Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
 
Ms 
Bulardan boshqa Materiallar qarshiligi fani rivojiga o’z hissasini qo’shgan yana 
qaysi Sharq olimlarni bilasiz? 
 
TOPSHIRIQLAR 
Cho‘zilish va siqilishning statik aniq hollari. 
Sterjenlar uchun   va  
N
 epyuralari qurilsin, hamda brusning absolyut 
cho‘zilishi aniqlansin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
P
 

 

 

 

 

 

 

 

 
 

 

 

 
P
1 
P
 
P
 
P
1 
P
2 
P
2 
P
1 
P
 
P
1 
P
2 
P
 
F
2 
F
1 
F
 
F
 
F
1 
F
2 
F
2 
F
2 
F
1 
F
1 
F
 
F
 
P
1 
P
1 
P
1 
P
 
P
 
P
 
P
 
F
 
F
 
F
 
F
 
F
1 
F
1 
F
1 
F
1 
 
 
 
 
3  
 
 
9)
 
10)
 
11)
 
12)
 
13)
 
14)
 
15)
 
16)
 
20)
 
19)
 
18)
 
17)
 
P
 
P
 
P
 
P
 
P
 
P
 
P
 
P
1 
P
1 
P
1 
P
1 
P
1 
P
2 
P
2 
F
 
F
 
2F
 
F
 
F
 
2F
 
3F
 
F
1 
F
1 
F
1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 
2)
 
3)
 
4)
 
5)
 
6)
 
7)
 
8)
 
P
 
P
1 
F
 

 

 
1)
 

 
76
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Var. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
q, 
kN/
m 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
50 
60 
40 
40 
P, 
kN 
20 
30 
20 
13 
30 
150 
62 
30 
24 
20 
80 
20 
20 
130 
45 
40 
30 
30 
20 
60 
P
1
, 
kN 
16 
32 
12 
15 
50 
- 
30 
- 
16 
40 
- 
16 
80 
60 
35 
45 
- 
- 
- 
- 
P
2
, 
kN 
- 
- 
16 
8 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
30 
- 
30 
55 
- 
- 
- 
- 
F, 
m
2 
3 
2 
1.5 
2 
6 
3 
1.5 
4 
3 
2.5 
2 
1 
4 
6 
4 
4 
10 
12 
14 
20 
F
1
, 
m
2 
- 
- 
- 
- 
- 
2 
2 
3 
5 
3.5 
2.5 
4 
3 
5 
3 
3.5 
- 
- 
- 
- 
F
2
, 
m
2 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
2 
4 
2 
3 
- 
- 
- 
- 
l, 
m 
4 
2 
2 
2 
3 
4 
4 
3 
2 
3 
6 
2 
2 
2 
2 
2 
4 
4 
4 
4 
 
 
 
 
 
 
2- AMALIYOT DARSI 
 CHO’ZILISH VA SIQILISH (statik aniqmas masalalar) 
 
Cho’zilish  va  siqilishning  statik  aniqmas  hollariga  oid  namunaviy  masalalar  yechish  mavzusining  texnologik 
modeli 
O’quv soati – 2 soat 
Talabalar soni:      ta 
O’quv mashg’ulot shakli 
Amaliyot darsi 
Ma’ruza rejasi   
cho’zilish va siqilish uchun statik aniqmas masalalar  
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Cho’zilish va siqilishga doir statik aniqmas masalalar yechiladi  
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
  Cho’zilish va siqilishga doir asosiy 
tushunchalarni beradi 
  Statik aniqmaslikni tushuntiradi 
Cho’zilish  va  siqilishga  doir  Guk  qonunini 
mohiyatini tushunadi 
  Cho’zilish va siqilishga doir 
namunaviy masalalar yechib 
Asosiy 
tushunchalari 
va 
ta’riflarini 
yodlaydi,  eslab  qoladi,  tasavvurga  ega 

 
77
ko’rsatadi 
bo’ladi. 
O’qitish vositalari 
O’UM, ma’ruza matni, rasmlar, plakatlar, doska 
O’qitish usullari  
Axborotli ma’ruza, blis-so’rov, texnika-insert 
O’qitish shakllari  
Frontal, kollektiv ish 
O’qitish sharoiti  
Texnik  vositalar  bilan  ta’minlangan,  guruxlarda  ishlash    usulini 
qo’llash mumkin bo’lgan auditoriya.    
Monitoring va baholash 
og’zaki savollar, blis-so’rov 

 
78
 Cho’zilish va siqilishning statik aniqmas hollariga oid namunaviy masalalar yechish  mavzusining texnologik xaritasi 
 
Ish bosqich-
lari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi 
faoliyatining mazmuni 
 
1-bosqich. 
Mavzuga  
kirish  
(20 min) 
1.1.  O’quv  mashg’uloti  mavzusi,    rejasi, 
pedagogning  vazifasi  va  talabaning  o’quv 
faoliyati natijalarini aytadi. 
1.2.Baxolash mezonlari  (1 – ilova). 
1.3.Mavzuni  jonlashtirish  uchun  «Blis-
so’rov»  savollarini    beradi.    Blis-so’rov 
usulida  natijasiga  ko’ra  tinglovchilarning 
nimalarda 
adashishlari, 
xato 
qilishlari 
mumkinligining  tashxizini  amalga  oshiradi 
(2-ilova). 
2.29. Texnika-insert 
usulida 
mavzu 
bo’yicha  ma’lum  bo’lgan  tushunchalarni  
faollashtiradi.  (3-ilova ). 
 
Tinglaydilar.  
Yozib oladilar. 
 
Tinglaydilar. 
Yozib oladilar. 
Aniqlashtiradilar, 
savollar beradilar. 
 
2 -bosqich. 
Asosiy 
bo’lim 
(50 min) 
2.1. Savol yuzasidan ma’ruza qiladi. 
2.2.Ma’ruza  rejasining  hamma  savollar 
bo’yicha   tushuncha beradi. (4 - ilova). 
2.2. Ma’ruzada berilgan  savollar  yuzasidan 
umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5 - ilova). 
2.4.Tayanch iboralarga qaytiladi.  
2.5.  Talabalar  ishtirokida  ular  yana  bir  bor 
takrorlanadi. 
Tinglaydilar. 
 
Javob beradilar 
 
Yozadilar. 
UMKga qaraydilar 
Har bir tayanch 
tushuncha va iboralarni 
muhokama qiladilar. 
 
3-bosqich.  
Yakunlovch
i 
(10 min) 
3.1 
Mashg’ulot 
bo’yicha 
yakunlovchi 
xulosalar  qiladi.  Mavzu  bo’yicha  olingan 
bilimlarni  qayerda  ishlatish  mumkinligi 
ma’lum qiladi. 
3.2. 
Mavzu 
bo’yicha 
bilimlarni 
chuqurlashtirish 
uchun 
adabiyotlar 
ro’yxatini beradi. 
3.3.  Keyingi  mazvu  bo’yicha  tayyorlanib 
kelish uchun savollar beradi. 
 
 
 
Savollar beradilar. 
 
UMKga qaraydilar. 
UMKga qaraydilar. 
Uy vazifalarini yozib oladilar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
79
 
 
Amaliyot darsi. 
CHO’ZILISH VA SIQILISH 
Reja: 
1.Cho’zilish va siqilishning statik aniqmas hollariga oid namunaviy masalalar yechish 
Adabiyotlar: 1, 2, 3, 4, 5. 
 
Tayanch iboralar: 
 deformatsiya,  kuch,  moment,  kuch  intensivligi,  statik  anmiqmaslik,  mutloq  uzayish  va 
qisqarish 
Belgilar:
Ms 
- Muammoli savol 
Mt 
- Muammoli topshiriq 
Mv 
- Muammoli vaziyat 
Mm 
- Muammoli masala 

 
80
1-ilova 
Baholash mezoni: 
  Har bir savol javobiga                - 2 ball 
  Har bir qo’shimcha fikrga          - 2 ball 
  Har bir javoni to’ldirishiga         - 1 ball 
 
2-ilova 
 
 
 
                      
                . 
                               
      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-ilova 
 Insert texnikasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring. 
 
№ 
Asosiy tushunchalar 
Belgi 
1. 
Statik aniqmaslik nima 
 
2. 
Qushimcha tenglamalar qanday tuziladi 
 
3. 
Statik aniqmas masalalarni yechish tartibini keltiring 
 
4. 
Guk qonunu 
 
5. 
Kuch 
 
 
Kuchanish 
 
 
Deformatsiya 
 
 
Kuch birliklari 
 
 
 
 
6. 
1-qonun 
 
7. 
2-qonun 
 
8. 
3-qonun 
 
 
 
 
 
 Insert jadvali qoidasi 
 
 
 
 
 
.                  
 
 
Darsning mazmuni 
 
1.Cho‘zilish va siqilishning statik aniqmas hollari 
 
1-Namuna  
Mavzuni jonlashtirish uchun blits so’rov savollari 
 
1.     Chozilish va siqilish deganda nimani tushunasiz? 
2.  Cho’zilish va siqilish uchun Guk qonunini ayting? 
3.   Fizik tenglama nima? 
4.     Mutloq uzayish yoki qisqarish formulasini ayting? 
 
V- avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. 
+ - yangi ma’lumot 
? – tushunarsiz (aniqlanishi zarur bo’lgan ma’lumotlar)
 

 
81
   O‘zgarmas ko‘ndalang yuzasi F va uzunligi 
l
 bo‘lgan g‘o‘lacha ikki uchidan qisilgan va P kuch bilan yuklangan 
(2.5-rasm). 
 
 
 
G‘o‘lachaning yuqori va pastki qismlaridagi kuchlanishlarni aniqlang.
 
Yechish.  P kuch ta’sirida g‘o‘lachaning yuqori qismi cho‘ziladi, 
pastki qismi siqiladi. Biriktirilgan joylarda esa noma’lum reaksiya kuchlari  
1
R  va 
2
R  paydo bo‘ladi. Bu reaksiyalarni topish uchun faqat bitta tenglama 
berilgan: 
 
                                                                





0
;
0
2
1
P
R
R
y
                                    (a) 
 
 
 
            2.5-rasm   
Bu masala statik aniqmas masalalardan biri hisoblanadi, chunki uni yechish uchun bitta qo‘shimcha tenglama 
tuziladi. Uni olish uchun g‘o‘lacha deformatsiyasi ko‘rib chiqiladi. 
          G‘o‘lachaning  uchlari  mahkamlab  qo‘yilganligi  va  uzunligi  uzaymaganligi  uchun  g‘o‘lacha  yuqori  qismining 
uzayishi pastki qismining qisqarishiga teng, ya’ni: 

a
b

 
yoki 
                                          
.
2
1
EF
b
R
EF
a
R

 
  G‘o‘lachaning bikirligini qisqartirgandan so‘ng: 
 
,
2
1
b
R
a
R

                                                                   (b) 
va uni tenglama (a) ga qo‘yamiz: 
b
R
a
R
P
2
2
)
(


. 
Bundan: 
b
a
Pb
R


1
   va  
b
a
Pa
R


2
                                                  (d) 
 
G‘o‘lachaning yuqori qismida bo‘ylama kuch 
1
1
R
N 
 pastki qismida  
2
2
R
N 
 ta’sir qiladi. 
Agar 
b
a 
 bo‘lsa, u holda 
.
2
2
1
P
R
R


 G‘o‘lach har qaysi qismidagi kuchlanish: 
            
F
N
1
1


    va    
.
2
2
F
N


                                                  (e) 
 
 
 
 
 
 
2-Namuna  
 
Sharnirli-sterjenli  konstruksiya  ko‘ndalang  kesim  yuzasi  F  bo‘lgan  ikki  sterjendan  va  ularga  osilgan  bikr 
g‘o‘lacha  (C  nuqtada  sharnirli  biriktirilgan)  dan  iborat.  (2.6-rasm).  G‘o‘lachaga  P    kuch  qo‘yilgandan  so‘ng 
sterjenlardagi kuchlanishlarni aniqlang. 
 
                        R
1
               
 
 
                                    F                    
 
  a 
                                     
l
    
 
 
                         P        
  b 
 
 
                         R
2
        

 
82
 
                                                                                              R
2
  
                                                                                       
                                                                                            2 
 
                                            R
1
                                              F   
                                                                        b=2a         
                    R
c
                  1        
                                 a                                                            
                            a                              3a                                     
                                         k                                               H             
             C                       k
1
 
a

                                          
b

                 
                                    2a                                                    H
1
        
                                                          P          
 
2.6-rasm 
 
 
Yechish.  P  kuch  ta’sirida  sterjenlar  cho‘ziladi  va  ularda  noma’lum  reaksiya  kuchlari, 
1
R
  va 
2
R
,  sharnirli 
birikmada esa reaksiya 
c
R
 vujudga keladi. G‘o‘lacha C nuqtaga nisbatan buriladi, chunki sterjenlar tegishlicha  
a

 va 
b

 kattaliklarga uzayadi. 
 
Ushbu masala uchun statikada ikkita muvozanat tenglamasi berilgan: 











0
4
2
;
0
0
;
0
2
1
2
1
a
R
a
R
a
P
M
P
R
R
R
y
c
c
 
                                   (a) 
yoki 
 
0
4
2
2
1



R
R
P
                                                             (b) 
 
Bu masala statik aniqmas masala. Uchburchaklar 
1
CHH
 va 
1
CKK
 o‘xshashligidan qo‘shimcha tenglamani 
olamiz: 
a
a
a
b



4
 
yoki 
a
b



4
                                                                    (d)                                                                                
 
Sterjenning uzayishini Guk qonuni bo‘yicha ifodalar bilan almashtiramiz: 
.
4
2
1
2
EF
a
R
EF
a
R

 
 
Qisqartirilgandan so‘ng 
1
2
2R
R 
 ni olamiz, uni statika tenglamasi (b) ga qo‘yamiz: 
.
0
8
2
1
1



R
R
P
 
 
Bundan: 
9
2
1
P
R 
    va    
.
9
4
2
P
R 
 
 
Birinchi va ikkinchi sterjenlarda ta’sir qiladigan bo‘ylama kuchlar: 
1
1
R
N 
  va  
2
2
R
N 
 
Sterjenlardagi kuchlanishlar quyidagicha topiladi: 
F
N
1
1


    va    
.
2
2
F
N


                                                     (e) 
 

 
83
 
 
 
 
TOPSHIRIQLAR 
 
Cho‘zilish va siqilishning statik aniqmas hollari. 
Sterjenlar uchun   va  
N
 epyuralari qurilsin hamda brusning absolyut 
cho‘zilishi aniqlansin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sterjenlar 13-20  dagi zo‘riqishlarni aniqlang. Elementlarni absolyut bikr, 
elastiklik modullari ham bir xil deb hisoblang. 
 
 
 
 
 
 
 
P
 
F
 

 

 
1)
 
P
 
F
 

 
3

 
2)
 
3F
 
Po‘lat 
Mis 
P
 
P
1 
2F
 

 

 

 
3)
 
P
 
P
1 
3F
 

 

 

 
4)
 
6)
 
8)
 
F
 
F
1 
 
 
5)
 
F
 
F
1 
 
 
Po‘lat 
Mis 
P 
P 
F
 
F
1 
 
 
7)
 
P 
 
F
 
F
1 
 
 
P 
 
P
1 
F
 
F
1 
 
 
P 
 
F
 
P
1 
9)
 
F
 
F
1 
 
 
P 
 
F
 
P
1 
10)
 
F
 
F
1 
 
 
P 
 
F
 
P
1 
11)
 
F
 
F
1 
 
 
P 
 
F
 
P
1 
12)
 
13)
 
14)
 
15)
 
F
 
F
 
F
 
Po‘lot
 
Po‘lot
 
Mis 
F
 
F
 
F
 
F
 
P 
 
 
 
 
 
 
 
P 
P 
4
/

 

 
84
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                            
2F 
                          
F  
 
 
 
 
Var. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
P, 
kN 
60 
80 
60 
30 
50 
70 
36 
42 
70 
40 
60 
50 
90 
170 
60 
50 
80 
60 
40 
50 
P
1
, 
kN 
- 
- 
40 
50 
- 
- 
- 
38 
10 
30 
30 
30 
- 
- 
- 
60 
- 
- 
- 
- 
F, 
m
2 
10 
5 
4 
2 
6 
8 
6 
6 
10 
8 
8 
8 
0.2 
0.1 
0.2 
0.1 
0.5 
0.2 
0.2 
0.2 
F
1
, 
m
2 
- 
- 
- 
- 
4 
6 
5 
4 
8 
6 
7 
6 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
l, 
m 
2 
2 
2 
2 
3 
1.5 
2 
2 
2 
2 
2 
2 
3 
4 
4 
1 
2 
2 
2 
4 
 
 
 
 
 
3- AMALIYOT DARSI 
 
 
Zo‘riqqan holat diagrammasi  
(chiziqli va tekis kuchlanganlik holati)