Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

6.  Amaliyot  mashg’uloti  topshirig’ini  bajarishdan  kutiladigan  natijalar:  mavzu  yuzasidan 
bilimlarni  tizimlashtirish  va  mustahkamlash;  amaliy  masalalarni  yechishda  nazariy  tushunchalardan 
foydalana  bilish;  masalani  yechishning  to’g’ri  usulini  tanlay  bilish;  masalani  mustaqil  yechish 
ko’nikmasini hosil qilish; masalaning yechimini mustaqil tahlil qila bilish. 
7.  Laboratoriya  mashg’uloti  topshirig’ini  bajarishdan  kutiladigan  natijalar:  mavzu  yuzasidan 
bilimlarni  tizimlash-tirish  va  mustahkamlash;  laboratoriya  mashg’uloti  topshirig’ini  bajarishda  nazariy 
tushunchalardan  foydalana  bilish;  topshiriqni  bajarishning  to’g’ri  usuli  va  ketma-ketligini  tanlay  bilish; 
topshiriqni  mustaqil  bajarish  va  uni  amaliyotga  qo’llay  bilish  ko’nikmasini  hosil  qilish;  topshiriqning 
yechimini mustaqil tahlil qila bilish. 
8. Seminar mashg’uloti va mustaqil ish topshirig’ini bajarishdan kutiladigan natijalar: mavzuga 
oid qo’shimcha materiallarni axborot manbalari (kutubxona, internet tarmog’i, vaqtli matbuot va hokazo) 
dan  topish,  konspektlashtirish  va  ularni  o’rganish;  mavzu  yuzasidan  matn  bilan  ishlash,  bilimlarni 
tizimlashtirish  va  mustahkamlash;  fikrlar  ketma-ketligini  tanlay  bilish;  o’z  ustida  malakaviy  ishlashni 
o’rganib  borish;  nutqni  rivojlantirish  va  eslab  qolish  qobiliyatini  kuchaytirish;  o’z  fikri  va  guruh  fikrini 
tahlil qilib, bir yechimga kelib, yakuniy xulosani bayon qilish; mavzuni hayotiy voqyealar bilan bog’lash; 
mustaqil tahlil va xulosalar chiqara bilish; pedagogik mahoratni shakllantirib borish. 
9. Mustaqil ish turlari: 
  takrorlash  va  mashq  qilish:  takrorlash;  tahlil  qilish;  qayta  ishlash;  mustahkamlash; 
chuqurlashtirish; eslab qolish; ko’nikma hosil qilish; malakani shakllantirish; 
  yangi  bilimlarni  mustaqil  o’zlashtirish:  yangi  mavzular;  axborot  manbaini  izlab  topish  va 
konspektlashtirish; mustaqil fikrlar tuzish; 

 
42
  ijodiy  xarakterdagi  ishlar:  muammoli  vaziyatlarni  aniq-lash;  test  va  topshiriq  tuzish;  slaydlar 
tayyorlash; musta-qil qaror qabul qilish; yangi usullar yaratishga intilish. 
10. Mustaqil ta’limni tashkil qilishda foydalanadigan vositalar: 
  nazariy  mashg’ulotlarda  foydalanadigan  vositalar  (dars-lik;  o’quv  qo’llanma;  masala  va  mashq 
to’plami;  diapozitivlar;  lug’atlar;  masalalar  to’plami;  magnit  yozuv;  video  yozuv;  o’rgatuvchi  dasturlar; 
multimedia va hokazo); 
  amaliy  mashg’ulotlarda  foydalaniladigan  vositalar  (yo’-riqnomalar  to’plami;  tabiiy  o’qitish 
vositalari;  xarakatlanuvchi  modellar;  o’quv  plakatlari;  yo’riqnoma;  texnologik  xaritalar;  trasparantlar; 
modellar; elektron kitoblar; maketlar; testlar va hokazo). 
 
1.2. Gidravlika fanining mazmuni 
 
Suyuqliklarning  ochiq  va  yopiq  o’zanlarda  harakati,  suyuqlikning  idish  va  suyri  qattiq  jismlar 
sirtlariga  kuch  ta’siri  masalalarini  o’rganish  bilan  bog’liq  ko’plab  har  xil  texnik  masalalarni  yechish 
gidromexanika  deb  ataluvchi  keng  qamrovli  fanni  yuzaga  keltirdi.  Bu  fan  umumiy  holda  ikki  bo’limga 
bo’linadi: texnik gidromezanika; suyuqlik va gazlarning nazariy mexanikasi (1.1-rasm). 
Gidravlika  fani  suyuqlik  va  gazlarning 
harakat  va  muvozanat  holatlari,  qonunlari  va 
ularni  turli  amaliy  va  texnik  masalalarga 
qo’llash usullari haqida fan hisoblanadi. 
1.1-rasm. Gidromexanika bo’limlari. 
 
Fanning  maqsadi:  mexanika  yo’nalishi  bo’yicha  ta’lim  olayotgan  talabalarga  gidravlika  fanini 
amaliyotga  tadbiq  qilish,  tajribaviy  natijalar  va  nazariy  ma’lumotlar  asosida  olingan  qonunlar  va 
formulalarni texnika va ishlab chiqarish obyektlarida, gidroinshootlarda ishlatishni o’rgatish. 
Bu  fanda  o’rganilayotgan  obyekt  suyuqlik  va  gaz  bo’lib,  ular  oson  deformasiyalanuvchan 
materiallar  hisoblanadi,  ya’ni  «suyuqlik»  deb  tushinilayotgan  tutash  fizik  jismning  zarracha-lari 
oquvchan,  boshqacha  aytganda,  bu  zarrachalar  xoxla-gancha  kichik  kuchlar  ta’sirida  o’zining  shaklini 
xoxlagancha keskin o’zgartiradi. Bu tushunchaga ko’ra suyuqlik odatdagi suyuqlik yoki tomchili suyuqlik 
(xuddi  shunday  gaz  ham)  deb  qabul  qilinadi.  Bu  o’z  navbatida  massaning,  impulsning,  energiyaning 
saqlanish  qonunlarini  maxsus  shakllarda  yozishni  va  ularni  yechishning  maxsus  usullarini  o’rganishni 
talab qiladi. Demakki,  masalaning  matematik korrekt qo’yilishi  talab qilinadi. Bu  yerda gidravlikaning 
asosiy  qonunlari  tomchili  suyuqliklar  uchun  o’rinli  bo’lib,  gazlar  uchun  esa  ularning  siqiliuvchanligi 
e’tiborga olinmagandagina (chunki bunday holatlar amaliyotda juda ko’p uchraydi) qo’llaniladi.  
«544200 – Mexanika» ta’lim yo’nalishi talabalari gidrav-lika fanini o’quv rejaga muvofiq o’rganib, 
shu fandan amaliy mashg’ulotlarni bajaradi. Shuning uchun talabalarda bu fanning gidrostatika bo’limiga 
oid  misol  va  masalalarni  yechish  ko’nikmalarini  hosil  qilishlariga  yaqindan  yordam  berish  maqsadida 
ushbu  uslubiy  ko’rsatma  yaratildi.  Bunda  shu  bo’limga  oid  qisqacha  tushunchalar,  bir  qator  misol  va 
masalalar,  ularning  namunaviy  yechimlari,  nazorat  savollar,  mustaqil  o’zlashtirishga  oid  adabiyotlar  va 
boshqa tarqatma materiallar keltitilgan. 
Suyuqlik  deb  ikkita  alohida  xususiyatga  ega  bo‘lgan  fizik  jismga  aytiladi:  yetarlicha  kishik  kuch 
ta’sirida  ham  o‘z  hajmi-ni  keskin  o‘zgartiruvchan  va  oquvchan,  yengil  qo‘zg‘aluvchan.  Boshqacha 
aytganda,  suyuqliklar  –  bu  molekulalari  betartib  joylashgan,  vaqti-vaqti  bilan  bir  muvozanat  holatdan 
boshqa-siga  sakrab  o‘tib  turadigan  moddalar.  Suyuqlikning  eng  muhim  mexanik  xarakteristikalari  bu 
uning  zichligi,  solishtirma  og‘irligi  va  qovushoqligi.  Suyuqliklar  ikki  ko’rinishda  bo’ladi:  tomchili 
suyuqliklar;  gazsimon  suyuqliklar  (1.2-rasm).  Tomchili  suyuqliklar  odatdagi  umumiy  suyuqlik  deb 
ataluvchi  tushuncha  bilan  ifodalanuvchi  suv,  neft,  kerosin,  yog’  va  hokazo  moddalar.  Gazsimon 
suyuqliklar esa odatdagi gazsimon moddalar: 
havo, kislorod, azot, propan va hokazo. 
 
1.2-rasm. Suyuqlikning ko’rinishlari. 
 
Gidrostatika  –  bu  suyuqlik  va  gazlar 

 
43 
mexanikasi  fanining  suyuqlikning  muvozanati  va  sokin  holatidagi  suyuqlikning  unga  botirilgan  jismga 
ta’siri qonuniyatlarini o‘rganuvchi bo‘limi. 
Suyuqlik  va  gazlarning  gidrostatik  xossalari  o‘zining  molekulyar  tuzilishiga  ko‘ra  qattiq  jismlar 
xossalaridan keskin farq qiladi. Gazlar o‘zini saqlayotgan idish shaklida bo‘ladi. Yetarlicha kichik ta’sir 
kuchi  yordamida  suyuqlikning  hajmini  o‘zgartirmasdan  uning  shaklini  o‘zgartirish  mumkin.  Og‘irlik 
kuchi  maydonidagi  suyuqlik  uni  saqlayotgan  idish  saklida  bo‘ladi.  Sokin  suyuqlikning  sathi  (gazlardan 
farqli), uni saqlayotgan idishning shaklidan qat’iy nazar, ogirlik kuchi ta’siri yo‘nalishiga perpendikulyar 
bo‘ladi.  
Gidrostatikaning  asosiy  qonunlari:  Guk  qonuni;  Paskal  qonuni;  energiyaning  saqlanish  qonuni 
(gidrostatikaning asosiy tenglamasi); tutsh idishlar qonuni; Arximed qonuni; jismning suzish sharti. 
Gidrostatikaning asosiy tenglamalari: Eyler tenglamasi (suyuqlikning muvozanat tenglamasi); teng 
bosimli sirt tenglamasi; gidrostatik bosim taqsimoti tenglamasi (Paskal qonuni);  uzviylik tenglamasi; 
 
1.3. Gidravlika fani rivojining qisqacha tarixi 
 
1. Gidravlika fanining dastlabki manbalari.  
Gidravlika  tarixan  dunyoda  eng  qadimgi  fanlardan  biri  hisoblanadi.  Suyuqliklar  mexanikasini 
o’rganishga  katta  amaliy  qiziqishning  bir  qator  ob’yektiv  sabablari  mavjud.  Birinchidan,  tabiatda  juda 
katta  suyuqlik  zahitasi  majud  va  hama  vaqt  inson  yengil  erisha  oladi.  Ikkinchidan,  suyuq  jismlar 
insonning  amaliy  faoliyatida  qulay  «yollanma  ishchi»  sifatida  foydalanishi  mumkin  bo’lgan  bir  qator 
foydali  xossalarga  ega.  Bundan  tashqari  hayot  uchun  muhim  bo’lgan  bir  qator  ximik  almashinuv 
reaksiyalar aynan suyuq fazada (ko’prog suvli qorishmalarda) yuz beradi. 
Shu  sababli  inson  o’z  taraqqiyotining  dastlabki  bosqichlaridayoq  suyuqliklarga  qiziqqan.  O’sha 
davrlarda suv va havo (ya’ni suyuqlik va gaz) tabiat hodisalarining asosiy sababchisi deb qaralgan. Tarix 
shuni  ko’rsatadiki,  qadimda  insonlar  o’zlarining  suv  va  havo  bilan  bog’liq  ko’plab  amaliy  masalalarini 
muvaffaqiyatli  yechishganlar.  Arxeologik  tadqiqotlar  natijasida  taxminan  eramizdan  5000  yilcha  avval 
Misr  va  Xitoyda,  keyinchalik  qadimgi  dunyoning  boshqa  davlatlari:  Suriya,  Vavilon,  Yunoniston,  Rim, 
Hindiston,  Yaqin  va  O’rta  sharqda  har  xil  gidravlik  inshootlar  qurilmalari:  kanallar,  suv  to’g’onlar,  suv 
charxpalaklarini  ifodalovchi  rasmlar  (dastlabki  chizmalar)  topilganligi  buni  tasdiqlaydi.  Aslida  bu 
inshootlarning  hech  qanday  hisobi  bajarilmagan,  ular  o’sha  zamon  ustalarining  amaliy  ko’nikmalari  va 
san’atlari asosida barpo etilgan. 
Gidravlik  masalalarni  yechishga  ilmiy  yondashishning  dastlabki  korsatmalari  eramizdan  avvalgi 
250  yilda  Yunon  olimi  Arximed  (287-212)  tomonidan  suyuqlikka  botirilgan  jismga  uning  bosimi  (yoki 
suyuqlikka  botirilgan  jismning  muvozanati)  haqidagi  qonunning  ochilishi  (Arximedning  «Suzuvchi 
jismlar  haqida»  nomli  dastlabki  qo’lyozmasi  yaratilishi)  bilan  aloqador.  Uning  ishlari  bir  qator  ajoyib 
gidravlik apparatlar (porshenli nasos, sifonlar va hokazo)ning yaratilishiga turtki bo’ldi. Keyinchalik 1500 
yil ichida gidravlikaga deyarli muhim o’zgartirishlar kiritilmadi. Shu davrda bu fan deyarli rivojlanmadi, 
xususan XV asrgacha gidravlikaga oid birorta ham qo’lyozma saqlanmagan. 
2.  Gidravlikaning  fan  sifatida  yuzaga  kelishi.  Eramizning  XV-XVII  asrlariga,  ya’ni  tiklanish 
yoki  tarizchilar  aytganidek  Renessans  davdiga  kelib  shunday  ilmiy  ishlari  paydo  bo’ldiki,  bunda 
Leonardo  da  Vinchi  (1548-1620)  –  jismlarning  suzishi,  suyuqliklarning  quvur  va  kanallarda  oqishi, 
Galileo  Galiley  (1564-1642)  –  suyuqlik  muvozanati  va  harakatining  asosiy  tamoyillari,  Evanjelist 
Torrichelli (1604-1647) –  siqilmaydigan suyuqliklarning  idish teshigidan oqib chiqish tezligi  formulasi, 
Blez  Paskal  (1623-1727)  –  suyuqlikda  bosim  uzatilishi  (gidrostatik  bosimning  ikkinchi  xossasi),  Isaak 
Nyuton  (1643-1727)  –  mexanikaning  asosiy  qonunlar,  butun  olam  tortishish  qonuni,  suyuqliklarning 
harakatida  ichki  ishqalanish  qonunini  yaratib,  gudravlikaning  muammo  va  masalalarni  yechishga  o’z 
ilmiy  ishlarini  bag’ishlab,  ular  gidravlikaning  keyinchalik  fan  sifatida  rivojlanishiga  poydevor 
yaratishdilar. XV asrda Leonardo da Vinchining «Daryo va o’zanlarda suvning harakati va uni o’lchash» 
nomli  asari  uning  o’limidan  307  yil  keyin  1828  yilda  chop  etildi.  Golland  olimi  Simon  Stevin  (1548- 
1620) esa 1586 yilda o’zining «Gidrostatika asoslari» nomli asarini chop etdi. 
Ammo  faqatgina  XVIII  asrga  kelib  suyuq  jismlarni  o’rganish  sohasida  Peterburg  Fanlar 
Akademiyasining  akademiklari  Daniel  Ivanovich  Bernulli  (1700–1782)  –  ideal  suyuqlikda  solishtirma 
energiya  zahirasi  tenglamasi,  Leonard  Pavlovich  Eyler  (1707–1783)  –  suyuqlikning  muvozanat  va 

 
44
harakat  differensial  tenglamasi,  Mixail  Vasilyevich  Lomonosov  (1711–1765)  –  energiyaning  saqlanish 
qonunini yaratib zamonaviy gidravlikaga mustahkam poydevor qo’ydilar.  
XVII  asr  oxirlariga  kelib  Fransiyada  suyuqliklarning  texnik  mexanikasi  nomli  fransuz  maktabi 
ochildi. Bu maktabning etuk namoyondalari, Parij Fanlar Akademiyasining a’zolari Antuan Shezi (1718-
1798),  J.Sh  Borda  (1733-1799),  X.Pito  (1695-1771),  mahalliy  qarshiliklarga  oid  bir  qator  masalalarni 
yechib, shu sohaning qator ilmiy yutuqlariga erishdilar. 
Fransiyalik  muhandis–gidrotexnik  P.Dyubua  (1734-1809)  o’zining  «Gidravlika  asoslar»  nomli 
kitobi  bilan  mashhur  bo’lgan.  Italiyalik  olim  G.B.Venturi  (1746-1822)  va  D.Poleni  (1685-1761)  – 
suyuqlikning  teshikdan,  nasadkadan  va  oqova  novidan  oqishi,  Yu.  Veysbax  (1806-1871)  –  suyuqlik 
oqimiga  qarshilik,  imgliz  olimi  O.Reynolds  (1842-1912)  –  laminar  va  turbulent  oqimlarni  o’rganishga 
katta hissa qo’shdilar. 
XIX-XX  asrlarda  gidravlikani  amaliy  fan  sifatida  rivojlanishiga  hamda  gidravlika  va 
gidromexanikada qo’llaniladigan nazariy va amaliy masalalarni o’rganish usullarini yaqinlashtirgan ilmiy 
izlanishlar  bu  nemis  olimlarining:    M.Veber  (1871-1971),  F.Forxgeymer  (1852-1933),  L.Prandtl  (1875-
1953)  –  chegaraviy  qatlam  nazariyasi,  X.Blazius  (1883-1951)  ni  o’rganishga  qo’shgan  salmoqli 
hissalaridir.  
Qovushoq  suyuqliklarning  harakati  haqidagi  bilimlar  asosini  1821  yilda  fransuz  olimi  Lui  Mari 
Anre Navye (1785-1836) boshlab berdi va u ingliz olimi Dj.G.Stoks (1819-1903) tomonidan 1845 yilda 
yakuniy  holga keltirildi,  bunda u kuchlanishning deformatsiya tezligidan chiqli  bog’liqligi asoslab berdi 
hamda  qovushoq  suyuqlikning  fazoviy  harakat  tenglamasini  yakuniy  shaklga  keltirdi  (keyinchalik  bu 
tenglama  Navye-Stoks  tenglamasi  deb  nom  oldi).  1846  yilda  Stoks  quvur  va  kanallarda  qarshilikni 
nazariy va amaliy tadqiq qilishning nazariy yechimini berdi. 
Franzsuz  vrachi  va  tadqiqotchisi  J.Piazeyl  (1799-1869)  juda  kichik  diametrli  quvurlarda 
(kapilyarlarda)  qovushoq  suyuqlikning  harakatini  eksperimental  tadqiq  qilib,  1840-1842  yillarda 
tomirlarda qonning harakatini o’rgandi. 
Suyuqlikning  uyurmali  harakati  haqidagi  bilimlarning  yaratuvchisi  deb  1858  yilda  ideal 
suyuqlikning  uyurmali  harakati  haqidagi  asosiy  teoremalarni  yaratgan    G.Gelmgoltsni  bilishadilar. 
Uyurmalar nazariyasi meteorologiya, samolyot qanoti nazariyasi, propeller va kema vinti nazariyasining 
rivojida juda katta ahamiyat kasb etdi.  
Nikolay  Egorovich  Jukovskiy  (1847-1921)  kabi  olimlarning  ishlaridir:  Rossiyada  1791  yilda 
A.Kolmakov  tomonidan  gidravlikaga  oid  birinchi  qo’llanma  shop  etildi;  I.S.Gromeka  -  suyuqlikning 
uyurmali harakati tenglamasini, 1881 yilda «Siqilmaydigan suyuqlik harakatining ba’zi hollari» mavzuli 
ishida  suyuqlik  harakati  tenglamasining  yangi  shaklini  taklif  etdi;  1883  yili  Nikolay  Pavlovich  Petrov 
(1836-1920)  moylash  (smazka)  gidrodinamik  nazariyasini  yaratdi;  1898  yili  «rus  aviatsiyasining  otasi» 
N.E.Jukovskiy  quvurlarda  gidravlik  zarba  nazariyasini  yaratib,  suyuq  elementning  uyurmali  va 
deformatsion  harakatini  tahlil  qilib  va  bularga  doir  kitob  nashr  etib,  gidrodinamikaga  salmoqli  hissa 
qo’shdi. 
Shu  va  ulardan  keyingi  olimlardan  Veysbax,  Prandtllarning  ilmiy  ishlarid  hisobiga  gidravlikada 
yaratilgan nazariy tadqiqotlarni amaliy va eksperimental ishlar bilan bog’lash imkoniyati tug’ildi. Bazen, 
Puazeyl, Reynolds, Frud, Stoks va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqodlati esa real (qovushoq) suyuqliklar 
dinamikasi  haqidagi  bilimlarni  rivojlantirdi.  Navye-Stoksning  differensial  tenglamasi  real  suyuqliklar 
harakatini  tashqi  shartlardan  bog’liq  holda  shu  suyuqlik  parametrlarining  funksiyasi  sifatida  tavsiflash 
imkonini  berdi.  Umumlashtirib  aytganda,  bu  olimlarning  ilmiy  izlanishlari  asosan  oqimning 
turbulentligini,  qovushoq  suyuqliklar  harakatiga  qarshilikning  umumiy  qonunlarini  o’rnatish, 
suyuqliklarning  quvurlarda,  kanallarda  va  oqova  novlarda  harakatini  tadqiq  qilishga  bag’ishlangan. 
Bundan tashqari ular asosiy e’tiborlarini o’lchov  va o’xshashlik  nazariyasini  yaratishga   va  laboratoriya 
eksperimentlarini o’tkazishga qaratdilar. 
3. Gidravlika fani rivojining zamonaviy bosqichi.  
Zamonaviy  inshootsozlik,  mashinasozlik,  aviatsiya,  transport  va  sanoatning  boshqa  sohalarida 
gidravlikaning  amaliy  ahamiyati  bebaho.  Gidravlika  fani  amaliy  muhandislik  fani  sifatida  har  xil 
gidrotexnik  insootlar  va  gidromashinalarni  hamda  ulardan  tashkil  topganhar  xil  gidrotizimlarni 
loyihalashda  keng  qo’llanilmoqda.  Har  qanday  avtomobil,  uchuvchi  apparat,  suzuvchi  ob’ektlar,  suv 
to’g’onlari  va  dambalari,  oqava  novi  va  bosqalarda  asosan  gidravlik  tizimlar  qo’llaniladi.  Sanoatda esa 
juda  katta  kuchni  yuzaga  keltiruvchi  gidravlik  press  (zichlagich)siz  biror  ish  qilib  bo’lmatdi.  Eyfel 

 
45 
bashnyasi  qurilishi  tarixidan  qiziqarmi  dalilni  keltirishimiz  mumkin.  Bashnyaning  tayyor  bo’lgan  ko’p 
tonnali  qurilmasini  beton  asosga  o’rnatish  uchun  uning  har  bir  tayanchiga  o’rnatilgan  gidravlik  press 
yordamida unga qat’iy vertikal holat berildi.  
Gidravlika fani masalalari insonning har bir qadamida uchraydi: ishda, uyda, transportda va hokazo. 
Tabiatning o’zi  insonda gidravlik tizimni o’rnatgan:  yurak –  nasos;  jigar –  filtr;  buyrak –  himoyalovchi 
klapanlar;  qon  tomirlar  (inson  organizmida  ularning  umumiy  uzunligi  100000  km)  –  quvurlar.  Bizning 
yuragimiz bir kunda 60 tonna (bu to’ldirilgan temityol sisternasiga teng miqdor) qonni haydaydi. 
XX  asrga  kelib  nazariy  va  amaliy  gidravlika  sohasida  yaratilgan  ilmiy  ishlar  amaliy  masalalarni 
yechish  usullarini  rivojlantirish,  tadqiqotlarning  yangi  usullarini  yaratish,  yangi  yo’nalishlar  (filtratsiya 
nazariyasi,  gazo-  va  aerodinamika  va  hokazo)ga  yo’naltirildi.  Masalan,  A.N.Kolmagorov  -  turbulentlik 
nazariyasi;  N.N.Pavlovskiy  –  filtratsiya  nazariyasi  va  suyuqlikning  notekis  harakati;  I.N.Kukolevskiy  – 
mashinasozlik  gidravlikasi  nazariyasi;  S.A.Xristianovich  –  suyuqlikning  nobarqaror  harakati  va 
boshqalar. 
O’zbekistonda esa  
Gidravlikaning  amaliy  masalalarini  yechishda  hammaga  ma’lum  bo’lgan  quyidagi  tadqiqot 
usullariga tayaniladi:  
  cheksiz kichik miqdorlarni tahlil qilish usuli;  
  o’rta qiymatlar usuli;  
  o’lchovlar tahlili usuli;  
  analog usuli;  
  eksperimental usul. 
Cheksiz  kichik  miqdorlarni  tahlil  qilish  usuli  –  bu  suyuqlik  va  gazlar  miuvozanati  va  harakati 
jarayonlarini  miqdoriy tavsiflashning  boshqa usullarga ko’ra eng qulayidir. Bu usul ob’ektlar  harakatini 
atom-molekulyar  darajasida,  ya’ni  harakat  tenglamasini  chiqarishda  suyuqlikni  (yoki  gazni)  modda 
tuzilishining  molekulyar-kinetik  nazariyasi  nuqtai  nazaridan  qarash  zarur  bo’lganda  juda  yaxshi  samara 
beradi.  Bu  usulning  asosiy  kamchiligi  –  bu  abstraktlikning  deyarli  yuqori  darajada  ekanligida  bo’lib, 
talabadan  nazariy  fizika  sohasida  juda  keng  bilimga  ega  bo’lishni  hamda  matematik  analiz  va  vektor 
analizning har xil usullaridan mohirona foydalanishni talab qilishidadir. 
O’rta  qiymatlar  usuli  hammabobroq  usullardan  biri  bo’lib,  bu  usul  moddaning  tuzilishi  haqidagi 
sodda  farazlarning  asosiy  gipotezalariga  tayanadi.  Bunda  asosiy  tenglamalarni  chi-qarish  ko’p  hollarda 
molekulyar-kinetik  nazariyasi  bilimlariga  ega  bo’lishni  talab  qiladi,  bu  usul  bilan  olingan  tadgigot 
natijalari esa «sog’lom fikr»ga qarshi bo’lmaydi va asoslangan bo’lib ko’rinadi. Bu usulning kamchiligi 
tadqiqot predmeti haqida ba’zi aprior farazlarga ega bo’lish zarurligida.  
O’lchovlar  tahlili  usulini  tadqiqotning  qo’shimcha  usullaridan  biri  sifatida  qarash  mumkin  va  u 
o’rganilayotgan mexanik jarayonlarni har tomonlama bilishni taklif etadi. 
Analog  usuli  o’rganilayotgan  mexanik  jarayon  kabi  moddaning  o’zaro  ta’sirlashish  turiga  oid 
mukammal o’rganilgan jarayonlar bor bo’lganda qo’llaniladi. 
Eksperimental  usul  boshqa  tadqiqot  usullari  biror  sababga  ko’ra  qo’llanilishi  mumkin  bo’lmagan 
hollarda  tadqiqotning  asosiy  usuli  hisoblanadi.  Bu  usuldan  ko’pincha  boshqa  usullar  bilan  olingan 
natijalarning qay darajada to’g’riligini tasdiqlash uchun kriteriya sifatida foydalaniladi. 
 
1.4. Suyuqlik va gazlarning mexanik xarakteristikalari va asosiy xossalari 
 
Suyuqlik – bu  moddaning agregat holatlaridan  biri. Suyuq holat qattiq  jism  va gaz orasidagi  holat 
hisoblanadi.  Suyuqlik  va  gazlar  asosan  ikkita  xossaga  ega:  tutashlik  va  oson  qo’z-g’aluvchanlik  yoki 
oquvchanlik. Shuning uchun oquvchanlik  xossasiga ega,  yani  mustaqil o’z  hajmini saqlash  xususiyatiga 
ega  bo’lmagan  fizik  jism  suyuqlik  deb  ataladi.  Gidravlikada  harakati  qonunlari  va  muvozanati 
o’rganiluvchi suyuqliklar ikkita sinfga bo’linadi: siqiluvchan suyuqlik va gazlar; qariyb siqilmaydigan – 
tomchili  suyuqliklar.  Gidravlikada  ideal  va  real  suyuqliklar  qaraladi.  Ideal  suyuqlik  deb  zarrachalari 
o’rtasida  ichki  ishqalanish  kuchlari  bo’lmagan  suyuqlikka  aytiladi.  Natijada  u  siljishning  urinma 
kuchlariga va cho’zuvchi kuchlarga qarshilik korsatmaydi. Ideal suyuqlik umuman siqilmaydi, u siquvchi 
kuchlarga cheksiz katta qarshilik korsatadi deb faraz qilinadi, ya’ni bunday suyuqlikning qovushoqligi va 
issiqlik  o’tkazuvchanligi  yo’q.  Aslida  tabiatda  bunday  suyuqlik  yo’q,  bu  ilmiy  abstraksiya  bo’lib, 

 
46
suyuqlik  va  gazlarga  oid  mexanikning  umumiy  qonunlarini  tahlil  qilishni  soddalashtirish  uchun  zarur. 
Real yoki haqiqiy suyuqliklar esa urinma va chozuvchi zo’riqishlrga ma’lum darajada qarshilik ko’rsatadi 
hamda  qisman  siqiladi.  Shuning  uchun  gidravlikaning  ko’plab  masalalarini  yechishda  ideal  va  real 
suyuqlik-larning  bu  farqini  hisobga  olmaslik  mumkin.  Shunga  ko’ra  ideal  suyuqlik  uchun  chiqarilgan 
qonunlarni ma’lum tuzatishlar bilan, ba’zida esa ularsiz real suyuqliklarga qo’llash mumkin. 
Mexanikada  harakat  qonunini  o’rgana  turib,  alohida  molekulaning  holati  qaralmaydi,  aksincha, 
o’rganilayotgan  muhit  bo’shliqlarsiz  va  uzilishlarsiz  shu  modda  bilan  to’l-dirilgan  deb  faraz  qilinadi. 
Suyuqlik  va  gazlar  uchun  uzviylik  sharti  bajarilgan  deyiladi,  agar  oqimning  xarakterli  o’lchamlari 
(masalan,  quvurning  diametri,  yopqishning  diametri  va  hokazo)  molekulalarning  harakatini 
xarakterlovchi parametrlarga (masalan, molekula tebranishining amplitudasiga) nisbatan juda katta bo’lsa.  
Suyuqlikning  oquvchanligi  deb  uning  xoxlagancha  kichik  kuchlar  ta’sirida  cheksiz 
deformatsiyalanish  xususiyatiga  aytiladi.  Suyuqlik  va  gazlar  osongina  qismlarga  ajralmasdan  o’zlarini 
saqlab  turgan  idish  shakliga  kiradi.  Oson  qo’zg’aluvchanlik  yoki  oquvchanlik  suyuqlik  va  gazlarning 
oqishini  yuzaga  keltiruvchi  tashqi  kuchlar  ta’siriga  qarshilik  ko’rsatish  xossasiga  mos  qovushoqlik 
tushunchasini  kiritish  imkonini  beradi.  Oquvchanlik  –  bu  qovushoqlikka  teskari  miqdor.  Suyuqliklar 
oquvchanlik chegarasiga ega emas. Gazlar suyuqliklarga nisbatan yetarlicha katta oquvchanlikka, shunga 
ko’ra, kichik qovushoqlikka ega. 
Tomchili  suyuqliklarning  quyidagi  eng  asosiy  fizik  xarakteristikalari  (zichlik  yoki  solishtirma 
og’irlik,  temperatura)  va  xossalari  (siqiluvchanlik;  temperaturaviy  kengayish;  cho’zilishga  qarshilik; 
qovushoqlik)ni  qaraymiz.  Suyuqlikning  bulardan  tashqari  ko’piklanish,  ximik  va  mexanik  chidamlik, 
singdiruvchanlik, bug’lanish, suyuqlikka gaz pufakchalarining aralashuvchanligi, kavitatsiyalanuvchanlik 
xossalari ham mavjud (bular haqida ma’lumotlar to’plashni talabalarga mustaqil ish sifatida qoldiramiz).