijodiga xos tasvir usuli va vositalaridan yana ham keng foydalanib xalqni 
kurashga, mardlik va jasoratga ilhomlantiruvchi sheʼrlar yozgan („Qoʻlingga 
qurol ol!“, „Sharqdan Gʻarbga ketayotgan doʻstga“, „Qamal qilingan shahar 
tepasidagi oy“ va boshqalar). Ayni paytda u romantik tasvir usulidan 

---

foydalangan holda „Sevgi“, „Sen tugʻilgan kun“, „Jangchi Tursun“, 
„Roksananing koʻz yoshlari“ singari sheʼr va balladalarini yaratgan. Pogodin, 
Uygʻun va Sobir Abdulla bilan hamkorlikda „Oʻzbekiston qilichi“ (1942) 
dramasini yozgan, front safari (1943-yil, fevral) taassurotlari asosida esa 
publitsistik maqola va ocherklarini eʼlon qilgan. 
Muqanna“ tragediyasi 
Hamid Olimjonning „Muqanna“ (1943) tragediyasi ham urush davrining ijtimoiy 
buyurtmasi asosida maydonga kelgan. Hamid Olimjon ushbu asarning markaziy 
qahramonlari – Muqanna, uning sevgilisi Guloyin va boshqa qahramonlar 
obrazlari orqali har bir mamlakatning mustaqilligi masalasi xalq taqdiri, shu 
xalqning ozodligi, farovonligi va kelajagi bilan bogʻliq gʻoyat muhim ijtimoiy va 
siyosiy masala ekanligini koʻrsatib bergan. Ammo bu asar keyinchalik uniki 
emasligi aniqlangan. 
Oʻzbek madaniy merosiga qoʻshgan hissasi 
Hamid Olimjon adabiy ijod bilan birga IT ishlari bilan ham mashgʻul boʻlgan. 
Ammo u shu davrda yozgan maqolalarida vulgar sotsiologizm taʼsiridan chiqib 
keta olmay, ayrim millatparvar yozuvchilar ijodini qoralagan. 30-yillarning 2-
yarmida esa Hamid Olimjon „Alpomish“ xalq eposini nashrga tayyorlash va 
Navoiyning 500 yillik yubileyi munosabati bilan uning adabiy merosini oʻrganish 
jarayonida mumtoz oʻzbek adabiyoti va xalq ogʻzaki ijodiga katta mehr bilan 
yondashgan va madaniy merosimizning bu oltin sahifalarini toʻgʻri ilmiy 
pozitsiyadan turib talqin etgan. U Navoiy komitetining masʼul kotibi sifatida 
ulugʻ shoir merosini oʻrganish va asarlarini rus tiliga tarjima qilish ishiga katta 
hissa qoʻshgan. Hamid Olimjon tomonidan nashrga tayyorlangan „Alpomish“ 
dostoni (Fozil Yoʻldosh oʻgʻli) esa uzoq yillar davomida xalq ogʻzaki ijodi 
asarlarini oʻrganish va ilmiy nashrini tayyorlash ishida asos boʻlib xizmat qilgan. 
Tarjima asarlari 
Hamid Olimjon adabiy ijodining muhim qismini badiiy tarjima tashkil etgan. U 
Pushkinning „Kavkaz asiri“ va „Suv parisi“ dostonlari, Mikhail Lermontovning 
„Zamonamiz qahramoni“ qissasidagi „Bela“ va Gorkiyning „Chelkash“ 
hikoyalari, 
N.Ostrovskiyning 
„Poʻlat 
qanday 
toblandi“ 
romani, 
A.Korneychukning „Platon Krechet“ pyesasi, shuningdek, Bayron, Pushkin, 

---

Shevchenko, P.Tichina, M.Bezimenskiy, M.Svetlov, K.Simonov, V.Inber kabi 
shoirlarning ayrim sheʼrlarini oʻzbek tiliga tarjima qilgan. 
Xotira 
Hamid Olimjon 35 yoshida avtomobil halokati natijasida vafot etgan. Toshkent 
metropoliteni bekatlaridan biri, Yozuvchilar uyushmasining Adabiyotchilar uyi, 
Samarqanddagi viloyat teatriga Hamid Olimjon nomi berilgan. Toshkent 
shahrida shoir nomi bilan atalgan maydonda unga haykal oʻrnatilgan (1990). 
Mashhur asarlari 
„Holbuki, tun“, „Ofeliyaning oʻlimi“, „Qamal qilingan shahar tepasidagi oy“, 
„Ishim bordir oʻshal ohuda“ singari goʻzal sheʼrlari mashhur. „Oygul bilan 
Baxtiyor“ (1937), „Semurgʻ yoki Parizod va Bunyod“ (1939), „Zaynab va Omon“ 
(1938) kabi dostonlar va „Muqanna“ (1942), „Jinoyat“ (1944) singari dramalar 
yozgan. Rus shoir va yozuvchilarining ayrim asarlarini oʻzbek tiliga tarjima 
qilgan. 

---

ZULFIYA 
Zulfiya Isroilova (1-mart 1915-yil — 1-avgust 1996-yil) — „Zulfiya“ nomi bilan 
tanilgan oʻzbekistonlik shoira, jurnalist, tarjimon, jamoat arbobi. Oʻzbekiston 
xalq shoirasi (1965) va Sotsialistik Mehnat Qahramoni (1984). 
Taxallus: Zulfiya 
Tavallud sanasi: 1-mart 1915-yil 
Tavallud joyi: Toshkent, Toshkent vil., Rossiya imperiyasi 
Vafot sanasi:1-avgust 1996-yil 
Vafot joyi: Toshkent, Oʻzbekiston 
Fuqarolik: SSSR→ Oʻzbekiston 
Kasb: Shoira 
Yoʻnalish: sotsial realizm 
Janr: sheriyat 
1931-yil Xotin-qizlar pedagogika bilim yurtiga oʻqishga kirib, 1934-yil tugatgan. 
1935-yil Oʻzbekiston SSR Fanlar qoʻmitasi qoshidagi Til va adabiyot instituti 
aspiranturasiga oʻqishga kirgan va u yerni 1938-yilda tamomlagan. 
Faoliyati 
1938—1940-yillarda Yoshlar va oʻsmirlar adabiyoti nashriyotida muharrir, 
Oʻzbekiston davlat nashriyotida boʻlim mudiri (1941—1950), „Oʻzbekiston 
xotin-qizlari“ (qarang „Saodat“ jurnali) jurnalida boʻlim mudiri (1950—53), 
bosh muharrir (1954—1985) boʻlib ishlagan. 
Ijodi 
Uning ilk sheʼri 1931-yilda „Ishchi“ gazetasida bosilgan. Dastlab 1932 yil „Hayot 
varaqalari“ sheʼrlar toʻplami nashr etilgan. Shundan keyin uning „Temiroy“ 
(1934), „Sheʼrlar“, „Qizlar qoʻshigʻi“ (1939) sheʼriy kitoblari eʼlon qilingan. 
Zulfiya sheʼriy ijodining porlashi „Uni Farhod der edilar“ (1943), „Hijron 
kunlarida“ (1944) va „Hulkar“ (1947) toʻplamlari bilan bogʻliq. Ayniqsa, Hamid 

---

Olimjonning bevaqt vafotidan keyin (1944) yozilgan, ruhiy silsilalar va qalb 
iztiroblari bilan toʻla sheʼrlar Zulfiya ijodida jiddiy oʻzgarishlar sodir boʻlganidan 
darak beradi. U shaxsiy fojiasi tasviri orqali Ikkinchi jahon urushidan katta 
talafot va yoʻqotishlar bilan chiqqan xalqning dard va alamlarini ifodaladi. 
1940-yillar oxirida eʼlon qilingan Sovet Ittifoqining sanʼat va adabiyot 
toʻgʻrisidagi qarorlari oʻzbek adabiyotiga ham katta zarar keltirdi. Zulfiya badbin 
kayfiyatlar — pessimistik kechinmalar kuychisi sifatida taʼna toshlari ostida 
qoldi. Shundan keyin u, boshqa qalamkash birodarlari singari, „davr gʻoyalari“ni 
ifodalovchi sheʼrlar yozishga oʻtdi. Lekin koʻp oʻtmay, oʻzbek ayollari hayotini 
yaxshi biluvchi shoira va jurnalist sifatida dugonalari haqida sheʼr va publitsistik 
maqolalar yozdi, ularni ijtimoiy faollikka chaqirdi, insoniy haq-huquqlarining 
poymol boʻlmasligi uchun kurashdi. 
1950-yillarning 2-yarmida u Osiyo va Afrika yozuvchilarining tinchlik va xalqaro 
birdamlik shiori ostida oʻtgan harakatida faol qatnashib, jahonning koʻpgina 
mamlakatlarida boʻldi. Hindiston, Misr, Yaponiya va qoʻshni respublikalarga 
qilgan safari shoira ijodida chuqur iz qoldirdi. „Mushoira“, „Oʻgʻlim, sira 
boʻlmaydi urush“, „Qozogʻiston oʻlanlari“, „Men chizolmagan surat“ singari 
sheʼrlari Zulfiyaga shuhrat keltirdi. Zulfiya sheʼrlarida tasvir etilayotgan hayot 
koʻlami kengayb, ijodiga xorijiy xalqlar hayoti manzaralari ham kirib keldi. 70-yil 
lardan boshlab uning ijodidagi milliy hayot tasvirida yangi ranglar kamalagi 
paydo boʻldi, haqqoniylik va his-hayajon kuchaydi. „Oʻylar“ (1965) sheʼriy 
guldastasi bilan boshlangan voqelikni falsafiy idrok etish tamoyili „Visol“ 
(1972), „Yillar, yillar…“ (1975) sheʼriy kitoblarida davom etib, shoira ijodida 
chinakam badiiy yuksalish davri boshlanganini namoyish etdi. U yana doston 
janriga qaytib, ustoz Oybekning soʻnggi safariga bagʻishlangan „Quyoshli 
qalam“ (1970) dostonini yaratdi. Ayni paytda shoira bolalarga bagʻishlangan 
turkum sheʼrlar ham yozdi („Lolaqizgʻaldoq“, 1975). 
Zulfiya hayotining muhim bir qismini Hamid Olimjonning adabiy merosini 
oʻrganish va nashr etish ishiga bagʻishladi. Ana shu jarayonning uzviy qismi 
sifatida u shoirning „Semurgʻ yoki Parizod va Bunyod“ dostoni asosida 
qoʻgʻirchoq teatri uchun „Semurgʻ“ pyesasi (S. Somova bilan hamkorlikda) 
hamda „Zaynab va Omon“ operasi librettosini yozdi. 
Tarjimalari 

---

A. S. Pushkin, M. Y. Lermontov. N. A. Nekrasov, M. Voqif, L. Ukrainka, M. 
Dilboziy, S. Kaputikyan, E. Ognetsvet, M. Karim, P. Amrita, Y. Bagryana va 
boshqalarning asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilgan. Uning asarlari koʻplab chet 
tillarda, shuningdek, qardosh turkiy xalqlar tillarida nashr etilgan. 
Mukofotlari 
Zulfiya xalqaro „Javaharlal Neru“ (1968), „Nilufar“ (1971) mukofotlari hamda 
Hamza nomidagi Oʻzbekiston davlat mukofoti (1970) laureati. Shuningdek, u 
Bolgariyaning „Kirill va Mefodiy“ (1972) ordeniga sazovor boʻlgan. 
Oʻzbekiston hukumati atoqli shoiraning madaniyatimiz taraqqiyotidagi katta 
xizmatlarini eʼtiborga olib, Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini taʼsis etdi. 
Toshkentdagi koʻchalardan biriga uning nomi berilgan. 
Nashr qilingan asarlari 
Tanlangan asarlar (3 jildlik). Toshkent. Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va 
sanʼat nashriyoti, 1983—1986. 
Shoira publitsist, adabiyotshunosi va jamoat arbobi boʻlgan Hamid Olimjonning 
rafiqasi edi 

---

OYBEK 
Oybek (taxallusi; asl ism-sharifi Musa Toshmuhammad oʻgʻli; 10.01.1905 — 
Toshkent — 01.07.1968) — shoir, yozuvchi, adabiyotshunos olim va jamoat 
arbobi. Oʻzbekiston xalq yozuvchisi (1965), Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi 
akademigi (1943). Oybek hunarmand-boʻzchi oilasida tugʻilgan. Dastlab 
Oqmasjid mahallasidagi eski maktabda (1911-1917), soʻng Munavvarqori 
Abdurashidxonov tashkil etgan „Namuna“ maktabida (1918-1921) boshlangʻich 
maʼlumot oladi. Shundan keyin Navoiy nomidagi taʼlim va tarbiya texnikum-
internatida tahsil olgach (1921-1925), Toshkent unversitetining ijtimoiy fanlar 
fakultetida (1925-1927), Leningrad xalq xoʻjaligi institutida (1927-1929) 
oʻqiydi va ogʻir xastalikka chalingani sababli yana Toshkentga qaytib, Toshkent 
unversitetida oʻqishni tugatadi (1930). 
Oybek (Muso Toshmuhammad) 
Tavalludi 10-yanvar 1905-yil Toshkent 
Vafoti 1-iyul 1968-yil (63 yoshda) Toshkent, Oʻzbekiston SSR 
Fuqaroligi Turkiston Muxtoriyati, 
Sohasi shoir, yozuvchi, adabiyotshunos olim, jamoat arbobi 
Institutlar Toshkent instituti, Madaniy qurilish ilmiy tadqiqot instituti (1933-
yil), Fanlar komiteti huzuridagi Til va adabiyot instituti (1934–1937-yillar), 
Oʻzbekiston Til va adabiyot instituti (1950–1952-yillar) 
Mashhur ishlari 
„Qutlugʻ qon“, „Navoiy (roman)“, „Sayyohi hindi“, „ Quyosh qoraymas“, „ 
Oltin vodiydan shabadalar“, „Ulugʻ yoʻl“, „Bolalik xotiralarim“ 
Mashhur sovrinlari 
Oʻzbekiston xalq yozuvchisi (medali)
Oybek mehnat faoliyatini talabalik yillaridan boshlab o’rta maktab, texnikum 
va ishchilar fakultetlarida (1925-1927),Xalq xo’jaligi Qishloq xo’jalik va 
Pedagogik institutlarida til va adabiyot fanlaridan dars beradi , Toshkent 
institutining iqtisod fakultetida esa assistent sifatida xizmat qiladi (1930-1935). 
Ayni paytda Madaniy qurilish ilmiy tadqiqot institute (1933) va Fanlar komiteti 
huzuridagi Til va adabiyot institutida (1934-1937) ilmiy xodim bo’lib ishlaydi. 

---

1937-yilda Sovet davlati qatag’on siyosatining avj olishi Oybekning
“millatchi” va “milliy ittihodchilar” ga xayrixoh kishi sifatida ishdan haydalishi 
hamda tazyiqqa uchrashiga sababchi bo’ladi.kambag’al oiladan chiqqanligi va 
internatda tarbiyalaganligi tufayli qatag’ondan omon qolgan Oybek 1938-yil 
oxiridagina O’zbekiston o’quv –pedagogika nashriyotiga tarjimon-muharrir 
sifatida ishga qabul qilinadi.
1941-1945 – yillar urushining boshlanishi bilan u yana nomatlub shaxs 
sifatida quvg’inga uchraydi.O’zbekiston Fanlar akademiyasining tashkil etilishi 
bilan akademiyaning gumanitar bo’limiga (1935-1951), Hamid Olimjon 
vafotidan keyin esa Yozuvchilar uyushmasi hayatiga rais, “Sharq yulduzi “ 
jurnaliga bosh muharrir (1945-1959) etib tayinlanadi;
Til va adabiyot institutining direktori (1950-1952) hamda “O’zbek tili va 
adabiyoti “ jurnali bosh muharriri (1958-1968) vazifasini bajaradi;
50-yillar avvalida yana qatag’on to’lqining boshlanishi bilan insult xastaligiga 
uchradi va uzoq davom etgan xastalik oqibatida vafot etadi.
Oybek adabiy faoliyatini shoir sifatida boshlagan. 
„Cholgʻu tovushi“
 degan 
birinchi sheʼri 1922-yil 
„Armugʻon“
 jurnalida bosilgan. Bu vaqtda u 
Choʻlpon
, 
shuningdek, „yosh usmonlilar“ sheʼriyati taʼsirida boʻlib, ular ruhidagi 
sheʼrlaridan iborat 
„Tuygʻular“
 (1926) va 
„Koʻngil naylari“
 (1929) 
toʻplamlarini eʼlon qilgan. Oybek dastlabki ijodida davrning oʻtkinchi 
mavzulariga bagʻishlangan sarbast sheʼrlar yaratgan, ularning 
aksariyati 
„Mashʼala“
 (1932) toʻplamidan oʻrin olgan. Keyinchalik shoir lirik 
tuygʻu va kechinmalar tasviriga katta eʼtibor berib, 
„koʻngil 
lirikasi“
 namunalarini yaratishga intildi. Uning bu boradagi izlanishlari, 
ayniqsa, 
„Yevgeniy Onegin“
 sheʼriy romanini tarjima qilishi (1936) jarayonida 
orttirgan tajribasi tufayli va 
Aleksandr Pushkin
 asarlaridagi lirizm taʼsirida 
yaxshi samaralar berdi. Oybekning 
„Chimyon daftari“
 turkumiga kirgan, oʻzbek 
tabiatining fusunkor tarovati va betakror ranglarini oʻziga simirgan sheʼrlari 
nafaqat shoir sheʼriy ijodining, balki umuman oʻzbek lirikasining shoh 
namunalaridan biri boʻldi. Shoir bu sheʼrlari bilan oʻzbek sheʼriyatiga oybekona 
nafis lirizmni olib kirdi, nozik tuygʻu va kechinmalarni tasvirlash madaniyatini 
yanada mukammallashtirdi, lirik sheʼriyat tilini nafosat yogʻdulari bilan 
jilolantirib yubordi. 
Dostonlari
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Bir tomondan, lirik harorat, ikkinchi tomondan, epik koʻlam Oybek sheʼriyatiga 
xos xususiyatlardir. U lirik sheʼriyat bilan bir qatorda dostonnavislik sohasida 
ham izlanishlar olib borib, 
„Dilbar — davr 
qizi“
 (1932), 
„Oʻch“
 (1933), 
„Baxtigul va Sogʻindiq“
 (1934), 
„Qahramon 
qiz“
 (1936), 
„Gulnoz“
, 
„Kamonchi“
, 
„Navoiy“
 (1937) singari dostonlarni yozdi. 
Shoir bu dostonlarida oʻz davrining qahramoni obrazini yaratish va shu 
davrning muhim ijtimoiy-maʼnaviy masalalarini koʻtarish bilan birga tarixiy 

---

oʻtmish mavzuiga ham murojaat etdi. Oybekning liro-epik sheʼriyatdagi 
dastlabki tajribalari uning katta epik polotnolarni yaratishga qodir sanʼatkor 
ekanini namoyish etadi. „Oʻch“ va „Navoiy“ dostonlari esa yaqin kelajakda 
yaratajak „Qutlugʻ qon“ va „Navoiy“ romanlari uchun oʻziga xos eskiz 
vazifasini oʻtadi. 
Sovet davlatining adabiy-madaniy siyosati natijasida 1937-38-yillarda 
yozuvchilar va ularning asarlariga vulgar sotsiologizm nuqtai nazaridan 
yondashish tamoyili kuchaydi. Oybekning 
„Chimyon daftari“
 turkumiga kirgan 
lirik sheʼrlari burjua sheʼriyati namunalari, deb baholandi. Davlat siyosati 
darajasiga koʻtarilgan bu harakat oqibatida, boshqa shoirlar qatori, Oybek ham, 
„koʻngil sheʼriyati“ga tamomila zid oʻlaroq, „fajdanlik sheʼriyati“ deb atalgan 
sheʼriyat namunalarini yaratishga majbur boʻldi. Shunga qaramay, Oybekning 
ilm-fan va texnikani egallashga daʼvat etuvchi hamda vatanparvarlik va 
mehnatsevarlik gʻoyalari bilan 
sugʻorilgan 
„Oʻzbekiston“
, 
„Dneprostroy“
, 
„Fanga 
yurish“
, 
„Raisa“
, 
„Qizlar“
 singari oʻnlab sheʼr va dostonlari 30-40-yillar oʻzbek 
sheʼriyatida muhim voqea boʻldi. 
Oybek 40-yillar oxiri — 50-yillar boshlarida 
„Qizlar“
 (1947) dostonidan 
tashqari, 
„Hamza“
 (1948), 
Pokiston
 taassurotlari asosida 
„Zafar va 
Zahro“
 (1950) va 
„Haqgoʻylar“
 (1952) dostonlarini yaratdi. 60-yillarda shaxsga 
sigʻinish fojialari fosh etilib, sobiq sovet mamlakatida „xrushchyovcha“ harorat 
jilvalari koʻringanda, Oybek xastaligiga qaramay, yana „sof lirika“ning guzal 
namunalarini taqdim etadi, Xirosima fojiasiga bagʻishlangan 
„Davrim 
jarohati“
 (1952), 
„Guli va Navoiy“
 (1968) dostonlarini yozish bilan birga 
Amir 
Temur
 va 
Bobur
 haqidagi lirik dostonlarni yozishga kirishadi. Shoir uzining bu 
asarlari bilan 60-yillar oʻzbek sheʼriyatida yangi badiiy tafakkurning boshlanishi 
va qaror topishiga muhim hissa qoʻshadi. 
Nasriy merosi
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Oybekning nasriy merosi 5 
roman
 („Qutlugʻ qon“, „Navoiy“, „Oltin vodiydan 
shabadalar“, „Quyosh qoraymas“ va „Ulugʻ yoʻl“), 4 qissa (
„Shonli yoʻl“
, 
„Hyp 
qidirib“
, 
„Bolalik xotiralarim“
 va 
„Bola Alisher“
) hamda bir qancha hikoya va 
ocherklardan iborat. 
Oybekning roman janridagi dastlabki tajribasi — „Qutlugʻ qon“ asari yozuvchi 
hayotining eng tahlikali kezlarida, 1938-yilda, qisqa muddatda yozilgan va 
1940-yilda nashr etilgan. Yozuvchining bolalik xotiralari bilan toʻyingan bu 
asarda oʻzbek xalqining Birinchi jahon urushi arafasidagi mashaqqatli hayoti 
qalamga olingan. Bu davrda, bir tomondan, mustamlakachilik siyosati, ikkinchi 
tomondan, oʻlkaga kirib kela boshlagan kapitalistik munosabatlar tufayli 
mehnatkashlar ommasi gʻoyat qashshoqlashgan edi. Shunday vaqtda sabr kosasi 

---

toʻlgan xalqning norozilik namoyishi bilan chiqishi yoki qoʻzgʻolon koʻtarishi 
tabiiy edi. Chor hokimiyatining Oʻrta Osiyo aholisini mardikorlikka olish 
toʻgʻrisidagi farmoni 1916-yil qoʻzgʻo lonining gurullab yonishi uchun bir turtki 
boʻldi. Oybek romanda Yoʻlchi boshlik, mehnatkashlar, Mirzakarimboy boshliq 
boylarning oʻzaro munosabatlarini tasvirlash orqali mazkur qoʻzgʻolonning 
kelib chiqish sabablarini badiiy tahlil etdi. Jamiyatning shu davrdagi 
qutblashgan holatini taʼkidlab koʻrsatish maqsadida va sovet mafkurasining 
talabi bilan boylar obrazini, ayniqsa, Mirzakarimboy obrazini yaratishda qora 
boʻyoqlardan koʻproq foydalandi. 1937-yil tegirmonidan arang omon qolgan 
adibning romanni busiz nashr etishi amri mahol edi. 
Oybek bu asari bilan Abdulla Qodiriy, Chulpon va Sadriddin Ayniy boshlab 
bergan tarixiy romannavislik anʼanasini rivojlantirib, uni mehnatkash xalq 
harakterini oʻzida mujassamlantirgan Yoʻlchi, Gulnor kabi qahramonlarning 
yorqin obrazlari bilan boyitdi. „Qutlugʻ qon“ oʻzbek adabiyotidagi badiiy 
jihatdan eng yuksak romanlardan biridir. 
Oybek shoir, nosir, adabiyotshunos olim sifatida ham Navoiy hayotiga koʻp bor 
murojaat etgan. Uning 1942-yil Ikkinchi jahon urushining qizgʻin bir paytida 
„Navoiy“ romanini yozib tugatgani tasodifiy emas. Nafaqat ulugʻ shoir, balki 
15-asrdagi Xuroson hayotini ham puxta oʻrgangan adib bu asarda Navoiyning 
shoir va inson sifatidagi gumanizmi — insonparvarlik mohiyatini katta mahorat 
bilan gavdalantirib bergan. Oybek Navoiy obrazini 15-asr Xurosonida roʻy 
bergan muhim tarixiy voqealar fonida gavdalantirar ekan, shu davrda 
Temuriylar davlatini harakatga keltirgan, keyinchalik esa uni tanazzulga olib 
kelgan kuchlar va ularning oʻzaro kurashini xaqqoniy aks ettirgan. Oybek 
mazkur asari bilan oʻzbek adabiyotida tarixiy-biografik roman janrini boshlab, 
uning asosiy tamoyillarini belgilab berdi. „Navoiy“ romani keyinchalik oʻzbek 
adabiyotida „Ulugʻbek xazinasi“, „Koʻhna dunyo“ (Odil Yoqubov), „Yulduzli 
tunlar“, „Avlodlar dovoni“ (Pirimqul Qodirov) singari tarixiy-biografik 
romanlarning maydonga kelishiga zamin hozirladi. 
„Quyosh qoraymas“ romani 
Oybekning nasriy asarlari orasida oʻzbek xalqining Ikkinchi jahon urushidagi 
jasorati tasviriga bagʻishlangan „Quyosh qoraymas“ (1943-1959) romani 
alohida eʼtiborga loyiq. Adib mazkur romanini garchand Gʻarbiy frontga qilgan 
safaridan qaytiboq yoza boshlagan boʻlsada, urush toʻgʻrisidagi dahshatli 
haqiqatni aytish iloji boʻlmagani uchun, uni 50-yillarda — xastalik paytida 

---

yozib tugatdi. Oybek Bektemir va uning ikki jangovar doʻstining obrazini 
yaratish orqali Sovet davlatining urushga tayyorgarliksiz kirgani va 
sarkardalarning qoʻpol xatolari tufayli millionlab kishilar, shu jumladan, oʻzbek 
jangchilarining „toʻp yemi“ boʻlayotgani haqidagi haqiqatni badiiy 
mujassamlantirib berdi. 
Adib „Oltin vodiydan shabadalar“ (1949) romanida urushdan keyingi davr 
qahramoni obrazini, „Qutlugʻ qon“ romanining davomi sifatida yozilgan „Ulugʻ 
yoʻl“ (1967) asarida esa Yulchi va Gulnorlarning 20-yillardagi izdoshlari 
obrazini yaratishga intildi. 
Oybek qalamiga mansub roman va qissalar qaysi davr hayotidan olingan 
boʻlmasin, adib shu davr hayotini mukammal oʻrgangan, ayniqsa, tarixiy davr 
va tarixiy shaxs hayoti bilan birlamchi manbalar asosida yaqindan tanishgan 
yozuvchi sifatida namoyon boʻladi. Oybekning nasriy asarlariga xos muhim 
xususiyatlardan yana biri shundaki, u asar qahramoni yoki tarixiy shaxsni Vatan 
va xalq manfaatlari yoʻlida kurashuvchi, mehnatkash xalq orzu-armonlarining 
roʻyobga chiqishi yoʻlida zahmat chekuvchi siymo sifatida tasvirlaydi. 
Oybek ozgina boʻlsada, oʻz kuchini dramaturgiyada ham sinab koʻrdi. U urush 
yillarida Chingizxon istilosiga qarshi koʻtarilgan xalq harakatlaridan biriga 
murojaat etib vatandoshlarida fashizmga qarshi kurash maylini 
ragʻbatlantiruvchi „Mahmud Torobiy“ operasi librettosini yozdi (1944) va shu 
mavzu boʻyicha drama teatrlari uchun „Gʻalvirchi“, rus adibi va 
adabiyotshunosi A. Deych bilan hamkorlikda esa rus tilida „Xalq qalqoni“ 
pyesalari ustida ishladi. Oybek bu asarlarida ham tarixiy jarayon qonuniyatlarini 
yaxshi bilgan, tarixga xalq manfaatlari nuqtai nazaridan yondashuvchi yirik 
olim sifatida namoyon boʻldi. 
Maqolalari 
Oybek adabiy faoliyatining muhim qismini adabiyotshunoslikka oid tadqiqot va 
maqolalar tashkil etadi. Oʻzbek xalqi tarixi va oʻzbek mumtoz adabiyotining 
ulkan bilimdoni Oybek oʻzining adabiy-tanqidiy faoliyatida adabiyotimizning 
eng qadimgi davridan to oʻtgan asrning 60-yillariga qadar kechgan shakllanish 
va taraqqiyot yoʻliga bagʻishlangan koʻplab maqolalar eʼlon qildi. Bu 
maqolalarning katta bir qismi Alisher Navoiy yashagan davr, shoir hayoti va 
ijodini oʻrganishga bagʻishlangan boʻlib, ular keyinchalik Oybekning „Navoiy 
gulshani“ maqolalar toʻplamini tashkil etdi. Bu maqolalar navoiyshunoslikning 
oʻzbek adabiyotshunosligining muhim bir sohasi sifatida shakllanishi va 

---

rivojlanishiga hissa boʻlib qoʻshildi. Shu bilan birga Oybek Yozuvchilar 
uyushmasi va Fanlar akademiyasi gumanitar boʻlimining raisi sifatida 
Navoiyning 500 yillik yubileyini tashkil etish va oʻtkazishga rahbarlik qildi. A. 
Deych bilan birga rus tilida Navoiyga bagʻishlangan turkum maqolalar chop 
etdi (bu maqolalar mualliflarning 1968-yilda nashr etilgan „Alisher Navoiy. 
Literaturno-kriticheskiy ocherk“ kitobidan oʻrin olgan). 
Yirik adabiyotshunos Oybek „Abdulla Qodiriyning ijodiy yoʻli“ (1935) 
monografiyasi va boshqa maqolalarida 20-asr oʻzbek adabiyotining taraqqiyoti 
muammolarini,Alexander Pushkin, Lev Tolstoy va Maksim Gorkiy singari rus 
adabiyoti namoyandalarining oʻzbek yozuvchilariga taʼsiri masalalarini yuqori 
ilmiy-nazariy saviyada oʻrgandi. Mumtoz va zamonaviy oʻzbek adabiyoti 
yutuqlarini qardosh xalqlarga tanishtirishda Oybekning rus tilidagi maqolalari 
ayriqcha ahamiyatga molik 
Tarjimalari 
Serqirra ijod sohibi Oybek jahon va rus adabiyotining eng yuksak namunalarini 
oʻzbek tiliga tarjima qilib, Choʻlpon va Abdulla Qodiriy asos solgan oʻzbek 
tarjima maktabini oʻzining yuksak darajadagi tarjimalari bilan boyitdi. Oʻzbek 
kitobxoni Oybek tarjimasi orqali Rim adabiyoti namunalari, J. B. Molyerning 
„Tartyuf“, Alexander Pushkinning „Yevgeniy Onegin“, Mikhail Lermontovning 
„Maskarad“, „Dovud Sosunli“ arman eposi, G. Geyne, I. A. Krilov, V. G. 
Belinskiy, E. Verharn va boshqalarning asarlari bilan tanishdi. 
Xotira 
Oybek oʻzining rang-barang ijodi va ulkan jamoat arbobi sifatidagi faoliyati 
bilan oʻzbek xalqining madaniy yuksalishiga katta hissa qoʻshdi. 1980-yilda 
adib yashagan uyda Oybek uy-muzeyi tashkil etilgan va unga haykal 
oʻrnatilgan. Toshkentdagi maktab, xiyobon va metro bekatlaridan biri Oybek 
nomi bilan atalgan, Termiz davlat unversiteti, Toshkent viloyatidagi jamoa 
xoʻjaligiga Oybek nomi berilgan. Oybek vafotidan keyin „Buyuk xizmatlari 
uchun“ ordeni bilan taqdirlangan(2001).[1] 

---

MAQSUD SHAYXZODA 
Maqsud Maqsumbek oʻgʻli Shayxzoda (Maqsud Shayxzoda) (1908.25.10 (7.11), 
Ozarbayjon Respublikasi, Ganja viloyati, Oqtosh sh. — 1967.19.2, Toshkent) — 
shoir, dramaturg, adabiyotshunos, tarjimon, pedagog. Oʻzbekistonda xizmat 
koʻrsatgan sanʼat arbobi (1964). Bokudagi doril-mualliminni tugatgan (1925). 
Dastlab Darbanddagi l-bosqich ozarbayjon maktabida, Boʻynoqdagi taʼlim va 
tarbiya texnikumida oʻqituvchi boʻlib ishlagan. 1927-yilda aksilinqilobiy 
tashkilot aʼzosi sifatida hibsga olinib, 1928-yil fevralda Toshkentga surgun 
qilingan. Sh. Oʻrta Osiyo universitetining Sharq ftida qisqa muddat oʻqigani 
(1928)dan keyin „Sharq haqiqati“ (1929—32), ʻʻQizil Oʻzbekistonʼ’, ʻʻYosh 
leninchi’’ gaz.lari (1932), „Guliston“ jur. (1933—34) tahririyatlarida xizmat 
qilgan. 1933-yil Bokudagi ped. institutining barcha kurslari uchun imtihon 
topshirib, Fan qoʻmitasi qoshidagi aspiranturaga oʻqishga kirgan (1934). Ayni 
paytda Til va adabiyot institutida ilmiy xodim boʻlib ishlagan (1935—38). 1938-
yildan umrining oxiriga qadar dastlab kechki, soʻngra kunduzgi ped. Intlarida 
oʻzbek adabiyoti tarixidan maʼruza oʻqigan. 
Maqsud Maqsumbek oʻgʻli Shayxzoda 
ozarbayjoncha: Maqsud Şeyxzadə 
Tavallud sanasi 7-noyabr 1908-yil 
Tavallud joyi Agdash, Aresh uyezdi, Yelizavetpolskiy guberniyasi, Rossiya 
imperiyasi 
Vafot sanasi 7-fevral 1967-yil (58 yoshda) 
Vafot joyi Toshkent, Oʻzbek SSR, SSRI 
Fuqaroligi Rossiya imperiyasi SSRI 
Faoliyat turi nosir, shoir, dramaturg 
Yoʻnalish realizm 
Janr nazm, nasr, drama 

---

Asarlari tili oʻzbekcha, ozarbayjoncha, ruscha 
Debyut 
"Oʻnta sheʼr" (1930) 
Taqdirlanmalari 
Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan sanʼat arbobiUzbek orden rib.pngOrder badge 
of honor rib.png 
Dastlabki sheʼriy toʻplami — „Loyiq soqchi“ (1933). Shundan keyin shahrining 
„Oʻn sheʼr“ (1932), „Undoshlarim“ (1933), „Uchinchi kitob“ (1934), 
„Jumhuriyat“ (1935), „Oʻn ikki“, „Yangi devon“ (1937), „Saylov qoʻshiqlari“ 
(1938), „Kurash nechun?“ (1942), „Jang va qoʻshiq“, „Koʻngil deydiki…“ (1943), 
„Oʻn besh yilning daftari“ (1947), „Yurt sheʼrlari“ (1948), „Zamon torlari“, 
„Olqishlarim“ (1949), „Yillar va yoʻllar“ (1961), „Sheʼrlar“ (1964) va boshqa 
sheʼriy toʻplamlari nashr etilgan. shahrining dastlabki ijodida va qisman 
50y.lardagi ayrim sheʼrlarida ozarbayjon sheʼriyatiga xos ohanglar, minbar 
sheʼriyat belgilari ustuvorlik qilgan. Ammo Sh. oʻzbek mumtoz va zamonaviy 
sheʼriyatining tili va uslubini egallagani sayin uning sheʼrlarida oʻzbekona 
musiqiy ravonlik kuchaya bordi. Sh. voqelikka faol munosabatda boʻlishga 
intilib, xalq va mamlakat hayotida roʻy bergan muhim voqealarni tasvirlashga, 
mehnat va kurash qahramonlari obrazini yaratishga alohida eʼtibor berdi. U shu 
maqsadda doston janriga qoʻl urib, „Oʻrtoq mulk“ (1933), „Chirogʻ“, „Oʻrtoq“, 
„Meros“, „Tuproq va haq“ (1936), „Ovchi qissasi“, „Iskandar Zulqarnayn“ 
(1940), „Oʻn birlar“, „Jenya“, „Oqsoqol“ (1943), „Axmadjonning hikmatlari“, 
„Uchinchi oʻgʻil“ (1944), „Nurmat otaning tushi“ (1947) singari liroepik asarlar 
yozdi. Shoirning 30—40y.lardagi sheʼriyatiga ham, keyingi ijodiga ham xos 
muhim fazilatlardan biri syujetlilikdir. Sh. lirik syujet yaratishga moyil shoir 
sifatida xalq afsonalari va tarixiy oʻtmish sahifalariga, shuningdek, 
zamondoshlari hayotiga murojaat etib, oʻz sheʼrlariga balladaga xos poetik 
belgilar va turli poetik tafsillarni olib kirgan, soʻzning sheʼriy qurilmadagi 
mavqeini oshirish choralarini koʻrgan. Shu bilan birga Sh. krfiyaning yangi badiiy 
imkoniyatlarini kashf etib, oʻzbek sheʼriyatiga yangi vazn va shakl koʻrinishlarini 
olib kirgan. Shoir ijodiga xos bu tamoyil uning, ayniqsa, „Toshkentnoma“ (1958) 
lirik dostonida yorqin ifodasini topgan. 

---

Shayxzoda Ikkinchi jahon urushi yillarida yozgan „Jaloliddin Manguberdi“ 
(1944) tragediyasida oʻz yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun mugul 
istilochilariga karshi kurashgan soʻnggi Xorazm shohining jangovar jasoratini 
tarixan aniq va haqqoniy tasvirlagan. „Mirzo Ulugʻbek“ (1961) tragediyasida Sh. 
bosh qahramon obrazini Amir Temur va temuriylar davrida oʻzbek xalqi 
hayotida roʻy bergan Uygʻonishning yorqin timsoli sifatida aks ettirgan. 
Shekspirona uslubda yozilgan bu asarda Sh. Ulugʻbek hayotining sunggi 2 yilini 
tasvirlash orqali uning jahon fani tarixidan munosib oʻrin egallagan mashhur 
olim, adolatparvar va haqiqatparvar davlat arbobi va ayni paytda saltanatning 
mutaassib kuchlari oldida ojiz bir inson boʻlganini ham haqqoniy koʻrsatgan. 
Shekspirona koʻlam va harorat bilan yozilgan „Mirzo Ulugʻbek“ tragediyasining 
maydonga kelishi oʻzbek dramaturgiyasi va teatri tarixida katta voqea boʻldi. 
Sh. ssenariysi asosida rejissor L. Fayziyev tomonidan yaratilgan „Ulugʻbek 
yulduzi“ (1964) filmi esa keng xalq ommasiga ulugʻ oʻzbek olimi va uning fojiali 
takdiri bilan yaqindan tanishish imkonini berdi. 
Shayxzoda sheʼriy ijodida, asosan, zamonaviy mavzularda kalam tebratdi, 
dramaturgiyasida esa, tarixiy utmishga teran nazar tashlab, undagi zamonaviy 
muammolarni yoritishga yordam beruvchi siymolar va voqealarga yangi badiiy 
hayot bagʻishladi. U umrining sunggi yillarida Beruniy toʻgʻrisida sunggi sahna 
asarini yozdi. 
Shayxzoda, badiiy ijodning barcha tur va janrlarida asarlar yozibgina krlmay, 
adabiyotshunos va tanqidchi sifatida ham samarali ijod qilgan. 1941-yildayoq 
„Genial shoir“ monografiyasini eʼlon qilgan Sh. umrining sunggi kunlariga qadar 
Navoiy hayoti va ijodi bilan muttasil shugʻullanib keldi. U Navoiyning 500 yilligi 
munosabati bilan yozgan „Navoiyning lirik qahramoni haqida“ (1948) 
maqolasidan keyin „Navoiy lirikasining baʼzi bir poetik usullari haqida“ (1959), 
„Ustodning sanʼatxonasida“ (3 qismli maqola, 1965—66), „Gʻazal mulkining 
sultoni“ (1966), „Tazkirachilik tarixidan“ (1968) singari yirik ilmiy tadqiqotlar 
yaratib, navoiyshunoslik fanini yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqdi. Sh. 
adabiyotshunos va tanqidchi sifatida ham samarali qalam tebratib, oʻzbek xalq 
ogʻzaki ijodining Fozil shoir singari namoyandalari, „Alpomish“, „Shirin bilan 
Shakar“ kabi asarlari, oʻzbek mumtoz va zamonaviy adabiyotining Bobur, 
Muqimiy, Furqat, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Hamid Olimjon, jahon adabiyotining 
Nizomiy Ganjaviy, Sh. Rustaveli, A.S. Pushkin, N.A. Nekrasov, A.N. Ostrovskiy, 

---

T.G. Shevchenko, A.P. Chexov singari namoyandalariga bagʻishlangan asarlar 
yezdi. Pedagog olim va shoir sifatida esa talaygina shoir, adabiyotshunos va 
tankidchilar avlodining yetishib chiqishiga munosib hissa qoʻshdi. 
Shayxzoda adabiy bilim doirasining kengayishi, ijodining mumtoz jahon 
yozuvchilari badiiy tajribasi bilan boyishida tarjima muxim rol oʻynadi. U Sh. 
Rustavelining „Yoʻlbars terisini yopingan paxlavon“ (hamkorlikda) eposi, U. 
Shekspirning sonetlari, A.S. Pushkinning sheʼrlari, „Mis chavandoz“ dostoni, 
„Motsart va Salyeri“ tragediyasi, M.Yu. Lermontovning sheʼrlari va „Kavkaz 
asiri“ dostonini, shuningdek, Nizomiy, Fuzuliy, Mirza Fatali Oxundov, Ezop, 
Esxil, Gyote, Bayron, Mayakovskiy, Nozim Hikmat va boshqa yozuvchilarning 
ayrim asarlarini oʻzbek tiliga katta mahorat bilan tarjima qildi. 
Shayxzoda 1952-yilda ENKVD xodimlari tomonidan hibsga olinib, 25 yillik 
qamoq jazosiga hukm qilingan va 1954-yilda ozod etilgan. 

---

ABDULLA QAHHOR 
Abdulla Qahhor (1907.17.9, Qoʻqon — 1968.25.5, Moskva) — Oʻzbekiston xalq 
yozuvchisi (1967). Temirchi oilasida tugʻilgan. Bolaligi Qoʻqon va uning 
atrofidagi qishloqlarda oʻtdi. Oqqoʻrgʻon qishlogʻidagi Mamajon qorining usuli 
savtiya maktabida tahsil koʻrdi. Oilasi Qoʻqonga koʻchib kelgach „Istiqlol“ nomli 
shoʻro maktabiga oʻqishga kiradi, undan internat, „Kommuna“, „Namuna“ 
maktablarida, soʻng bilim yurtida tahsil koʻradi. Bilim yurtining „Adib“ 
qoʻlyozma jurnalida dastlabki mashqlari bilan qatnashadi. Toshkentdagi „Qizil 
Oʻzbekiston“ gazetasi tahririyatining „Ishchi-batrak maktublari“ varaqasiga 
muharrirlik qildi (1925). U gazetada ishlash jarayonida Oʻrta Osiyo davlat 
universitetining ishchilar fakultetini tamomlaydi (1928). Abdulla Qahhor yana 
Qoʻqonga borib, dastlab oʻqituvchilarni qayta tayyorlash kursida muallimlik 
qiladi; koʻp oʻtmay „Yangi Fargʻona“ viloyat gazetasiga kotib va „Chigʻiriq“ 
hajviy boʻlimiga mudir etib tayinlanadi (1929). Abdulla Qahhorning „Oy 
kuyganda“ ilk hajviy sheʼri „Mushtum“ jurnalida Norin shilpiq taxallusi ostida 
bosildi (1924). Soʻng uning bir qancha hajviy sheʼr va hikoyalari „Mushtum“, 
„Yangi yoʻl“ jurnallari va „Qizil Oʻzbekiston“ gazetasida Mavlon kufur, Gulyor, 
Nish, Erkaboy, E-voy kabi taxalluslar ostida eʼlon qilindi. Abdulla Qahhor 30-
yillarda yana Toshkentga qaytadi va Oʻrta Osiyo davlat universitetining 
pedagogika fakultetiga oʻqishga kiradi (1930), ayni paytda „Sovet adabiyoti“ 
jurnalida mas’ul kotib vazifasini bajaradi. Oʻzdavnashrda muharrir va tarjimon 
(1935–1953). 
1954–1956-yillarda 
Oʻzbekiston 
yozuvchilari 
uyushmasi 
boshqaruvining raisi. Abdulla Qahhor umrining oxirlarida davolanish uchun 
Moskvaga boradi va oʻsha yerda vafot etadi. Toshkentdagi Chigʻatoy 
qabristoniga dafn etiladi.Uning laqabi Hamisha bahor bo'lgan uning Yana bir 
asarlaridan biri Daxshat hikoyasi edi. 
Abdulla Qahhor 
Tavalludi 17-sentabr 1907-yil Fargʻona 
Vafoti 25-may 1968-yil (60 yoshda) Moskva 
Fuqaroligi Podsho Rossiyasi Turkiston Muxtoriyati, 

---

Sohasi Yozuvchi 
Institutlar Oʻrta Osiyo davlat universiteti (1926–1930-yillar) 
Mashhur ishlari 
„Sarob“ (1934), „Sinchalak“ (1958), „Oʻtmishdan ertaklar“ (1965) 
Ijodi 
Abdulla Qahhor ijodi sheʼriyat bilan boshlangan boʻlsada, uning adabiy merosi 
negizini nasriy asarlar tashkil etadi. „Boshsiz odam“ (1929) hikoyasi chop 
etilgan vaqtdan boshlab umrining oxirigacha hikoya, ocherk, publitsistika, qissa 
va roman janrlarida samarali ijod qildi. Abdulla Qahhorning dastlabki ijodidagi 
„Qishloq hukm ostida“ qissasi (1932) shoʻro mafkurasi asosida yozilgan. Uning 
„Boshsiz odam“ hikoyasi bilan boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy 
oʻtmish aks ettirilgan. „Qoʻshchinor chiroqlari“ (1951) romanida (dastlabki 
varianti „Qoʻshchinor“, 1946) jamoalashtirish davrining voqealari badiiy 
tasvirlangan. 
„Sarob“ romani 
Abdulla Qahhorning 30-yillar ijodida uning birinchi romani — „Sarob“ muhim 
oʻrinni egallaydi. Yozuvchining ushbu romani bosh qahramon Saidiyning 
faoliyatini koʻrsatishga qaratilgan, yana unda 20-yillarning 2-yarmidagi oʻzbek 
xalqi hayotining maishiy, etnografik, iqtisodiy va maʼnaviy manzaralari yaqqol 
aks etib turadi. „Sarob“ keng mavzuli roman boʻlgani uchun yozuvchi oʻzining 
badiiy niyatini yalangʻoch holda koʻrsatmay, uni shu davr hayotining boshqa 
manzaralari koʻrinishida reallashtirishga uringan. Voqealar tasvirida yozuvchi 
hayot haqiqatini saqlab qolgan. 
Mashhur asarlari 
Abdulla Qahhor oʻrinli soʻz qoʻllash mahoratini puxta egallagan adibdir. Ijodida 
voqelikni realistik talqin etish ustuvorlik qiladi. Adib serqirra ijodkor sifatida 
adabiyotning deyarli barcha tur va janrlarida qalam tebratgan. „Olam 
yasharadi“ nomli birinchi hikoyalar toʻplami 1932-yilda bosilgan. Abdulla 
Qahhor ijodiy hayoti davomida 40 dan ziyod asar eʼlon qilgan. Bu kitoblar 
orasida 30 ga yaqin hikoyalar ham boʻlib, ular oʻzbek adabiyotida hikoya 
janrining badiiy ufqlarini kengaytirgani bilan ahamiyatlidir. Abdulla Qahhorning 

---

nasriy asarlari orasida „Qoʻshchinor chiroqlari“ romani hamda „Sinchalak“ 
(1958), „Oʻtmishdan ertaklar“ (1965) va „Muhabbat“ (1968) qissalari muhim 
oʻrin tutadi. Undan tashqari „Boshsiz odam“, „Anor“, „Bemor“, „Oʻgʻri“, 
„Dahshat“, „Millatchilar“, „Sanʼatkor“, „Adabiyot muallimi“, „Oʻjar“, „Asror 
bobo“ kabi oʻnlab hikoyalar yozgan. „Shohi soʻzana“ (1949), „Ogʻriq tishlar“ 
(1954), „Tobutdan tovush“ (1962), „Ayajonlarim“ (1966) nomli komediyalar 
muallifi. Feletonlar, adabiy-tanqidiy maqolalar ham yozgan. 
Komediyalari 
Abdulla Qahhorning isteʼdodi uchun komediya janri ham yaqin edi. Buni sezgan 
yozuvchi 50-yillar arafasida dramaturgiya sohasida ham qalam tebratib, shu 
davrning muhim mavzularidan biri — qoʻriq yerlarni oʻzlashtirish mavzuida 
„Shohi soʻzana“ („Yangi yer“, 1949–1953) komediyasini yaratdi. Shuni aytish 
lozimki, bu komediyada qoʻriq yerlarning — Mirzachoʻlning oʻzlashtirilishidan 
koʻra baʼzi kishilar ongidagi shoʻrning bartaraf etilishi mavzui birinchi oʻringa 
olib chiqilgan. Urushdan keyingi oʻzbek adabiyotidagi asosiy konflikt — yangilik 
bilan eskilik oʻrtasidagi ziddiyat bu komediyada oʻzining teran badiiy tasvirini 
topgan. Bu asarda Abdulla Qahhor ustalik bilan kulgili holatlar yaratgan va 
hajviy boʻyoqlardan mohirona foydalangan holda konfliktni oʻziga xos ravishda 
hal qilgan. Ushbu komediya xorijiy mamlakatlar sahnasida ham oʻynalib, oʻzbek 
teatr sanʼatining kamol topib borayotganini namoyish etdi. Bundan 
ilhomlangan yozuvchi „Ogʻriq tishlar“ (1954), „Tobutdan tovush“ (1962) hamda 
„Ayajonlarim“ (1967) komediyalarini yaratdi. Bu asarlarda, xususan „Tobutdan 
tovush“da oʻsha davr uchun xos boʻlgan illatlar hajv oʻti ostiga olindi. Ayniqsa 
soʻnggi asarda Abdulla Qahhor oʻziga xos nozig tuygʻu bilan jamiyatdan 
poraxoʻrlikdek dahshatli illatni tag-tomiri bilan yoʻqotish istagida uning ayrim 
koʻrinishlarini sahnaga olib chiqdi, u „Soʻnggi nusxalar“ nomi bilan ham sahna 
yuzini koʻrdi. 
Tarjima asarlari 
Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida oʻzbek tilini nozig his etuvchi va uning boy 
imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanuvchi qalamkash edi. U oʻzining nasriy 
asarlarida ham, komediyalarida ham tildan foydalanish va ona tilining cheksiz 
imkoniyatlarini namoyish etishning ajoyib namunalarini berdi va oʻz ijodi bilan 
oʻzbek adabiy tilining kamol topishiga ulkan hissa qoʻshdi. Abdulla Qahhor 

---

hayotining soʻnggi kunlarida shoʻro jamiyatida shaxsga sigʻinishning avj olishi 
orqasida yuz bergan fojialarni tasvirlovchi „Zilzila“ qissasi ustida ish olib bordi. 
Lekin uni tugata olmadi. Abdulla Qahhor tarjimon sifatida ham mashhur. U 
Pushkin, Lev Tolstoy, Gogol, Chexov asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilgan. Ayni 
paytda Abdulla Qahhor asarlari rus, ukrain, belorus, qozoq, qirgʻiz, tojik, 
qoraqalpoq kabi tillarga tarjima qilingan. Uning ayrim hikoyalari esa ingliz, 
nemis, fransuz, chex, polyak, bolgar, rumin, arab, hind, [[vetnam tili vetnam]] 
tillarida chop etilgan. 
Mukofotlari 
Abdulla Qahhor Hamza nomidagi Oʻzbekiston Davlat mukofoti (1966) 
laureati.„Buyuk xizmatlari uchun“ ordeni bilan mukofotlangan (2000). Uning 
nomi Toshkent va Qoʻqondagi bir necha koʻcha, maktab va jamoa xoʻjaliklariga, 
shuningdek madaniyat uylari va respublika Satira teatriga berilgan. Toshkentda 
Abdulla Qahhor uy-muzeyi ochilgan (1987).* Sharafiddinov O. Abdulla 
Qahhor. Toshkent. „Yosh gvardiya“, 1988. 

---

SAID AHMAD 
Said Ahmad, asl ismi Saidahmad Husanxoʻjaev – Mashhur oʻzbek adibi. Adib 
Toshkent shahrining Samarqand darvoza mahallasida dunyoga kelgan. 
Said Ahmad 
Tavallud sanasi: 10-iyun 1920-yil 
Vafot sanasi: 5-dekabr 2007-yil(87 yoshda) 
Kasb: Yozuvchi 
"Jimjitlik", "Kelinlar qoʻzgʻoloni", "Ufq" 
Mukofot: Oʻzbekiston QahramoniOʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan sanʼat 
arbobiOʻzbekiston xalq yozuvchisi (medali).jpgUzbek orden rib.pngDustlik 
rib.pngShohrat rib.pngOrder of Lenin ribbon bar.pngXalqlar doʻstligi ordeni 
Bolaligi 
1920-yilning 10-iyunida Toshkent shahrining Samarqand darvoza mahallasida 
tugʻilgan. Uning bolaligi Elbek, Oybek, Gʻafur Gʻulom singari adiblar davrasida 
oʻtdi. Tabiatan qiziquvchan, tinib-tinchimas Said Ahmad adabiyotga kirib 
kelguncha juda koʻp sohalarda oʻzini sinab koʻrdi: agitplakatlar yozdi, artist 
boʻlishga urinib koʻrdi, doktorlik maktabida oʻqidi, qurilish texnikumida tahsil 
oldi, rassomlik maktabiga qatnadi, mashhur fotochi Pensonga shogird tushdi, 
gazetalarga xabarlar yozdi. U Nizomiy nomidagi pedinstitutda bir muddat 
oʻqigach, 1941-yilda „Mushtum“ jurnalida ishladi. 1942–1943-yillarda 
respublika radiosida, 1943–1947-yillarda „Qizil Oʻzbekiston“ gazetasida, 1948–
1950-yillarda „Sharq yulduzi“ jurnalida mehnat qildi. 50-yillar boshida millatchi 
sifatida bir necha yil qamalib ham chiqdi. Milliy istiqlol yoʻlidagi xizmatlari 
uchun Said Ahmad 1999-yilda Oʻzbekiston Qahramoni unvoniga sazovor 
boʻlgan. Adib "Oʻzbekiston xalq yozuvchisi" unvoniga, Davlat mukofotiga 
sazovor boʻlgan, "Buyuk xizmatlari uchun", "Doʻstlik" ordenlari bilan 
mukofotlangan. 
Asarlari 

---

Said Ahmad hikoyanavis sifatida tanilgan. Uning „Choʻl burguti“, „Lochin“, 
„Boʻston“, 
„Toʻyboshi“, 
„Jimjitlik“, 
„Turnalar“, 
„Hayqiriq“, 
„Alla“, 
„Muhabbatning tugʻilishi“, „Qorakoʻz Majnun“ singari oʻnlab hikoyalarida 
sadoqat, mehr, odamgarchilik, ishonch, eʼtiqod singari maʼnaviy qadriyatlar 
taʼsirchan aks ettirilgan. Adib hikoyalarida inson ruhiyati tovlanishlarini 
koʻrsatishga katta eʼtibor berganligi uchun ham bitganlari zavq bilan oʻqiladi va 
u prozaning shoiri hisoblanadi. Yozuvchi hajviy hikoyalar yaratish boʻyicha 
Qahhor anʼanalarini davom ettirgan ijodkordir. Uning „Sobiq“, „Qoplon“, „Oʻrik 
domla“, „Mening doʻstim Babbaev“, „Muzey“, „Boʻri ovi“, „Xandon pista“ kabi 
koʻplab hajviyalarida inson tabiatidagi qusurlar badiiy tatqiq etiladi. Said 
Ahmad hajviy soʻz jilolarini nozik payqaydi va undan mohirona foydalanadi. 
Uning qishloq mavzusidagi „Qadrdon dalalar“ (1949), „Hukm“ (1958) qissalari, 
chalkash insoniy taqdirlar mahorat bilan aks ettirilgan „Qirq besh kun", "Hijron 
kunlari“ (1964), „Ufq boʻsagʻasida“ (1969) romanlaridan iborat „Ufq“ 
trilogiyasi, inson qismati turgʻunlik davri qabohatlari fonida tasvirlangan 
„Jimjitlik“ (1988) romani, Bolalar hayoti ifodalangan „Sherzod va Gulshod“ 
(1945), dunyoning yetti burchiga yoyilgan „Kelinlar qoʻzgʻoloni“ (1976), yolgʻiz 
moʻysafidning ruhiy iztiroblari aks ettirilgan „Kuyov“ (1986) singari sahna 
asarlari adibning katta ijodiy mahoratlaridan dalolatdir. 
Vafoti 
Said Ahmad 2007-yilning 5-dekabr kuni 87 yoshida vafot etdi[1]. 
Hikoyalar toʻplami 
Said Ahmadning birinchi hikoyalar toʻplami – "Tortiq" (1940). "Er yurak" (1942), 
"Fargʻona hikoyalari" (1948), "Choʻl burguti" (1960), "Choʻl oqshomlari", 
"Odam va boʻron" toʻplamlariga kirgan hikoyalarida zamondoshlarining 
murakkab taqdiri, ruhiy kechinmalari ehtiros bilan aks ettirilgan. Said Ahmad 
oʻz hikoyalarida Oybekning psixologik tasvir mahorati, Gʻafur Gʻulomning 
yumori, Abdulla Qahhor bayonidagi lakonizmdan oʻrganishga intilgan va ular 
ijodi Said Ahmadning yozuvchi boʻlib yetishishida "darslik" vazifasini oʻtagan. 
Ayni paytda u hajvchi, yumorist sifatida tanilgan. Ijodining kattagina qismi 
hajviy-yumoristik hikoyalar, qissalar, komediyalardan iborat. Romanlarida ham 

---

yumoristik yoʻnalish muhim oʻrin tutadi. Uning yumoristik mahorati "Kelinlar 
qoʻzgʻoloni" (1976), "Kuyov" (1986) komediyalarida yorqin namoyon boʻlgan. 
"Kelinlar qoʻzgʻoloni"dagi xalqona yumor bilan yoʻgʻrilgan Farmon bibi millat 
mentalitetini, oʻzligini, kuchli va ojiz jihatlarini oʻzida mujassamlashtirgan 
betakror obraz darajasiga koʻtarilgan. 
"Ufq" trilogiyasi 
"Ufq" trilogiyasi[2] (1964–1974) adib ijodida alohida oʻrin tutadi. "Ufq" romani 
XX-asr millat hayotining oʻn yillik davri – Ikkinchi jahon urushi, urush va 
urushdan keyingi yillar voqealarini oʻz ichiga oladi. Trilogiyada oʻsha yillari xalq 
boshiga tushgan musibatlar, odamlar koʻksidagi armonlar, shu musibatlarni 
yengishga qodir mislsiz matonat va shijoatlar yozuvchi isteʼdodiga xos ehtiros, 
oʻziga hos ilhom bilan aks ettirilgan. Asarda Ikromjon, Jannat, Azizxon, Dildor, 
Asrora kabi teran, xalqchil, yorqin milliy obrazlar yaratilgan. 
Jimjitlik" romani 
Jimjitlik (1988) romanida sirtdan tinch, sokin koʻringan shoʻro davrining ichki 
dramalari, tuzum inqirozi butun keskinligi, shiddati bilan koʻrsatilgan. Asardagi 
deyarli barcha yetakchi personajlar fojeiy qismat egalaridir. Roman oʻzining 
asov, "bebosh" ifoda tarzi bilan jozibalidir. 
Istiqlol yillarida yaratilgan asarlari 
Said Ahmad istiqlol yillarida ham hayotdagi oʻzgarishlar haqida koʻplab maqola, 
badialar yozdi, avvalgidek quvnoq yumoristik, joʻshqin lirik hikoyalar yaratdi. 
"Xandon pista" (1994), "Bir oʻpichning bahosi" (1995) hajviy toʻplamlari, 
"Yoʻqotganlarim va topganlarim" (1998), "Qorakoʻz majnun" (2001), "Kiprikda 
qolgan tong" (2003) kitoblari, 3 jildli "Tanlangan asarlari" (2000) chop etildi. 
"Yoʻqotganlarim va topganlarim"da Gʻafur Gʻulom, Oybek, Mirtemir, 
Shayxzoda, Saida Zunnunova va boshqa bir qator zabardast oʻzbek yozuvchi va 
shoirlarining jonli qiyofasini badiiy boʻyoqlarda ifodalab berdi. Istiqlol tufayli 
odamlar qismati va ruhiyatidagi evrilishlar haqida bahs etuvchi "Qorakoʻz 
majnun", "Ot bilan suhbat", "Azroil oʻtgan yoʻllarda" hikoyalari, qatagʻon davri 
xotiralari bilan bogʻliq. "Borsa kelmas darvozasi", "Taqdir, taqdir...", 
"Oftoboyim" hikoyalari, adibning oʻzi yaqindan muloqotda boʻlgan ustoz 

---

adiblar, tengdoshlari, shogirdlari, va nihoyat, oʻz hayot va ijod yoʻli haqidagi 
xotira esselari mustaqillik davri oʻzbek adabiyotida muhim hodisa boʻldi. 
Said Ahmadgagina xos nozik kuzatishlar, erkin, asov bir ruh, ham hazin, ham 
nurli, pokiza tuygʻular, begʻubor hazil mutoibalar bilan yoʻgʻrilgan xotira esselar 
bu janrning zamonaviy oʻzbek adabiyotidagi eng yaxshi namunalari qatorida 
turadi. Felyeton janrida ham samarali ijod qilgan. 1947-yil "xalq dushmani" 
sifatida hibsga olingan. Stalin vafotidan soʻng oqlangan. "Kelinlar qoʻzgʻoloni", 
"Kuyov" komediyalari hozirgi Oʻzbek milliy akademik teatrida, "Kelinlar 
qoʻzgʻoloni" dunyoning koʻplab mamlakatlarida sahnalashtirilgan. "Ufq" asari 
asosida dramalar, "Oʻzbekfilm" kinostudiyasida "Muhabbat mojarosi" filmi 
(1970) va boshqalar yaratilgan. "Doʻstlik" (1996), "Buyuk xizmatlari uchun" 
(1997) ordenlari bilan mukofotlangan. 

---

SAIDA ZUNNUNOVA 
Zunnunova Saida (15.02.1926. Andijon — 20.03.1977, Toshkent) — shoira. 
Yozuvchi Said Ahmadning rafiqasi. Andijon oʻqituvchilar institutini (1943) va 
Oʻrta Osiyo universitetining filologiya fakultetini (1947—52) tugatgan. „Gulxan“ 
jurnalida (1953—1956), „Oʻzbekiston madaniyati“ gazetasida adabiy xodim 
(1956—1957), Badiiy adabiyot nashriyotida muharrir (1957—1958) hamda 
Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi (1962—1967) boʻlib 
ishlagan. 
Ijodi 
Saida Zunnunovaning ilk sheʼri 1945-yil Andijon viloyati „Paxta fronti“ 
gazetasida bosilgan. „Qizingiz yozdi“ nomli ilk sheʼrlar toʻplami esa talabalik 
yillari (1948) nashr etilib, sheʼriyat muxlislari eʼtiborini qozondi. Shundan keyin 
uning „Yangi sheʼrlar“ (1950), „Gullar vodiysi“ (1954), „Qizlarjon“ (1962), 
„Sheʼrlar“ (1964), „Bir yil uylari“ (1967), „Nilufar“ (1972) sheʼriy toʻplamlari 
eʼlon kilindi. Shoira goʻzal lirik sheʼrlar bilan bir vaqtda „Sodiq va Anor“(1947), 
„Xayrixon“ (1949), „Surat bilan suhbat“ (1966), „Qoʻshnilarim“ (1968) singari 
dostonlar ham yaratdi. Shoira bu sheʼriy asarlarida inson ruhiy hayotining nozik 
qirralari va tebranishlari, tuygʻu va kechinmalarning murakkab harakati, dardu 
hasrat va orzu-armonlarning kamalak ranglarini mahorat bilan ifodalay oluvchi 
shoira sifatida shakllanganini namoyish etdi. Bu hol uning, ayniqsa, „Surat bilan 
suhbat“ dostonida yorqin koʻrinadi. 
Zunnunova oʻzbek xotin-qizlari hayotini oʻrganish, ular turmushidagi 
mashaqqatli jihatlar va murakkabliklarga jamoatchilik eʼtiborini jalb etish 
niyatida oila va muhabbat mavzuida bir qancha hikoya va qissalar yozdi. Uning 
„Gulbahor“ (1956), „Povest va hikoyalar“ (1957), „Gulxan“ (1959), „Doʻstlik“ 
(1960), „Qanot“ (1961), „Olov“ (1962), „Koʻchalar charogʻon“ (1965), 
„Boʻylaringdan oʻrgilay“ (1972) singari nasriy kitoblarida xotin-qizlar hayoti 
haqqoniy badiiy tajassumini topdi. Ayniqsa, „Yangi direktor“, „Olov“, „Odamlar 
orasida“ qissalarida 3. eskilik sarqitlarini fosh etish niqo-bi ostida sovet 
jamiyatidagi illatlarni keskin fosh etdi. Shoiraning „Ona“ (1966) va „Koʻzlar“ 
(1968) nomli pyesalari ham bor. 

---

Toshkentdagi koʻchalardan biri va 224-sonli maktabga, shuningdek, Andijon 
shahridagi koʻcha va maktablardan biriga hamda Boʻz tumanidagi akademik 
litseyga Saida Zunnunova nomi berilgan. 2013-yil 10-iyunda Toshkentdagi 
Adiblar xiyoboniga Said Ahmad va Saida Zunnunova haykali oʻrnatildi. 
Isteʼdodli shoira, jozibali nasriy asarlar muallifi Saida Zunnunova 1926 yilda 
Andijon shahrida xizmatchi oilasida dunyoga keldi. Otadan erta yetim qolgan 
Saida 1941–1943 yillarda Andijon pedagogika institutida tahsil oldi, viloyat 
maktablarida muallima, gazeta tahririyatlarida adabiy xodim boʻlib ishladi. 
Saida Zunnunovaning birinchi sheʼri 1945 yili “Paxta fronti” gazetasida bosilgan. 
Adabiyotga muhabbat yosh shoirani Oʻrta Osiyo Davlat universitetining 
filologiya fakultetiga yetaklaydi. U oʻqishni tamomlab, “Gulxan” jurnali, 
“Oʻzbekiston madaniyati” gazetasi va Badiiy adabiyot nashriyotida, shuningdek, 
Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida maslahatchi boʻlib xizmat qildi. 
Shoiraning yoshlik sururi, Vatan shukuhi va mehnat zavqini tarannum etuvchi 
“Qizingiz yozdi” (1948), “Yangi sheʼrlar” (1950), “Gullar vodiysi” (1954), 
“Qizlarjon”, “Bir yil oʻylari” (1967) sheʼriy toʻplamlari kitobxonlar tomonidan 
katta quvonch bilan qabul qilindi. 
Saida Zunnunova nasrda ham sermahsul ijod etgan adibadir. Uning “Gulbahor” 
hikoyalar toʻplamida (1956) ishchilar hayoti, oila va muhabbat mavzulari aks 
etgan boʻlsa, “Gulxan” (1958) qissasining asosiy qahramoni ayollar boʻlib, 
ularning yigirmanchi yillardagi kurashi oʻziga xos badiiy boʻyoqlarda 
ifodalangan. Adiba yozgan “Olov” (1962), “Boʻylaringdan oʻrgilay” (1972), 
“Direktor” kabi asarlarning qahramonlari ham munis ayollardir. 
Soʻzga xasislik, badiiy siqiqlik, tabiiylik, sunʼiy obrazlardan qochish Saida 
Zunnunova hikoyalariga xos xususiyatlardir. Ona Vatanga sadoqat, 
vatanparvarlik, halol mehnat, baxt va muhabbat tuygʻularini kuylagan 
shoiraning lirik sheʼrlari, jozibador qoʻshiqlari, nasriy asarlari adabiyotimiz 
xazinasidan munosib joy olgan. 
Taniqli yozuvchi Said Ahmadning sevimli rafiqasi boʻlmish Saida Zunnunova 
1977 yili ogʻir xastalikdan keyin 51 yoshida vafot etgan. 

---

TOʻLEPBERGEN QAYIPBERGENOV 
Toʻlepbergen Qayipbergenov (qoraqalpoqcha: Tólepbergen Qayıpbergenov; 
1929.7.5, Qoraqalpogʻiston, Kegeyli tumani — 2010) — Oʻzbekiston (1994) va 
Qoraqalpogʻiston xalq yozuvchisi (1974). Oʻzbekiston Qahramoni (2003). 
Xoʻjayli pedagogika bilim yurtini (1947), Qoraqalpogʻiston pedagogika 
institutining rus tili va adabiyoti fakultetini tugatgan (1955). "Amudaryo" jur. 
(1955—57)da, Qoraqalpogʻiston Yozuvchilar uyushmasida masʼul kotib (1957—
58). Qoraqalpogʻiston teleradiokomitetida katta muharrir, rais oʻrinbosari 
(1958— 59), "Jas leninshi" gaz. bosh muharriri (1959—60), "Qoraqalpogʻiston" 
nashriyoti direktori, "Sovet Qoraqalpogʻistoni" gaz. bosh muharriri (1962— 72). 
Qoraqalpogʻiston nashriyot, poligrafiya va kitob savdosi ishlari davlat komiteti 
boshligʻi (1972-yildan), Qoraqalpogʻiston Yozuvchilar uyushmasi raisi, 
Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisining oʻrinbosari (1980-yildan). 
Dastlabki qissasi — "Sekretar" (1956). "Rahmat, muallim" (1958), "Sovuq 
tomchi" (1964), "Uyqusiz tunlar" (1965) qissalarining, "Soʻnggi..." (1960), 
"Qoraqalpoq qizi" (1 — 2-kitoblar, 1963—65), "Qoraqalpoq dostoni" 
trilogiyasini tashkil etgan "Mamanbiy afsonasi", "Qoraqalpoqnoma" roman-
essesi (1978), "U dunyoga bobomga xatlar" (1982) asarlari chop etilgan. 
"Qoraqalpoqman — tavakkalchiman" (2003) asari, shuningdek, "Familiya" 
pyesasi, "Berdaq" ("Sahro bulbuli"), "Oydoʻst bobo" dramatik asarlari oʻzbek, 
qozoq, rus va qoraqalpoq tillarida sahnalashtirilgan. Asarlari qoraqalpoq 
xalqining 17— 18-asrlardagi tarixi, Orol fojiasi, mintaqadagi ekologik vaziyat, 
turkiy tilli xalklarning oʻzaro qardoshligi haqida. Qoraqalpogʻiston Respublikasi 
Joʻqorgʻi Kengesi raisi oʻrinbosari (1987—91). 1995-yildan Markaziy Osiyo 
xalqlari madaniyati jamgʻarmasi raisi. Berdaq nomidagi Qoraqalpogʻiston 
Davlat mukofoti (1967), Hamza nomidagi Oʻzbekiston Davlat mukofoti (1971) 
laureati. 
Toʻlepbergen Qayipbergenov 
Tavalludi 7-may 1929-yil Taxtakoʻpir 
Vafoti 14-sentabr 2010-yil (81 yoshda) Taxtakoʻpir 
Fuqaroligi SSSR va

---

To‘lepbergen Qaipbergenov (1929-2010; Qoraqalpog‘iston) 
To‘lepbergen Qaipbergenov 1929 yili Qoraqalpog‘iston Respublikasining 
Kegeyli tumanida tug‘ildi. Mehnat faoliyatini 1947 yili maktab o‘qituvchisi 
sifatida boshladi. Qoraqalpoq davlat pedagogika institutini tamomlaganidan 
so‘ng ko‘p yillik ijodiy va tashkilotchilik faoliyatini qoraqalpoq milliy matbuoti 
rivojiga 
bag‘ishlab, 
“Qaraqalpaqstan 
jaslar?” 
gazetasi 
muharriri, 
“Qaraqalpaqstan” nashriyoti direktori, “Sovet Qaraqalpaqstan?” gazetasi 
muharriri, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi huzuridagi 
Radioeshittirishlar va televideniye qo‘mitasi raisi, Matbuot, poligrafiya va kitob 
savdosi bo‘yicha davlat qo‘mitasi raisining o‘rinbosari kabi mas’ul vazifalarda 
sidqidildan mehnat qildi.
U 1980 yildan boshlab Qoraqalpog‘iston Respublikasi Yozuvchilar 
uyushmasining raisi lavozimida samarali faoliyat olib borib, qoraqalpoq 
adabiyoti va san’atini rivojlantirish, yosh shoir va adiblarni tarbiyalash ishiga 
katta hissa qo‘shdi.
T.Qaipbergenov jamoat ishlarida ham faol ishtirok etib, bir necha bor 
Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi va Nukus shahar kengashi deputatligiga 
saylandi. 
To‘lepbergen Qaipbergenov o‘zining yarim asrdan ziyod davom etgan 
yozuvchilik faoliyati davomida katta va sermazmun ijod yo‘lini bosib o‘tdi. O‘z 
asarlarida qoraqalpoq xalqining tarixi, bugungi hayoti, milliy qadriyat va 
an’analarini yuksak mahorat bilan tarannum etdi. Uning qalamiga mansub 
“Rahmat, muallim”, “Sovuq bir tomchi”, “Kotib”, “Qoraqalpoq qizi”, 
“Mamanbiy 
afsonasi”, 
“Baxtsizlar”, 
“Gumrohlar” 
singari 
qissa 
va 
romanlar,“Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasi adabiyotimiz xazinasidan munosib 
o‘rin egalladi. Bu asarlarning aksariyati jahondagi ko‘plab tillarga tarjima qilinib, 
bir qator nufuzli adabiy mukofotlarga sazovor bo‘lgan edi. 
Jonkuyar adibning keyingi yillarda e’lon qilingan publitsistik chiqishlarida 
mustaqilligimizning ma’naviy asoslarini mustahkamlash, qoraqalpoq zaminida 
amalga oshirilayotgan ulkan o‘zgarish va yangilanishlar jarayonini aks ettirish, 
bag‘rikeng xalqimizning bunyodkorlik mehnatini ulug‘lash, Orol muammosiga 
jamoatchilik e’tiborini qaratish mavzulari alohida o‘rin egalladi. 

---

Atoqli yozuvchining adabiyotimizni rivojlantirishdagi xizmatlari davlatimiz 
tomonidan munosib taqdirlandi. U “Qoraqalpog‘iston xalq yozuvchisi”, 
“O‘zbekiston xalq yozuvchisi” faxriy unvonlari, “Shuhrat” medali, “Do‘stlik” va 
“El-yurt hurmati” ordenlari hamda Vatanimizning oliy mukofoti — “O‘zbekiston 
Qahramoni” unvoni bilan taqdirlangan. 
qoraqalpoq xalqi hayot tarzi va oilaviy turmushining o‘ziga xos jihatlari aks 
etgan. 
Tulepbergen Qaipbergenov o‘z xalqining shonli tarixi, urf-odatlari, 
qadriyatlarini avlodlarga yetkazish yo‘lida zahmat va izlanish bilan ijod qilgan 
adibdir. Uning “Qoraqalpoqnoma” (1986) (“Mamanbiy”, “Baxtsizlar”, “Sar-
gardonlar”) trilogiyasini qoraqalpoq xalqi hayotining o‘ziga xos badiiy-tarixiy 
talqini deyish mumkin. 
“Qoraqalpoqman-tavakkalchiman” asari, “Familiya” pesasi, “Berdaq” (“Sahro 
bulbuli”), “Oydo‘st bobo” dramatik asarlari o‘zbek, qozoq, rus tillariga tarjima 
qilinib, teatrlarda sahnalashtirilgan. 
Yozuvchi Tulepbergen Qaipbergenov qoraqalpoq va o‘zbek adabiyotining 
rivojiga qo‘shgan beqiyos hissalari uchun Qoraqalpog‘iston xalq yozuvchisi 
(1975), O‘zbekiston xalq yozuvchisi (1993), Berdaq nomidagi (1967), Hamza 
nomidagi (1971), Mahmud Qoshg‘ariy nomidagi (1995), Mixail Sholoxov 
nomidagi (2004) davlat va xalqaro mukofotlarning sohibi bo‘lgan. 
Yozuvchining mehnat va ijodiy faoliyati davlatimiz tomonidan munosib 
taqdirlanib, “Shuhrat” medali, “Do‘stlik” va “El-yurt hurmati” ordenlari bilan 
taqdirlangan. 
To‘lepbergen Qaipbergenov yaratgan asarlar o‘zbek va qoraqalpoq xalqlari ma-
daniyati, adabiyoti tarixida, yangi avlodlarni ota-bobolarning qutlug‘ xotirasi, 
orzu-intilishlariga sadoqatli vatanparvar insonlar qilib tarbiyalashda o‘ziga xos 
maktab bo‘lib qolaveradi. 

---

IBROYIM YUSUPOV
Ibroyim Yusupov (tugʻ. 5-may, 1929, Qoraqalpogʻiston, Chimboy tumani Azot 
ovuli) — Oʻzbekiston va Qoraqalpogʻiston (1975) xalq shoiri, Oʻzbekiston 
Qahramoni (2004). Qoraqalpoq pedagogika institutini tugatgan (1949). Shu 
Institutdaoʻqituvchi (1949-61), "Amudaryo" jur. bosh muharriri (1961—62), N. 
Dovqorayev nomidagi Tarix, til va adabiyot institutida ilmiy xodim, sektor 
mudiri, Qoraqalpogʻiston Yozuvchilar uyushmasining raisi (1965—80), "Sovet 
Qoraqalpogʻistoni" gaz.ning bosh muharriri (1980— 85), Qoraqalpogʻiston 
maʼnaviyat va maʼrifat markazining raisi (1985-2000). 
Dastlabki sheʼrlari 20-asr 40-yillarining oʻrtalarida eʼlon qilina boshlagan. 30 
dan ortiq sheʼriy va nasriy toʻplamlari bor. "Qirq qiz" (A. Shomuratov bilan 
hamkorlikda, 1965), "Aktrisaning iqboli" (1967), "Umirbek laqqi" (1971), 
"Mangu buloq" dramalari, "Ajiniyoz" librettosi muallifi. Yu.ning "Kun chiqish 
yoʻlovchisiga", "Qoraqalpoqni koʻp maqtamang koʻzimcha", "Qora tol", 
"Turnalar" va boshqalar sheʼrlari qoraqalpoq adabiyotining yuksak 
namunalaridir. Shuningdek, Yusupovning "Akatsiya gullagan joyda", "Gilamchi 
xotin haqida haqiqat", "Dala armonlari", "Mangu buloq" singari dostonlari ham 
20-asr qoraqalpoq adabiyotining eng katta yutuqlari hisoblanadi. 
"Buloqlar qaynaydi" (1960), "Oltin qirgʻoq" (1962), "Dala armonlari" (1967), 
"Choʻl toʻrgʻayi" (1972), "Qora tol" (1988) va boshqalar asarlari oʻzbek tilida 
nashr etilgan. 
Jahon adabiyoti klassiklarining asarlarini qoraqalpoq tiliga tarjima qilgan 
("Mangu buloqlar", 1986). Berdaq nomidagi Qoraqalpogʻiston Davlat mukofoti 
laureati (1974). 
IBROYIM YUSUPOV (1929-2008) 
Ibroyim Yusupov (1929–2008) ijodi XX asrning ikkinchi yarmi – XXI asr 
boshlaridagi qoraqalpoq adabiyoti tarixida yorqin sahifani tashkil qiladi.
Ibroyim Yusupov 1929 yili Chimboy tumanidagi Ozod qishlog‘ida tavallud topdi. 
1949 yil Qoraqalpoq davlat pedagogika institutini bitirgach, 1961 yilgacha shu 
oliy dargohda o‘qituvchi bo‘lib ishladi. 1961–1962 yillarda “Amudaryo” 

---

jurnalining bosh muharriri, keyingi uch yil mobaynida Najim Dav-qorayev 
nomidagi til va adabiyot institutida ilmiy xodim, 1965–1980 yillarida 
Qoraqalpog‘iston Yozuvchilar uyushmasining raisi, 1980–1988 yillarda “Erkin 
Qoraqalpog‘iston” (sobiq “Sovet Qoraqalpog‘istoni”) gazetasida bosh muharrir, 
shuningdek, keyingi yillarda Tinchlik qo‘mitasining Qoraqalpog‘iston bo‘limiga 
(1988–1994), Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markaziga (1994–2000) raislik 
qildi.
Uning she’rlari 40-yillarda matbuotda e’lon qilina boshlandi. Bolaligida 
qoraqalpoq xalq og‘zaki ijodi namunalarini, Sharq adabiyotlari hamda mumtoz 
adabiyotimiz namoyandalarini, talabalik yillarida esa rus va jahon adabiyoti 
durdonalari bilan yaqindan tanishib, ularning asarlaridagi badiiyat sirlarini qunt 
bilan o‘rgandi. Shoir o‘zining ilk asari “Vatanim” she’ri e’lon qilingan paytdan 
(1946) boshlab, shu bugungacha “Baxt lirikasi” (1955), “Kunchiqar 
yo‘lovchisiga” (1959), “O‘ylar” (1960), “Yetti navo” (1962), “Dala orzulari” 
(1966), “Ko‘ngil ko‘ngildan suv ichar” (1971), “To‘maris” (1974), “Ilhom”, 
“Tashvishlarga boy dunyo” (1987), “Tuzli shamollar” (1988), “Ko‘ngildagi keng 
dunyo” (1989), “Bekligingni buzma sen...” (1995), “Har kimning o‘z zamoni bor” 
(2004) kabi she’riy to‘plamlarini nashr ettirdi. Uning ikki jildlik “Tanlangan 
asarlar” to‘plamlari ikki marotaba – 1978–79 va 1992 yillarda nashr qilingan. 
Turli yillarda chop etilgan to‘plamlarda shoirning “O‘rtoq muallim”, “Akatsiya 
gullagan yerda”, “Aktrisaning iqboli”, “Gilamchi ayol”, “Eski favvora ertagi”, 
“Dala armonlari”, “To‘maris”, “Bulbul uyasi”, “Farishta oy”, “Poseydonning 
g‘azabi”, “Vatan tuprog‘i” va boshqa doston (poema)lari e’lon etilgan.
Bundan tashqari Ibroyim Yusupov bir qator pesa va publitsistik maqolalarning 
ham muallifi hisoblanadi. Shoir ko‘plab qardosh xalqlar va jahon adabiyoti 
mumtoz shoirlar asarlarini qoraqalpoq tiliga tarjima qilib, sayrata olgan 
tarjimondir. U A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontov, T.Shevchenko, J.G.Bayron, 
I.V.Gyote, G.Geyne, F.Shiller she’rlarini, Shekspir sonetlarini, Alisher Navoiy va 
Hofiz g‘azallarini, Umar Xayyom ruboiylarini qoraqalpoq tiliga yuksak mahorat 
bilan tarjima qilib, milliy adabiyotimizni badiiy-g‘oyaviy, shakliy jihatdan turli 
asarlar ila boyitdi. 
Ibroyim Yusupov nasr va dramaturgiya sohasida ham qalam tebratdi. 1963 
yilda uning “Qari tutning kuzi” nomli hikoyalar, ocherk va publitsistik maqolalar 
to‘plami bosmadan chiqdi. Shoir “Qirq qiz” pesasini, (Amet Shomuratov bilan 

---

birgalikda), 1966 yilda “O‘mirbek laqqi” komediyasini, 1986 yili “Iskandar 
podshoning tushi” dramasini, 1973 yili “Ajiniyoz” operasi librettosini yaratdi. 
Ibroyim Yusupov adabiy tahlil, she’riyatning munozarali muammolari, badiiy 
tarjima masalalariga bag‘ishlab bir qancha mazmundor maqolalar yozib, hozirgi 
zamon qoraqalpoq adabiyotshunosligi faniga ham ulkan hissa qo‘shdi. Uning 
“Lirika haqida munozara” (1956), “Urushdan keyingi qoraqalpoq poeziyasi” 
(1956), “Xalq shoiri Abboz Dobilov” (1958), “Dala Orfeyi” (1957), 
“Qoraqalpog‘iston – Mahtumqulining ikkinchi shoirlik vatani” (1958), 
“Mahtumquli va qoraqalpoq adabiyoti” (1957), “Mahtumquli asarlarini tarjima 
qilishdagi ba’zi bir anglashilmovchiliklar haqida” (1983) kabi maqolalari shular 
jumlasidandir. 
Shoir O‘zbek adabiyoti bilan abadiy do‘stlik mavzusi Ibroyim Yusupov ijodidagi 
eng yorqin sahifalarni tashkil qiladi. U ijodkor, tarjimon, matbuot xodimi, 
jamoat arbobi sifatida o‘zbek adabiyoti va madaniyatining yirik vakillari bilan 
do‘stlashdi, ijodiy muloqotlarda, safarlarda birga bo‘ldi. G‘afur G‘ulom, Oybek, 
Zulfiya, Komil Yashin, Hamid G‘ulom, Ozod Sharafiddinov, Erkin Vohidov, 
Abdulla Oripov, Omon Matjon singari ijodkorlar bilan ijodiy munosabatlari har 
doim yangi-yangi mazmun va ibratli voqealar bilan boyib bordi. Uning o‘zbek 
tilida “Buloqlar qaynaydi” (1960), “Oltin qirg‘oq” (1962), “Sahro orzulari” 
(1967), “Cho‘l to‘rg‘ayi” (1972), “Rahmat senga, zamonim” (1979), “Qoratol” 
(1988), “Mening yigit vaqtim, sening qiz vaqting” (2009) kabi she’riy to‘plamlari 
chop etilgan bo‘lsa, rus tilida “Pesni gornogo ruchya” (1960), “Meridian? 
serdsa” (1966), “Glaza yashirits?” (1973), “Stixi” (1976), “Zvon stremeni” 
(1981), “Stremlyus vsey dushoy” (1986), to‘plamlari qirg‘iz va turkman tillarida 
bir qator kitoblari nashr qilindi. Uning she’rlari qozoq, ukrain, belorus, gruzin, 
latish, bolgar va boshqa xalqlar tillariga tarjima qilingan. 
Unga Qoraqalpog‘iston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi faxriy 
unvoni berildi. Berdaq nomidagi davlat mukofotiga loyiq ko‘rildi. U uzoq yillar 
mobaynida O‘zbekis-ton hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Majlislariga 
deputatlikka saylandi. Shoir O‘zbekiston Respublikasining “El-yurt hurmati”, 
“Do‘stlik” ordenlari, bir qator hukumat faxriy yorliqlari va medallari bilan 
mukofotlandi. Unga 2004 yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni 
bilan “O‘zbekiston Qahramoni” oliy unvoni berildi 

---

ERKIN VOHIDOV
oʻzbek shoiri, adabiy tarjimoni va davlat arbobi 
Erkin Vohidov (28-dekabr 1936 – 30-may 2016) — taniqli oʻzbek shoiri, 
dramaturgi, adabiy tarjimoni va davlat arbobi.[1] Vohidov oʻz sheʼrlarini yozish 
bilan bir qatorda taniqli xorij ijodkorlari, jumladan, Aleksandr Tvardovskiy, 
Johann Wolfgang von Goethe, Muhammad Iqbol, Rasul Hamzatov hamda 
Sergey Yesenin asarlarini yuksak mahorat bilan oʻzbek tiliga tarjima qilgan. 
Ayniqsa, shoirning Yesenin asarlaridan hamda Goethening „Faust“ asarini 
qilgan tarjimalari eʼtiborga loyiqdir. 
Erkin Vohidov 
Tavallud sanasi: 28-dekabr 1936-yil 
Tavallud joyi: Oltiariq tumani, Fargʻona viloyati 
Oʻzbek Sovet Sotsialistik Respublikasi 
Vafot sanasi:30-may 2016-yil (79 yoshda) 
Vafot joyi: Toshkent, Oʻzbekiston 
Kasb: Shoir, dramaturg, adabiy tarjimon, davlat arbobi 
Mukofot: Oʻzbekiston QahramoniOʻzbekiston xalq shoiri (medali).jpgUzbek 
orden rib.pngDustlik rib.png 
Vohidov 1983-yil Hamza nomidagi Oʻzbekiston SSR Davlat mukofoti bilan 
taqdirlangan. 1987-yil Oʻzbekiston xalq shoiri unvonini olgan. 1999-yilda esa 
oliy darajadagi Oʻzbekiston Qahramoni mukofotiga sazovor boʻlgan.[2] 
Vohidovning sheʼrlari oʻzbeklar orasida yaxshi tanilgan va tez-tez toʻplamlarda 
chop etiladi. Shoirning bir necha sheʼriga kuy bastalangan, jumladan, Sherali 
Joʻrayev tomonidan. 2020-yilning oktabrida Birlashgan Millatlar Tashkiloti 
tuzilganligining 75 yilligi munosabati bilan Vohidovning „Inson“ sheʼri asosida 
yozilgan „Human“ (Inson) ashulasi arab, ingliz, italyan, qozoq, rus, tojik, turk va 
oʻzbek tillarida taqdim etildi.[3]„Линия жизни“ („Hayot yoʻli“) (1984) 
„В минуту песни не порвись, струна...“ („Kuy avjida uzilmasin tor“) (1986) 

---

Adabiy tarjimalari 
Vohidov koʻplab xorij ijodkorlari, jumladan, Aleksandr Blok, Aleksandr 
Tvardovskiy, Friedrich Schiller, Gyote, Lesya Ukrainka, Mixail Svetlov, 
Muhammad Iqbol, Rasul Hamzatov, Sergey Yesenin hamda Silva Kaputikyan 
asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilgan. Xususan, shoir 1974-yil Gyotening „Faust“ 
asarini oʻzbekchaga oʻgirgan. Shoir Yesenin sheʼrlarini ayniqsa yuksak mahorat 
bilan oʻzbek tiliga tarjima qilgan. Quyida Yeseninning vidolashish sheʼri 
boʻlmish „Xayr endi, xayr, doʻstginam“ (1925) sheʼrining Vohidov qilgan 
tarjimasi keltirilgan. 
1976 Bir qadam Bir qadam Zulayho Boyxonova 
1977 Navoiy gʻazaliga muxammas 
Kema Sherali Joʻrayev 
1988 Yaxshidir achchiq haqiqat 
Achchiq haqiqat
1994 Biz anglamagan jahon ekan ishq 
Ishq Abzal Husanov 
Abzal 
Husanov 
1998 *** Mohitabonim 
Ziyoda Qobilova 
Vohidov oʻzbeklarning eng sevimli shoirlaridan biri. Oʻzbekistonda koʻplab 
muassasa va joylarga shoir nomi berilgan. 2018-yilda Margʻilon shahrida Erkin 
Vohidov nomidagi maktab-internat ochildi.[11] 2019-yilda esa shaharda Erkin 
Vohidov memorial muzeyi ochildi.[12] 
Vohidov hayoti va ijodi haqida koʻplab kitob yozilgan, shu jumladan, „Erkin 
Vohidov saboqlari“ (2016), „To quyosh sochgayki nur“ (2016), „Soʻz sehri“, 
„Oʻzbegimning Erkin oʻzbegi“ kitoblari 
Zamonaviy oʻzbek milliy adabiyotining yorqin namoyandalaridan biri Erkin 
Vohidov 1936 yil 28 dekabrda Fargʻona viloyatining Oltiariq tumanida 
oʻqituvchi oilasida tugʻildi. Otasi Choʻyanboy Vohidov Ikkinchi jahon urushidan 
keyin Toshkentga qaytib, tez orada shu yerda vafot etdi. Onasi Roziyaxon 
Vohidova (Sohiboyeva) ham dunyodan oʻtib, boʻlgʻusi shoir togʻasi Karimboy 
Sohiboyev tarbiyasida qoldi. 
Erkin Vohidov Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetida tahsil olib, 
“Yosh gvardiya”, Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyotlarda, “Yoshlik” jurnalida 

---

xizmat qildi. Mustaqillik yillarida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Xalqaro aloqalar va munosabatlar qoʻmitasi rahbari, Oʻzbekiston Senati aʼzosi 
sifatida faoliyat yuritdi. 
Uning birinchi sheʼri 14 yoshida, 7-sinfda oʻqib yurgan kezlarida chop etildi. 
“Tong nafasi” (1961), “Mening yulduzim” (1964) kabi dastlabki toʻplamlarini 
nashr ettirdi. 
E. Vohidov ijodida gʻazal, qasida, muxammas kabi janrlarga qoʻl urib, mumtoz 
adabiyot tajribalarini yanada boyitish, yanada mukammallashtirishga intildi. 
Ayniqsa, “Yoshlik” (1969) devoniga kirgan sheʼrlar bu jihatdan eʼtiborlidir. 
Shoir xuddi shu davrdan boshlab dunyo kezdi, dunyoni koʻrdi, dunyoni tanidi. 
Ana shu taassurotlari asosida “Tirik sayyoralar” (1978), “Sharqiy qirgʻoq” (1981) 
kabi sheʼriy toʻplamlarini yaratildi. Inson taqdiri, uning baxti va kelajagi shoir 
ijodining bosh mavzuiga aylandi. 
Uning “Kelajakka maktub” (1983), “Yaxshidir achchiq haqiqat” (1992) 
toʻplamlariga kirgan sheʼrlarida haqgoʻy va bedor insonni kamol toptirish 
gʻoyasi yetakchilik qiladi. 
Shoirning “Orzu chashmasi” (1964), “Nido” (1964), “Palatkada yozilgan doston” 
(1966), “Quyosh maskani” (1972), “Ruhlar isyoni” (1980), “Koʻhinur” (1982) 
kabi liro-epik asarlari, “Oltin devor” va “Istanbul fojeasi” kabi sheʼriy dramalari 
katta ijodiy mehnat mahsuli sifatida xalqimizning koʻngil mulkiga aylangan. 
Erkin Vohidovning toʻrt jildlik “Saylanma asarlar”i, “Orzuli dunyo” (2010), 
“Tabassum” (2012), “Yangi sheʼrlar” (2015) sheʼriy toʻplamlari adabiyot 
muxlislari uchun bebaho tuhfa boʻldi. 
U 1996 yilda “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi. 
Oʻzbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov adabiyotimiz va maʼnaviyatimizni 
yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida 
tarbiyalashga qaratilgan asarlari, shuningdek, mustaqilligimizni yanada 
mustahkamlash yoʻlidagi faol xizmatlari uchun “Oʻzbekiston Qahramoni” 
yuksak unvoni bilan taqdirlangan.

---

OZOD SHARAFIDDINOV 
Ozod Sharafiddinov — adabiyotshunos, adabiy tanqidchi. U 1929-yil 1-martda 
Qoʻqon yaqinidagi Oxunqaynar qishlogʻida tugʻildi. Toshkentdagi 14-oʻrta 
maktabni, Oʻrta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi Oʻzbekiston milliy 
universiteti) filologiya fakultetini tugatdi (1951). Moskvada aspiranturani 
tugatdi, fan nomzodi ilmiy darajasini oldi (1955). Ozod Sharafiddinov poeziya 
muammolari bilan shugʻullandi, oʻzbek sheʼriyati va uning holati haqida adabiy-
tanqidiy maqolalar yozdi. Oʻsha davrdagi ilmiy-ijodiy, adabiy-tanqidiy 
izlanishlari „Zamon. Qalb. Poeziya“ (1962) asarida oʻz aksini topgan. XX asrning 
60-80-yillarida u Choʻlpon hayoti va ijodini targʻib qilishga intildi. Ozod 
Sharafiddinov oʻzbek adabiyotining Oybek, Gʻafur Gʻulom], Abdulla Qahhor, 
Shayxzoda, Mirtemir, Zulfiya singari namoyandalari haqida adabiy portretlar 
yaratdi: „Isteʼdod jilolari“ (1976), „Adabiy etyudlar“ (1968), „Abdulla Qahhor“ 
(1988), „Birinchi moʻjiza“ (1979). Olim ijodida oʻzga adabiyotlar namoyandalari 
ijodi haqida yaratilgan „Yalovbardorlar“ (1974) adabiy-tanqidiy ocherklar kitobi 
muhim oʻrin egallaydi. Ozod Sharafiddinov XX asrning 60-yillaridan XIX 
asrgacha boʻlgan oʻzbek adabiy jarayonidagi holatlarni „Talant – xalq mulki“ 
(1979), „Adabiyot – hayot darsligi“ (1981), „Goʻzallik izlab“ (1985), „Haqiqatga 
sadoqat“ (1988), „Sardaftar sahifalari“ (1999), „Prezident“ (2003) singari 
asarlarida aks ettirdi. 
Ijodi 
Mustaqillik yillarida Ozod Sharafiddinov ham adabiy tanqidchi, ham tarjimon, 
ham jamoat arbobi sifatida ulkan ishlarni amalga oshirdi. „Choʻlpon“ (1991), 
„Choʻlponni anglash“ (1994) kitoblari, „E'tiqodimni nega oʻzgartirdim“ (1997) 
asarlarida munaqqidning estetik prinsiplari aks etgan. Keyingi yillarda Ozod 
Sharafiddinov oʻzbek adiblari, madaniyat-sanʼat arboblari, olimlar haqida 
oʻnlab maqolalar yozdi. U jahon adabiyotining koʻplab namoyandalari asarlarini 
oʻzbek tiliga tarjima qildi. „Koʻlmak suvda quyosh parchasi“ (fransuaza Sagan), 
„Qadimgi xitoy nasri namunalari“, „Monumental targʻibot“ (Vl. Boynovich), „Al-
ximik“ (Paulo Koel’o) singarilar. 
Ozod Sharafiddinov XX asrning 90-yillari oʻrtalarigacha Oʻzbekiston Milliy 
universitetida professor boʻldi. 1995—1997-yillarda „Tafakkur“ jurnali bosh 
muharrir oʻrinbosari vazifasini bajardi. U 1997-yildan beri „Jahon adabiyoti“ 

---

jurnalining bosh muharriri. Ozod Sharafiddinov Beruniy nomidagi davlat 
mukofoti laureati (1970), „Buyuk xizmatlari uchun“ (1999), „Mehnat shuhrati“ 
(1997) ordenlari sohibi. 2002-yil 23-avgustda Ozod Sharafiddinovga 
„Oʻzbekiston qahramoni“ unvoni berildi. 
Asarlari 
Sharafiddinov 20-asrning 60-yillaridan adabiyotshunos sifatida tanilgan. 
„Zamon. Qalb. Poeziya“ (1962) kitobida adabiy asarlarni badiiylik qonuniyatlari 
nuqtai nazaridan tadqiq etgan. Uning tadqiqotlari adabiyotni milliy gʻoyalar va 
adabiy qonuniyatlar asosida tahlil qilishga bagʻishlangan. „Adabiy etyudlar“ 
(1968) kitobida ijodkor shaxsi va uning badiiy asardagi oʻrni masalalari talqin 
qilingan. „Yalovbardorlar“ (1974), „Isteʼdod jilolari“ (1976) toʻplamlariga 
kiritilgan ilmiy maqolalari adabiy ijoddagi anʼanalar, mumtoz adabiyotni 
oʻrganish vositalari va jahon adabiyotini oʻrganish muammolari haqida. 
Sharafiddinov oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida milliy va jahon 
adabiyoti anʼanalarini uygʻun qabul qilish tamoyillarini boshlab berdi. 
Sharafiddinov „Birinchi moʻʼjiza“ (1979), „Talant — xalq mulki“ (1979), 
„Adabiyot — hayot darsligi“ (1980), „Hayot bilan hamnafas“ (1983), „Goʻzallik 
izlab“ (1985) asarlarida oʻzbek sheʼriyati, nasri va tanqidchiligining muhim 
muammolarini yoritgan. 
Sharafiddinovning munaqqidlik faoliyatida 2 davr koʻzga tashlanadi. Birinchi 
davr shoʻro totalitar tuzumida kechgan boʻlib, unda adabiyotni totalitar 
mafkura gʻoyalaridan himoya qilish, adabiy qonuniyatlar asosida tadqiqotlar 
olib borish muammolari tadqiq etilgan („Zaharxanda qahqaha“, 1962; 
„Hayotiylik jozibasi, sxematizm inersiyasi“, 1979; „Yurtin madhi boʻldi soʻnggi 
satri ham“, 1979; „Sheʼr koʻp, ammo shoirchi?“, 1983). Ikkinchi davr munaqqid 
faoliyatida asosiy davr boʻlib, u istiqlol yillaridagi ijodini qamrab oladi. Bu 
davrda Sharafiddinov milliy adabiyotni shakllantirish muammolari, oʻzbek 
adabiyotshunosligi va tanqidchiligini qayta qurish, jahon adabiyoti anʼanalarini 
oʻzlashtirish hamda tarjima sanʼatini yuksaltirish masalalarini tadqiq etgan („Bir 
tilda gaplashaylik“, 1987; „Magʻzi puch soʻzlardan bir tosh nari qoch“, 2000; 
„Qaydasan, Moriko“, 2002). 
Oʻzbek adabiyoti jahon adabiyoti bilan uygʻun tarzda 

---

Sharafiddinov oʻzbek adabiyotini jahon adabiyoti bilan uygʻun tarzda oʻrganish 
anʼanasini boshlab bergan. Uning „Istiqlol fidoyilari“ (1993), „Sardaftar 
sarlavhalari“ (1999), „Maʼnaviy kamolot 
yoʻllarida“ (2001) kitoblarida Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Choʻlpon, Usmon 
Nosir, Abdulla Qahhor, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Maqsud Shayxzoda, Otajon 
Hoshimov ijodi yangicha nuqtai nazardan tahlil etilgan. „Choʻlponni anglash“ 
(1993) asarida esa yangi oʻzbek tanqidchiligi 20-asrda bosib oʻtgan murakkab 
yoʻlni talqin, tahlil qilgan, koʻplab munaqqidlar ijodi, estetik prinsipini Choʻlpon 
ijodiga munosabat nuktai nazaridan yoritgan. Sharafiddinov „20-asr oʻzbek 
adabiyoti tarixi“ oʻquv dasturi (1997), „20-asr oʻzbek adabiyoti“ (1999) darsligi 
mualliflaridan. 
Sharafiddinov ijodining choʻqqisi „Ijodni anglash baxti“ (2004) kitobidir. Unda 
oʻzbek adabiyotiiing jahon adabiy jarayonida tutgan oʻrni va ilmiy-maʼnaviy 
oʻzanlari tadqiq etib berilgan. 
Tarjima asarlar 
Sharafiddinov tarjima sanʼatiga tanqidchilik konsepsiyasini olib kirdi. Lev 
Tolstoyning „Iqrornoma“, P.Koeloning „Kimyogar“, A.Sevelaning „Toʻxtating 
samolyotni, tushib qolaman“ asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qildi. 
Ac: Mohiyat va muhabbat, T., 1994; Sardaftar sahifalari, T., 1999; Maʼnaviy 
kamolot yoʻllarida, T., 2001; Dovondagi oʻylar, T., 2004; Ijodni anglash baxti, T., 
2004. 
Asarlari 
O. Sharafiddinov. Zamon. Qalb. Poeziya. Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 
1962. 
O. Sharafiddinov. Isteʼdod jilolari. Toshkent, Adabiyot va sanʼat nashriyoti, 
1976. 
O. Sharafiddinov. Choʻlponni anglash. Toshkent, „Yozuvchi“, 1994. 
O. Sharafiddinov. Sardaftar sahifalari. Toshkent, „Yozuvchi“, 1999. 
O. Sharafiddinov. Prezident. Toshkent, „Adolat“, 2003. 

---

ABDULLA ORIPOV 
Abdulla Oripov — ardoqli oʻzbek shoiri va jamoat arbobi. Zamonaviy oʻzbek 
sheʼriyatida inson qalbidagi murakkablik va ziddiyatlarni teran, haqqoniy oʻziga 
xos betakror kuylagan taniqli ijodkor. Abdulla Oripov hozirgi oʻzbek sheʼriyatiga 
yangicha badiiy tafakkur yoʻsinlarini olib kirdi. U tub mohiyati bilan Yassaviy, 
Navoiy, Bobur, Choʻlpon, Gʻafur Gʻulom singari ijodkorlar badiiy anʼanalarining 
davomchisi hisoblanadi. Shoir Oʻzbekiston Respublikasi Davlat madhiyasi sheʼri 
muallifidir. 
Abdulla Oripov 
Tavalludi 21-mart 1941-yil Qashqadaryo, Koson tumani, Nekoʻz qishlogʻi 
Vafoti 5-noyabr 2016-yil (75 yoshda) Xyuston, Texas, AQSh 
Fuqaroligi SSSR. Oʻzbekiston 
Sohasi sheʼriyat 
Taʼlimi Toshkent davlat universiteti, (hozirgi OʻzMU) „Oʻzbek filologiyasi“ 
fakulteti 
Akademik rahbarlari Abdulla Qahhor, Oybek 
Mashhur ishlari Oʻzbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi muallifi 
Mashhur 
sovrinlari 
Oʻzbekiston 
QahramoniOʻzbekiston 
xalq 
shoiri 
(medali).jpgDustlik rib.png 
Hayoti 
Abdulla Oripov 1941-yilning 21-martida Qashqadaryo viloyati, Koson 
tumanidagi Nekoʻz qishlogʻida tugʻildi. Qishloq Qoʻngʻirtov etagiga oʻrnashgan 
boʻlib, oqar suv taqchil boʻlsa-da, seryomgʻir kelgan yillarda koʻkat-u 
maysalarga koʻmilib qoladigan kengish joy edi. Bu haqida shoirning oʻzi 
shunday yozadi: 
"Ayniqsa, bahor paytlarida bu yerlarga yogʻin koʻp tushar, Qoʻngʻirtov etaklari 
ming xil oʻt-oʻlan, chuchmoma-yu qizgʻaldoqlar bilan, quyontoʻpigʻ-u ismaloq 

---

bilan, karrag-u hazorisfand bilan, qoʻzigullar bilan qoplanar, tevarak-atrof 
jannatiy bir manzara kasb etardi. Sel suvlari toʻplanib qolgan kichik-kichik 
koʻllarni „qoq“ deyishardi. Uning toza suvini odamlar tashib ichishar, bola-
baqra chuchmomay-u ismaloq, zamburugʻ terib, Qoʻngʻirtov etaklarida 
kunlarini kech qilar edi" 
Ana shunday goʻzal maskanda tugʻilib oʻsgan Abdulla Oripovning otasi Orifboy 
Ubaydulla oʻgʻli ishbilarmon dehqonlardan boʻlib, jamoa xoʻjaligi raisi edi. Onasi 
Turdixol momo koʻpchilik oʻzbek ayollari singari sarishta, mehnatkash, 
mehribon, gʻoyat taʼsirchan va ezgulikka tashna ayol boʻlgan. Oilada toʻrt oʻgʻil, 
toʻrt qiz boʻlib, Abdulla oʻgʻillarning kenjasi edi. 
Asarlari 
Birinchi marta respublika matbuotida „Qushcha“ deb atalgan sheʼri chiqqan 
paytda Abdulla Oripov talaba edi. Shoirning birinchi sheʼrlar toʻplami „Mitti 
yulduz“ esa 1965-yilda chop etilgan. Undan keyin „Koʻzlarim yoʻlingda“ (1967), 
„Onajon“ (1969), „Ruhim“ (1971), „Oʻzbekiston“, „Qasida“ (1972), „Xotirot“ 
(1974), „Yurtim shamoli“ (1974), „Jannatga yoʻl“ (1978), „Hayrat“ (1979), 
„Hakim va ajal“ (1980), „Najot qalʼasi“ (1981), „Yillar armoni“ (1983), „Haj 
daftari“ (1992), „Saylanma“ (1996), "Sohibqiron (sheriy drama) " (1996), toʻrt 
tomlik „Tanlangan asarlar“ (2000-2001) singari qator kitoblari bosilib chiqdi. 
Abdulla Oripov xalqimizni jahon adabiyotining sara namunalari bilan 
tanishtirish borasida ham talay ishlarni amalga oshirgan. U Dantening "Ilohiy 
komediya" asarini, L.Ukrainka, Taras Shevchenko, Nikolay Nekrasov, Q.Quliev, 
Rasul Hamzatov singari shoirlarning sheʼrlarini mahorat bilan oʻzbekchaga 
oʻgirgan. Abdulla Oripov sheʼrlarida falsafiy teranlik joʻshqin lirizm va insoniy 
samimiyat bilan uygʻunlashib ketgan. Uning „Bahor“, „Birinchi muhabbatim“, 
„Kuz“, „Saraton“, „Oʻzbekiston“, „Munojotni tinglab“, „Otello“, „Sarob“, 
„Dengizga“, „Malomat toshlari“, „Olomonga“, „Yuzma-yuz“, „Genetika“, 
„Chuvaladi oʻylarim sensiz“ va boshqa qator sheʼrlarida mana shu xususiyat 
yaqqol seziladi. Oʻzbekiston Respublikasining madhiyasi Abdulla Oripov soʻzi 
bilan aytiladi. Abdulla Oripov ijodkorlar orasida birinchi boʻlib, 1998-yilda 
„Oʻzbekiston Qahramoni“ degan yuksak unvonga sazovor boʻldi. U I va II 
chaqiriq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputat Abdulla Oripov 2016 
yilda AQSHda Texas shtadida vafot etadi 

---

Shoir, tarjimon, publitsist, jamoat arbobi Abdulla Oripov 1941 yil 21 
martda Qashqadaryo viloyati, Koson tumanidagi Nekoʻz qishlogʻida 
tugʻildi. Oʻrta maktabni oltin medal bilan tamomlagandan keyin (1958), 
hozirgi Oʻzbekiston Milliy universitetning jurnalistika fakultetida oʻqidi 
(1958
–1963), “Sharq yulduzi” jurnalida adabiy xodim, “Yosh gvardiya” va 
Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyotlarida muharrir, 
“Yosh gvardiya” dramatik teatrida badiiy boʻlim mudiri, Oʻzbekiston 
Yozuvchilar uyushmasida maslahatchi, katta adabiy maslahatchi, 
Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent Davlat Madaniyat institutida 
oʻrindoshlik boʻyicha oʻqituvchi, “Sharq yulduzi” jurnalida muharrir (1963–
1982), Yozuvchilar uyushmasining Toshkent viloyat boʻlimi masʼul kotibi 
(1982
–1983), “Gulxan” jurnali bosh muharriri (1983–1985), Oʻzbekiston 
Yozuvchilar uyushmasi Rayosati raisining oʻrinbosari (1985–1987), 
Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining kotibi (1987–1989), Oʻzbekiston 
Respublikasi Mualliflik huquqini himoya qilish davlat agentligi raisi 
(1989
–2007), Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining raisi (1995–2009) 
vazifalarida ishladi. 2009 yildan boshlab esa Oʻzbekiston Yozuvchilar 
uyushmasining Faxriy raisi. U 1990 yilda Oʻzbekiston Oliy Kengashining, 
1995 yilda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining deputati etib 
saylangan. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi senati aʼzosi (2005–
2010). 
Abdulla Oripov Kaliforniya (AQSH) fan, taʼlim, sanoat va sanʼat xalqaro 
akademiyasining aʼzosi hamdir. 
Dastlabki sheʼri 1957 yilda, oʻzbek sheʼriyatida oʻziga xos voqea boʻlgan 
“Mitti yulduz” nomli birinchi kitobi esa 1965 yilda nashr etildi. Shundan 
keyin “Koʻzlarim yoʻlingda” (1966), “Onajon” (1969), “Ruhim” (1971), 
“Oʻzbekiston” (1972), “Hayrat” (1974), “Yurtim shamoli” (1976), “Yuzma-
yuz” (1978), “Najot qalʼasi” (1980), “Jannatga yoʻl” (1980), “Surat va 
siyrat” (1981), “Yillar armoni” (1983), “Oltmish yoshli vatanning olti yoshli 
oʻgʻloni” (1983), “Ehtiyoj farzandi” (1989), “Sen bahorni sogʻinmadingmi”, 
“Bobo va nabira”, “Qush tili” (1991), “Munojot”, “Muborak haj yoʻllarida”, 
“Haj daftari, Hikmat sadolari” (1992), “Hikmat sadolari” (1993), “Dunyo” 
(1995), “Ibodat”, “Sohibqiron”, “Saylanma” (1996), “Savob” (1997), 
“Bedorlik” (1999), “Mustaqillik qoʻshigʻi” (2000), “Bir qarasam…” (2001), 
“Shoir yuragi” (2003), “Mehr” (2004), “Koʻz tumor” (2005), “Men nechun 
sevaman Oʻzbekistonni”, “Birinchi muhabbatim” (2006), “Talosh pallasi”, 
“Saylanma” (2007), “Ona yangligʻ yagona”, “Menga xushxabar 

---

ayt” (2009), “Istiqlol manzaralari”, “Saylanma” (2011), “Ezgulik”, “Ranglar va 
ohanglar” (2012), “Tutash dunyolar”, “Yangi sheʼrlar”, “Sohibqiron” (2015) kabi 
oltmishga yaqin toʻplamlari chop etildi. 2000–2013 yillarda “Tanlangan 
asarlar”ning yetti jildligi bosilib chiqdi. 
Abdulla Oripovning dostonlari, sheʼrlari koʻplab xorij tillariga tarjima qilindi. 
“Rodnik” (1970), “Veter Rodiniʼ” (M., 1975), “Lyubov k jizni” (M., 1980), “Jajda 
vesniʼ” (1985), “Udivleniye” (1985), “Veter moyego kraya” (M., 1988), 
“Soxibkiran” (1996), “Blagoslovenno projitoye mnoy” (2003) singari sakkizta 
kitobi Moskva va Toshkentda rus tilida bosilib chiqdi. “Ilhom” (1984) tojik tilida, 
“Sheʼrlar” (1989) Urumchida uygʻur tilida, “Hur oʻlkam” (1999) majmuasi 
Istanbulda turk tilida nashr etildi. 
U buyuk italyan shoiri Dante Aligerining shoh asari “Ilohiy komediya”ning 
“Doʻzax” qismini toʻligʻicha va “Aʼrof” qismidan toʻqqiz qoʻshiqni mahorat bilan 
oʻzbek tiliga oʻgirdi (1975,2005). Yenye Xelton, A. Pushkin, N. Nekrasov, L. 
Ukrainka, T. Shevchenko, R. Hamzatov, Q. Quliyev, Maxsatiy Ganjaviy, Yegishe 
Charens, H. Bachchan, H. Merilaas, Xalil Rizo va boshqa qardosh shoirlar 
sheʼrlarini tarjima qildi. 
Shoir ijodi mustaqillik yillarida nihoyatda tuygʻularga boy, fayzli va sermahsul 
boʻldi. “Haj daftari” (1992) turkumiga kirgan sheʼrlarida shoir maʼnaviyatimiz 
manbalarini kashf etish yoʻlidan boradi. Qurʼoni Karim, Hadisi shariflardan 
zamonaviy maʼnolar izlaydi va topadi. U dostonnavis va dramaturg sifatda ham 
maʼlum va mashhurdir. Xususan, “Sohibqiron” (1996) sheʼriy dramasi va 
“Istiqlol manzaralari” (2011) dostoni shoirga katta shuhrat keltirdi. 
Oʻzbek xalqining milliy tiklanish, hurfikrlilik va mustaqillik uchun kurashida 
Abdulla Oripov sheʼriyati alohida oʻrin tutadi. 
Oʻzbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov Oʻzbekiston Respublikasi Madhiyasi 
hammualifidir. U 1994 yilda Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti bilan, 
1998 yilda “Oʻzbekiston Qahramoni” yuksak unvoni bilan taqdirlanadi

---

ALEKSANDR FAYNBERG 
Tarjimai hol 
Aleksandr Faynberg Arkadevich - rus shoiri, O‘zbekiston xalq shoiri. O‘zbekiston 
shoirlar osmonida Aleksandr Faynberg, shubhasiz, eng yorqin yulduzlardan 
biridir. Uning ijodi o‘ta serqirra. U Toshkent, Moskva hamda Sankt Peterburg 
shaharlarida chop etilgan to‘plamlar muallifi. Uning qalamiga badiiy filmlarning 
senaryilari mansub. Rossiya Prezidentining farmoni bilan O‘zbekiston shoiri 
Aleksandr Arkadevich Faynberg 2008 yil Pushkin medali bilan taqdirlangan. 
Aleksandr Arkadevich Faynberg 1939 yil 2-noyabr kuni Toshkentda - ota onasi 
1937 yil Novosibirskka ko‘chib kelgandan so‘ng tug‘ilgan. 
Sobiq Jukovskiy ko‘chasida uning bolaligi o‘tgan. Yetti yillik maktabni 
tamomlagach, Aleksandr Faynberg Toshkent topografik texnikumiga o‘qishga 
kiradi. Texnikumni tugatgach, Tojikistonga harbiy xizmatga ketadi. So‘ngra, 
Toshkent universitetini (hozirgi Toshkent davlat milliy universitet) sirtqi 
filologiya fakultetining jurnalistika bo‘limini tamomlaydi va talabalar ko‘p 
adadida ishlaydi. 1961 yil I. N. Koval bilan turmush qurishadi. 
U o‘n beshta she’riy kitoblar muallifi hisoblanadi. Shuningdek, uning senariylari 
asosida to‘rtta uzun metrajli badiiy filmlar va yigirmadan ortiq multiplikatsion 
filmlar suratga olingan. U Alisher Navoiyning dostonlarini va she’rlarini, 
shuningdek, boshqa zamonaviy o‘zbek shoirlarining she’rlarini rus tiliga tarjima 
qilgan. Uning she’rlari “Smena”, “Yunost” (“Yoshlik”), “Noviy mir” (“Yangi 
dunyo”), “Zvezda Vostoka” (“Sharq yulduzi”), “Novaya Volga” (“Yangi to‘lqin”) 
jurnallarida va AQSh, Kanada va Izroil kabi xorij mamlakatlari vaqtli 
matbuotlarida chop etilgan. 
1999 yil “Paxtakor” futbol jamoasining fojiali aviahalokatdagi o‘limining 12 
yilligi munosabati bilan uning senariysi asosida “Ularning to‘p maydoni 
osmonda” nomli film suratga olingan, filmda jaranglagan qo‘shiq matni 1979 yil 
yozilgan Aleksandr Faynberg qalamiga mansub. 
Bir necha yillar mobaynida A. A. Faynberg Toshkentdagi O‘zbekiston yosh 
yozuvchilar seminariga rahbarlik qilgan. Shuningdek, O‘zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi a’zosi hisoblangan. 

---

2004 yil shoir A.A. Faynberg Rossiya Prezindenti farmoni bilan Pushkin medali 
bilan taqdirlangan. Ushbu yuqori mukofotga u Rossiya Federatsiyasi bilan 
madaniy aloqalarni rivojlantirish hamda rus tili va rus madaniyatini saqlab 
qolishdagi ulkan hissasi uchun sazovor bo‘lgan. O‘zbekistonning she’riyat 
gumbazida Aleksandr Fainberg‘, shubhasiz, eng yorqin yulduzlardan biri. Uning 
ijodi serqirra. U Toshkentt, Moskva va Sankt Peterburg shaharlarida chop 
etilgan o‘n uchta she’riy to‘plam muallifi. 
Uning qalamiga yettita badiiy film senariysi mansub bo‘lib, ulardan eng 
diqqatga sazovorlari: “Eng ko‘m-ko‘k osmon ostida”, “Jazirama oftob tagidagi 
uy”, “Qandahorda toblanganlar”, u, shuningdek, 18 ta multiplikatsion filmlar 
muallifi hamdir. Uning nasri katta qiziqish uyg‘otadi. 
Ajoyib tarjimon Faynberg ruszabon kitobxonga taniqli o‘zbek shoirlarining 
ko‘plab asarlarini ochib bergan. Moskvada Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni” 
dostoni chop etilgan Toshkentda esa Abdulla Oripov va Xosiyat Rustamova, 
Sirojiddin Said va Omon Matchonlarning she’rlari jamlangan “Oq qushlar 
galasi” to‘plami nashrdan chiqqan. 
Faynberg she’rlarida uchqunli hajviya mavjud. “Ruboiy tori” dostonida u kulgu 
orqali o‘zbek choyxonasini o‘zgarmas oshini shunday tasvirlaganki, uni yuzda 
tabassumsiz o‘qib bo‘lmaydi. 
Aleksandr Arkadevich Faynberg 2009 yil 14 oktabr kuni Toshkentda vafot 
etgan. 
Aleksandr Arkadyevich Faynberg (1939.2.11, Toshkent) — rus shoiri. 
Oʻzbekiston xalq shoiri (2004). Toshkent Davlat Universitetning jurnalistika 
fakultetini tugatgan (1965). Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida maslahatchi 
(1965-69). „Etyud“ (1967), „Soniya“ (1969), „Sheʼrlar“ (1977), „Olis koʻpriklar“ 
(1978). „Ijobat“ (1982). „Qisqa toʻlqin“ (1983), „Yoyma toʻr“ (1984), „Erkin 
sonetlar“ (1990) va boshqa sheʼriy toʻplamlar muallifi. Faynbergning sheʼriy 
ijodida oʻtmish bilan hozirgi kun, Gʻarb bilan Sharq, milliylik bilan baynalmilallik 
oʻzaro tutashib, oʻziga xos badiiy olamni vujudga keltiradi. Faynbergning lirik 
qahramoni tarixiy-ijtimoiy silsilalar asrida oʻzining insoniy mohiyatini toʻla 

---

saqlab qolgan, oʻzgaga mehr-shafqat va madad qoʻlini uzatishga tayyor, ayni 
paytda yer kurrasida sodir bulayotgan noxush voqea va hodisalardan iztirob 
chekuvchi joʻmard insondir. Faynbergning sheʼriy ijodida rus va Yevropa 
shoirlarining eng yaxshi badiiy tajribalari sintezlashgan. Sharq mumtoz 
sheʼriyati anʼanalari ham uning ijodiy uslubiga begona emas. 
Faynberg ijodining muhim qismini badiiy tarjima tashkil etadi. Oʻzbek 
sheʼriyatini mukammal bilgan shoir Navoiy gʻazallari, Erkin Voqidov, Abdulla 
Oripov, Omon Matchon va boshqa oʻzbek shoirlarining sheʼr va dostonlarini rus 
tiliga tarjima qilgan. Faynberg ssenariysi asosida „Oʻzbekfilm“ kinostudiyasida 
„Mening akam“, „Jazirama oftob tagida“, „Qandahorda toblanganlar“, 
„Tojikfilm“ kinostudiyasida esa „Jinoyatchi va oqlovchilar“ va boshqa filmlar 
suratga olingan. Faynberg ssenariysi asosida 20 ga yaqin multfilmlar yaratilgan. 
To‘plamlari 
* “Velotreklar” (1965), 
* “Etyud” (1967), 
* “Soniya” (1969), 
* “She’rlar” (1977), 
* “Olis ko‘priklar” (1978), 
* “Osmon muhri” (1982) 
* “Qisqa to‘lqin” (1983), 
* “Yoymato‘r” (1984), 
* “Erkin sonetlar” (1990) 
* “Varaq” (2008) 
s* Muallif tomonidan to‘plangan 2-x tomlik asarlar to‘plami ijodkor vafotidan 
o‘ng nashr qilingan. 

---

MUHAMMAD YUSUF 
Shoir, O'zbekiston xalq shoiri 
Muhammad Yusuf (asl ism-sharifi Yusupov Muhammadjon; 1954-yil 26-aprel, 
Marhamat tumani — 2001-yil 29-iyul, Ellikqalʼa tumani) — Oʻzbekiston xalq 
shoiri (1998). Muhammad Yusuf 1954-yilning 26-aprelida Andijon viloyatining 
Marhamat tumani Qovunchi qishlogʻida dehqon oilasida tugʻilgan. Rus tili va 
adabiyoti instituti(hozirgi Oʻzbekiston davlat jahon tillari universiteti)ning rus 
tili va adabiyoti fakultetini tugatgan (1978). 
Muhammad Yusuf 
Tavalludi 26-aprel 1954-yil Andijon, Oʻzbekiston 
Vafoti. 29-iyul 2001-yil (47 yoshda)[1] Ellikqalʼa 
Fuqaroligi SSSR va Oʻzbekiston 
Mukofotlari. Oʻzbekiston xalq shoiri (medali).jpg 
Faoliyati 
Respublika kitobsevarlar jamiyati (1978-1980), „Toshkent oqshomi“ gazetasida 
(1980-1986), Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti (1986-
1995)da turli lavozimlarda ishlagan. 1995—1997-yillar „Tafakkur“ jurnalida 
boʻlim mudiri, 1997—2001-yillarda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida rais 
oʻrinbosari sifatida faoliyat yuritgan. 
Ijodiy faoliyati 
Muhammad Yusufning dastlabki sheʼrlari „Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati“ 
haftaligida bosilgan (1976). Shundan boshlab respublika matbuotida uning 
sheʼr, ocherk va maqolalari muntazam ravishda chop etila boshlagan. 
Muhammad Yusuf Oʻzbekiston xalq shoiri unvoni va Doʻstlik ordeni bilan 
mukofotlangan. 
Nashr etilgan sheʼriy toʻplamlari: 
„Tanish teraklar“ (1985) 
„Bulbulga bir gapim bor“ (1987) 
„Iltijo“ (1988), 

---

„Uyqudagi qiz“ (1989) 
„Halima enam allalari“ (1989) 
„Ishq kemasi“ (1990) 
„Koʻnglimda bir yor“ (1991), 
„Bevafo koʻp ekan“ (1993) 
„Yolgʻonchi yor“ (1993) 
„Erka kiyik“ (1995) 
„Osmonimga olib ketaman“ (1998) 
Mazkur kitoblarga kirgan sheʼrlarda Muhammad Yusufga mansub boʻlgan 
avlodning eng oliyjanob va yuksak insoniy fazilatlari bilan birga yoshlik sururi, 
ishq va muhabbatning nafis navolari, oʻzbekona, sodda, ayni paytda ezgu, 
bokira va betakror tuygʻu hamda kechinmalari oʻzining yorqin ifodasini topgan. 
Soʻzning badiiy imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanish, musiqiy ravonlik, 
tuygʻular tiniqligi, samimiylik va mayinlik, ruhiyat manzaralarini loʻnda va 
yakdil ifodalay bilish Muhammad Yusuf sheʼriy uslubining yetakchi 
xususiyatlaridir. Uning qalamiga mansub aksariyat sheʼrlar taniqli xonandalar 
tomonidan ijro etilmoqda. 
Muhammad Yusuf ijodi ayni gullab yashnagan paytda, Ellikqalʼa tumanida 
sheʼriyat muxlislari bilan uchrashish maqsadidagi ijodiy safarida 2001-yil 29-
iyulda vafot etgan. Andijonda dafn etilgan. Toshkent shahri va Marhamat 
tumanidagi koʻchalardan biri, shuningdek, Andijon shahridagi bolalar 
kutubxonasi va Marhamat tumanidagi ijod maktabi Muhammad Yusuf nomi 
bilan ataladi. 
Muhammad Yusuf xalqimiz sevgan shoirlardan edi. U 1954 yil 26 aprelda 
Andijon viloyati Marhamat tumanining Qovunchi qishlogʻida dehqon oilasida 
dunyoga keldi. 
Oʻrta maktabdan soʻng Rus tili va adabiyoti institutiga kirib, uni 1978 yili 
tamomladi. 1978-1980 yillarda respublika Kitobsevarlar jamiyatida, 1980-1986 
yillarda “Toshkent oqshomi” gazetasida, 1986-1992 yillarda Gʻafur Gʻulom 
nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyotida, “Oʻzbekiston ovozi” gazetasida 

---

ishladi.Umrining soʻnggi yillarida Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining 
kotibi vazifasini bajardi 
.U oʻnga yaqin sheʼriy toʻplamlar, koʻplab qoʻshiqlarning muallifi sifatida keng 
kitobxonlar qalbiga kirib ulgurdi. Shoirning dastlabki sheʼrlari “Oʻzbekiston 
adabiyoti va sanʼati” gazetasida 1976 yili eʼlon qilindi. Soʻngra “Tanish 
teraklar” (1985), “Bulbulga bir gapim bor” (1987), “Iltijo” (1988), “Uyqudagi 
qiz” (1989), “Halima enam allalari” (1989), “Ishq kemasi” (1990), “Koʻnglimda 
bir yor” (1991), “Bevafo koʻp ekan” (1991), “Erka kiyik” (1992), “Yolgʻonchi 
yor” (1994) kabi sheʼriy toʻplamlari, saylanmalari nashr etildi. 
1989 yilda esa “Uyqudagi qiz” nomli sheʼriy toʻplami uchun unga respublika 
Yoshlar tashkilotining mukofoti berildi. 
U rostgoʻy shoir, halol va pokiza qalb egasi edi. Shoir muhabbat haqida 
kuylaydimi, bevafo yor haqida qoʻshiq toʻqiydimi yoki tariximiz sahifalarini 
qalamga oladimi, ularda hamisha hayotga, haqiqatga hamnafaslik sezilib turadi. 
Satlardagi ravonlik, soddalik va xalqonalik sabab shoir sheʼrlari tezda yodda 
qoladi. 
1998 yili Muhammad Yusufga “Oʻzbekiston xalq shoiri” degan yuksak unvon 
berildi. 
Shoir 2001 yilning 1 avgust kuni 47 yoshida olamdan oʻtdi. 

---