Alisher navoiy nomidagi samarqand

2. 

TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI 

2.1 Tadqiqot sharoitlari 

 

Samarqand atrofi hududlarining iqlimi va tuproqlari boshqa hududlarga 

nisbatan ajralib turadi.  

 

Zarafshon daryo havzasi sharqdan g’arbga 770 km dan ortiqroq cho’zilgan 

bo’lib, shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirgich chizig’i, janubiy 

chegarasi Hisor va Zarafshon tizmalari orqali o’tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox 

tog’ tizmasiga taqaladi va eng g’arbiy qismi Dengizko’l tumaniga qadar davom 

etadi. Havza maydoni katta maydonni tashkil qilgan bu rayyonda O’zbekistonning 

1 mln gektardan ortiq va Tojikistonning 60 mln gektar sug’oriladigan dehqonchilik 

rivojlangan Zarafshon vodiysida 4 mlnga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi 

Matchox tog’ tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. 

 

Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox daryosi 

boshlanadi va u Fondaryo bilan qo’shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan 

keyin chap tomondan 57 km dan keyin, Kshtut va 88 kmdan keyin Mag’iyon 

daryosi Zarafshonga qo’shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo’lib, 

ko’pchiligi yozda qurib qoladi. 

 

O’zbekiston territoriyasida Zarafshon suvining asosiy qismi sug’orishda 

ishlatiladi. Shu maqsadda o’rta va quyi Zarafshonda 99 ta yirik vam ayda magistral 

kanallar qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon voha yerlari emas, 

balki Qashqadaryo va Jizzax  viloyatlari yerlari ham sug’orilmoqda. Zarafshon 

daryosining suv oqimi u yildan bu yilga o’zgarib turadi. Uning eng katta suv oqimi 

212 m

3

/sk [7] eng kichik suv oqimi 117 m

3

/sk. Daryoda to’lgan suv aprel oyining 

oxirlaridan boshlanadi va eng katta suv iyul oyiga to’g’ri keladi. Yozda suvning 

ko’payishi tog’lardagi doimiy muz va qorlarning erishi bilan bog’liq. Zarafshon 

havzasida har birining maydoni 0,1 km

2

ni tashkil etadi. 

 

Zarafshon daryosining har 1 km

2

 suv yig’ish maydonidan o’rta hisobda har 

ili 421 tonna oqiziq yuvilib ketadi. Loyqalarning daryo suvini tozalashdagi 

---

13 

 

 

ahamiyati beqiyosdir. Suv qumloyqalar orqali sizib o’tganda tabiiy tozalanadi. 

Soylar yer osti suvlaridan yomg’ir va qor suvlaridan oziqlanadi. Ularga eng ko’p 

suv aprel oyida (20-40%) oqadi. Eng kam suv iyun oktyabor oylariga to’g’ri 

keladi. Soylar ichida sersuvligi bilan Chaqilkalon va Qoratepa soylari ajralib 

turadi. Soylarning shakllanishida yer osti suvlarining xissasi katta. Yer osti suvlari 

yillik suv xarajatining 40-70% ni tashkil etadi[53,54]. 

 

O’rta Zarafshon yer yuzasida yaqin joylashgan yer osti suvlarini uch 

guruhga bo’lish mumkin: 

 

a. allyuvial – prollyuvial jinslardagi sizot suvlari; 

 

b. qatlamlar orasidagi suvlar; 

 

s. Tog’lardagi toshlar yoriqlari va siniqlari orasidagi suvlar. 

 

Tog’lardagi yoriqlar va siniqlari orasidagi suvlar turli xil bo’lib, ularning 

joylashishi toshlar yoriqlariga, ularning chuqurligiga bog’liq. Odatda 

ohaktoshlardan tuzilgan joylarda buloqlar kam bo’ladi, chunki atmosfera yog’inlari 

toshlar orasidagi yoriqlar bo’ylab chuqurga suv o’tkazmaydigan qatlamga qadar 

kirib boradi. Bunga ohaktoshning suvda eruvchanligi ham sharoit yaratadi.