Alisher Navoiyning "Navodir ush-shabob" devonidagi 322-gʻazal aynan ariz bahrida yaratilganligi aniqlanadi

Maqolada Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning ariz bahri xususidagi yondashuvlari tadqiq etilishi barobarida, bu bahr haqidagi dastlabki qarashlar Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balogʻa” risolasida uchrashi haqida toʻxtalib oʻtiladi. Alisher Navoiyning “Navodir ush-shabob” devonidagi 322-gʻazal aynan ariz bahrida yaratilganligi aniqlanadi.
Ulug’ o’zbek shoiri, mutafakkir, tarixchi va davlat arbobi, markazlashgan davlat va boburiylar saltanati asoschisi. Zahiriddin Muhammad Bobur Andijon shahrida (1483-yil 14-fevral) tug’ildi. Amir Temurning beshinchi avlodi, Farg’ona hukmdori Umarshayxning farzandi. Bobur 12 yoshda (1494) taxtga chik’di. 1503-1504 yillarda Afg’onistonni egalladi. 1519-1525 yillarda Hindistonga 5 marta yurish k’iladi. Uch asrdan ortik’ davom etgan (1526-1858 yillar). Boburiylar saltanatiga asos soldi 1530-yilning dekabr oyida Agra shahrida vafot etdi. K’abri keyinchalik vasiyatiga ko’ra K’obulga ko’chirilgan. Lirik merosi “K’obul devoni” (1519)ga, 1528-29 yillarda “Hind devoni”ga jamlangan. To’lik’ devon tuzgani hak’ida ma’lumot bor. She’rlarining umumiy hajmi 400 dan ortadi. Shundan 119 g’azal, 231 ruboiy va tuyuk’, k’it’a, fard, masnaviy kabi janrlarda asarlar yaratgan. She’rlarini mavzu jihatidan oshik’ona, ta’limiy, tasavvufiy, hasbi hol kabi turlarga ajratish mumkin. Bobur she’riyati intellektual k’alb izhori sifatida ardok’lidir.
Uning asarlari samimiy, ravon, usluban tugal va mushakkaldir. Bobur ruboiy janrini turk adabiyotida dunyoga olib chik’k’an shoirdir. Boburning ulug’ asari “Boburnoma” bo’lib, uni “Vak’oe” deb ham nomlaydilar. Buyuk memorial asarda 1494-1529 yillar Markaziy va Kichik Osiyoda, YAk’in va O’rta shark’ mamlakatlarida kechgan vok’ealar bayon etilgan. “Boburnoma”ning o’ndan ortik’ k’o’lyozma nusxalari bor. Asarni K’ozonda N.I. Ilminskiy (1857), Londonda Beverij xonim nashr (1905) etgan. O’zbekistonda dastlab professor Fitrat 1928-yilda asardan parchalar e’lon k’ildi. “Boburnoma”ning 1948-1949 yillarda ikki jildli; 1960, 1989 yillarda tuzatilgan, 2002 yilda to’ldirilgan k’ayta nashri amalga oshirildi. “Boburnoma”ni Abdurahim xoni xonon (1586) fors tiliga, Visen (1705) golland tiliga, J.Leyden (1826) va V.Erskin ingliz tiliga, Pavel de Kurteyl (1871) fransuz tiliga, Rashit Rahmati Arat (1940) turkchaga, Mixail Sale (1943) ruschaga tarjima k’ilganlar. 1826-1985 yillar davomida “Boburnoma” 4 marta ingliz (1826,1905,1921,1922), 3 marta fransuz (187, 1980, 1985), 1 marta nemis (1878) tiliga o’girilgan. Bobur yangi alifbo – “Xatti Boburiy”ni (1504) kashf k’ildi. Unda she’rlar yozdi va K’ur’on ko’chirtirdi. Boburning solik’ ishlari hak’ida ma’lumot beruvchi “Mubayyinul-zakot” (1521), aruz vazni hak’idagi “Risolai aruz” (1523-25) kabi asarlari bor. “Aruz risolasi”da turkiy aruzning tabiati, tarak’k’iyoti va she’riy asarlardagi ko’rinishlari; aruzning 272 vazni va 21 bahriga ilmiy sharhlar berilgan. Xoja Ahror Valiyning “Volidiya” asarini o’zbekchaga she’riy tarjima k’ilgan. Boburning “Harb ishi”, “Musik’a ilmi” nomli asarlar yaratgani hak’ida ham ma’lumot bor. Ammo, ular topilgan emas. Mumtoz sheʼrshunoslik ilmi aruz vazni bilan chambarchas bogʻliq. Mumtoz ijodkorlarimiz bu ilmni amaliyot bilan birga qoʻshib olib borganlar, zero shoirlarning badiiy mahorati muayyan maʼnoda ularning oʻz sheʼrlarida aruz qonun-qoidalariga qay darajada rioya qilishlari bilan ham belgilangan.
Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balogʻa”, Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Risolai aruz” asarlari XV-XVI asrlarda turkiy aruzshunoslik alohida soha sifatida rivojlanganligini koʻrsatadi. Ayniqsa, Boburning “Risolai aruz” asari aruzning nazariy asoslari ancha batafsil bayon qilib berilganligi bilan aruzshunoslik tarixida alohida mavqega ega. Risolada anʼanaviy 19 bahrga qoʻshimcha tarzda ariz va amiq bahrlari ham tahlilga tortilgan.
Bobur oʻz risolasida ariz bahri haqida maʼlumot keltirar ekan, bu bahrning arab aruzida mavjud emasligini, balki fors shoirlarining ixtirosi ekanligini alohida taʼkidlaydi: “Bu vaznda toziy (arabcha – D. Yu.) sheʼr topmaydurlar. Bu bahrni ajam shuʼarosi paydo qilib maqlubi tavil (tavilning ziddi – D. Yu.) debturlar, ariz ham derlar”.^[1] Shuningdek, Bobur ariz bahrining mafoiylun fauvlun mafoiylun fauvlun (chizmasi: V–– – | V–– | V–– – | V–– ) ruknlarining takroridan vujudga kelishi haqida ham aytib oʻtadi.