Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

So’lakning tarkibi va hazmlovchi ta’siri. So‟lak ajralishiga – salivasiya 
deyiladi, u rangsiz, yengil ko‟pilanuvchi,engil tupiriluvchi, cho‟ziluvchi, hidsiz va 
ta‟msiz ishqoriy muhitga ega bo‟lgan suyuqlikdir. Uning ishqoriyligi bir kunning 

---

o‟zida turli odamlardagidek, aynan bir odamning o‟zida ham o‟zgarib turadi (pH-
5,25-7,54). So‟lakning muhiti ovqatlangandan keyin kislotali tomonga ham o‟tishi 
mumkin. 
So‟lakning reaksiyasi va tarkibi jihatidan hayvonlarnikidan odamlarniki farq 
qiladi. Odamlar so‟lagining zichligi 1,002 dan 1,017 gacha o‟zgarib turadi. 
So‟lakning tarkibida suv 98,5 dan 99,5 % gacha va qattiq moddalar esa 0,5 dan 1,5 
% gacha bo‟lib, uning 2/3 – qismiga yaqini organik moddalar va 1/3 –qismiga 
yaqini tuzlardir. 
So‟lakda; a) xlorid, fosfat, sul‟fat tuzlarining qoldiqlari, natriy, kaliy va 
kalsiy bikarbonatlari, azotning achchik tuzi, ammiak, odamlar so‟lagi tarkibida esa
yuqoridagilardan tashqari sul‟fotsianli kislotalar birikmasi – rodanidlar kabi 
anorganik moddalar saqlanadi. b) musin, globulin hamda aminokislotalar, 
kreatinin, siydik kilotasi va mochevina kabi organik birikmalar ham saqlanadi.
Sulakning tarkibida mikroblarni juda tez eritib yuboruvchi fermentga 
o‟xshash modda lizosim saqlanadi, uncha katta bo‟lmagan miqdorda proteolitik va 
linolitik fermentlar va shular qatorida oksidaza va peroksidazalar ham saqlanadi. 
O
2
, N va ayniqsa CO
2
kabi jiddiy miqdordagi gazlar ham saqlanadi. 
So‟lak va ovqat hazmlash kanaliga tushadigan dastlabki suyuqlik sifatida 
quruq moddalarni yumshatadi, eruvchi moddalarni eritadi va qattiq, dag‟al 
moddalarni 
shilimshiq 
modda-musin 
bilan o‟rab ularning yutilishini 
yengillashtiradi. So‟lak zararli moddalarni neytrallaydi, ularni konsentrasiyasini 
suyultiradi hamda og‟iz bo‟shlig‟ining shilliq pardasiga o‟tirib qolgan zaharli va 
zararli moddalarni yuvadi.
Odamlar so‟lagida kraxmalni parchalab qator dekistrinlardan keyin 
glyukozaga aylanishini ta‟minlovchi ptialin, hayvonlarda esa amilaza fermenti 
saqlanadi. Ptialin ishqorli, neytral va kuchsiz kislotali muhitda ta‟sir ko‟rsatadi. 
Me‟daning kislotali shirasi bu fermentning ta‟sirini tormozlaydi, lekin uni 
parchalamaydi va bu fermentning faoliyat ko‟rsatishi uchun eng qulay muhit pH- 
6,7 dir. 20 yoshdan boshlab odamlar so‟lagida ushbu fermentning kamaya borishi 
kuzatiladi. 
So‟lak tarkibida katta miqdorda ishqorlarning saqlanishi, so‟lak hosil 
bo‟lishida ularning qondan ajralishi qon reaksiyasining nisbatan doimiyligini 
ta‟minlashga yordam beradi. Bundan tashqari so‟lak tarkibidagi ishqorlar me‟da 
shirasining ortiqcha kislotaligini pasaytiradi.