Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti

Ma’ruza mashg’ulotlari 

 

7-mavzu  

Amir Temur va temuriylar davrida o'zbek davlatchlligining yuksalishl. ijtimoiy-siyosiy,

 

iqtisodiy va madaniy hayot

 

1.7. 

Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi 

 

Mashg’ulot vaqti-2 soat 

Talabalar soni: 100 – 130 nafargacha 

Mashg’ulot shakli 

Kirish-axborotli ma’ruza 

 

Ma’ruza rejasi 

1.Amir     Temurning     markazlashgan     davlat     

tuzishi.     Uning boshqaruv t i z i mi ,  ijtimoiy-

iqtisodiy asoslari. 

2.Amir  Temur   va   temuriylar   davrida   madaniy   hayot.   

Ulug'bek akademiyasi. 

3.Temuriylar     h o k i m i y a t i n i n g      inqirozga     yuz     tutishi,     

uning  sabablari

 

O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Turkistonga    fevral  inqilobining  ta’siri, 

oktyabr davlat to’ntarishi va mamlakatda sovet hokimiyatining o’rnatilishi masalalari 

talabalar ongida shakllantiriladi 

Pedagogik vazifalar: 

  Amir          Temurning          markazlashgan     

davlat          tuzishi,    uning  boshqaruv  t i z i m i ,  

ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini yoritish 

 Amir  Temur   va   temuriylar   davrida   

madaniy      hayoti  hamda        Ulug'bek 

akademiyasi  faoliyatini    tushuntirib 

berish 

 Temuriylar          h o k i m i y a t i n i n g      

inqirozga          yuz          tutishi,          uning  

sabablarini yoritib berish  

O’quv faoliyati natijalari: 

  Amir     Temurning     markazlashgan     davlat     tuzishi,  uning 

boshqaruv  t i z i m i ,   ijtimoiy-iqtisodiy  asoslarini    manbalar    tahlili  

asosida yoritib beradi 

 Amir    Temur      va      temuriylar      davrida      madaniy   

hayoti  hamda    Ulug'bek  akademiyasi  faoliyatini  

to’lasincha yoritib beradi 

  Temuriylar     h o k i m i y a t i n i n g      inqirozga     yuz     tutishi 

holatlarini  hamda    uning  sabablarini  tarixiylik nuqtai nazaridan 

tahlil qiladi 

Ta’lim berish usullari 

Ko’rgazmali  ma’ruza,  namoyish  etish,  savol-

javob, suhbat, tushuntirish, klaster 

Ta’lim berish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda   

Ta’lim berish vositalari 

O’quv  qo’llanma,  kompyuter  texnologiyalari, 

slaydlar           

Ta’lim berish sharoiti 

Texnik 

vositalardan 

foydalanishga 

va 

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya 

Monitoring va baholash 

Og’zaki nazorat, savol-javob  

 

 

137 

1.2. «

Amir Temur va temuriylar davrida o'zbek davlatchlligining yuksalishl. ijtimoiy-siyosiy,

 

iqtisodiy va madaniy hayot

»  mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi 

 

Ish 

bosqichlari 

va vaqti 

Faoliyat mazmuni 

Ta’lim beruvchi 

Ta’lim 

oluvchilar 

  

1. 

Mavzuga 

kirish 

(15 

daqiqa) 

1.1.O’quv  kursi  nomini  aytadi.  Ekranga 

o’quv  kursining  tuzilmaviy  mantiqiy  chizmasini 

chiqaradi,  mavzular  ro’yxati  bilan  tanishtiradi  va 

ularning mazmunini  qisqacha yoritadi  

1.2.Birinchi  mashg’ulot  mavzusi,  uning 

maqsadi  va  o’quv  faoliyati  natijalarini    e’lon 

qiladi.  

1.3.Klaster  asosida  o’tiladigan  mavzuning  mazmuni  va  mohiyatini 

qisqacha yoritadi  

Tinglaydilar. 

 

 

 

Tinglaydilar  

 

 

 

 

2-

bosqich 

Asos

iy bosqich   

(55 

daqiqa) 

2.1.  Talabalar  bilimini  faollashtirish  maqsadida 

savol-javob usulini qo’llaydi:  

Amir  Temur  faoliyatining    jahon  tarixida 

o’rganilishi? 

Amir  Temurning  o’zbek    davlatchiligi  tarixida 

tutgan o’rnini  sharhlang? 

«Temur  tuzuklari»  Amir  Temur    davlatining  

bosh qomusi sifatidagi o’rni qanday edi? 

Amir 

Temur 

faoliyatining 

Sovet 

tarixshunosligida yoritilishi? 

Amir  Temur  tavalludining  675  yillik  yubiley 

tantanalarning  o’tkazilishi va uning  ahamiyati? 

 

Javoblarni 

to’ldiradi, 

umumlashtiradi 

va 

bugungi  o’quv  mashg’ulotida  ushbu  savollarga 

kengroq javob olishlarini aytadi.  

2.3. Ekranda slaydlar namoyish etish orkali Amir 

Temurning 

hokimiyat 

tepasiga 

kelishi,  

markazlashgan  davlat  tizimini    yaratishi,    uning 

ichki  va  tashqi  siyosati  to’g’risida  to’liq 

ma’lumotlar  beradi              Talabalar  diqqatini 

mavzuning  asosiy  jihatlariga  karatadi,  ularning 

dolzarb va ahamiyatli ekanini asoslaydi. 

2.4. Vazifani barcha talabalar yakka tartibda bajarishlarini 

aytadi.  

Talabalar  faoliyatini  kuzatadi,  ularni  yo’naltiradi,  zarur 

maslahatlar beradi. 

2.5.  Bir  nechta  talabaning  ish  natijasini    tekshiradi, 

talabalar  bilan  birgalikda  muhokama  qiladi.  Zarur  bo’lsa, 

qo’shimchalar  kiratadi  va  ushbu  savol  bo’yicha  to’liq 

ma’lumot berishini aytadi.  

2.6.  Rejaning  ikkinchi  savoliga  doir  bo’lgan 

slaydlarni ekranga chiqaradi va har bittasini to’liq 

yoritadi  

Savolga 

javob 

beradilar. 

Fikrlarini 

bildiradilar. 

 

 

 

 

 

 

Tinglaydila

r, 

zarur 

ma’lumotlarni 

yozib oladilar.  

 

 

Vazifani 

yakka 

tartibda 

bajaradilar. 

 

 

Ish 

natijasini  taqdim 

kiladilar. 

 

 

Tinglaydila

r, 

zarur 

ma’lumotlarni 

yozib oladilar.  

 

 

138 

2.7.  Mavzu  bo’yicha  talabalarda  yuzaga  kelgan 

savollarga javob beradi 

3. 

Yaku

niy bosqich 

(10 

daqiqa) 

3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu buyicha 

egallangan  bilimlarning  dolzarbligi  va  ahamiyatli  ekanini  alohida 

qayd  etadi  hamda    kelajakda  ushbu  bilimlardan    qayerlarda 

foydalanishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 

3.2.  Mustaqil  ishlash  uchun  vazifa  beradi:  (1) 

o’tilgan  mavzu  asosida  B/B/B  jadvalini  to’ldirib 

kelish.  B/B/B  jadvalini  to’ldirish  qoidasini 

tushuntiradi  (6-ilova);  (2)  ikkinchi  mavzu 

bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib 

kelish.  

Savollar beradilar. 

 

 

 

Vazifani 

yozib 

oladilar. 

 

7-Mavzu: Amir Temur va temuriylar davrida o'zbek davlatchlligining yuksalishi. Ijtimoiy-

siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot 

Ryeja 

1.Amir     Temurning     markazlashgan     davlat     tuzishi.     Uning boshqaruv t iz i m i,  ijtimoiy-

iqtisodiy asoslari. 

2.Amir  Temur   va   temuriylar   davrida   madaniy   hayot.   Ulug'bek akademiyasi. 

3.Temuriylar     h o k i m i y a t i n i n g      inqirozga     yuz     tutishi,     uning  sabablari 

 

8. 

Asosiy adabiyotlar: 

1.  Karimov I.A. Ehtirom, T.1, 360-362. 

2.  Karimov  I.A.  Amir  Temur  davridagi  bunyodkorlik  va  hamkorlik  ruhi  bizga  na’muna  bo’lsin. 

Asarlar, T.4 O’zbekiston, 1996 y, 340-343 b. 

3.  Karimov  I.A.O’tmishsiz  kelajak,  hamkorliksiz  taraqqiyot  bo’lmaydi.  Asarlar,  T.4  – 

T.,O’zbekiston, 1996 y, 331-339 b. 

4.  Karimov I.A. Amir Temur  - faxrimiz, g’ururimiz. Asarlar, T.5. 

5.  Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat  - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 

6.  Amir Temur jahon tarixida, - T., Sharq, 1996 y. 

7.  Muhammudjonov A. Amir Temur va temuriylar davri. T., Fan». 1996y. 

8.  Mo’minov  I.  Amir  Temurning  O’rta  Osiyo  xalqlari  tarixida  tutgan  o’rni  va  ro’li.  –  T.,  “Fan”, 

1993 y. 

9.  Temur va Ulug’bek davri tarixi. – T.,QPT, 1996 y. 

10.O’zbekiston tarixi. 1- qism. – T., Universitet, 1997 y. 

11.Ibrohimov A.,Saidjonov X., Jo’raev N.Vatan tuyg’usi. – T., O’zbekiston, 2000 y. 

12.O’zbekiston tarixi (R. Murtozaeva va boshqalar). – T., 2003 268-289 b. 

13.Q.Usmonov, M.Sodiqova va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006y. 

 

9. 

Qo’shimcha adabiyotlar: 

14.X.Nazarov «Buyuk davlat arbobi» // Qalqon, 2006 yil apryel’. 20-22 byetlar. 

15.M.Ahmyedov. Buyuk davlat arbobi va sarkarda // «Turkiston» 2006 yil 24-iyun. 

16.history.uzsci.net – Tarix institute “O’zbekiston tarixi” jurnali. 

 

 

Darsning  o`quv  va  tarbiyaviy  maqsadi:Ushbu  mavzu    orkali    Amir  Tyemurning   

markazlashgan    davlat  tizimini    shakllantirganligini    xamda      madaniy  xayotning    jonlangnligini   

ochib  byerish. Talabalarga  Tyemur  tuzuklarining  axamiyati    va  kuch  adolatda     ekanligini  

yetkazishdan  iborat. 

 

Dars  o’tish  vositalari:  (Doska,  plakat,  fan  yuzasidan  manba  va  adabiyotlar,  tarixiy 

ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) 

10. 

Dars  o’tish  usullari:  Takrorlash,  suhbat  va  savol-javob  (mavzuni  o`zlashtirishni 

mustahkamlash),  jonli  muloqot  o`tkazish,  erkin  fikrlash  va  so`zlashga  o`rgangan  holda  fikr 

mulohazalarini  bayon  qildirish,  buning  uchun  har  bir  talabaga  o`tilgan  mavzular,  tayanch 

 

139 

iboralardan  savol  tashlanadi.  O`qituvchi  va  talabalar  o`rtasida  byerilgan  savollarni  tahlil  etish. 

Talabalarga  XIV  asr  o’rtalarida  Movarounnahrdagi  ijtimoiy  –  siyosiy  va  iqtisodiy  vaziyat 

mavzusining  ob’yekti,  pryedmyeti  va    vazifalari  borasida  tushuncha  byerish.  Tarqatma  tyestlar 

asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil 

etishga  o`rgatish.  Xarita  bilan  ishlashni  talabalarga  o`rgatish.  Iboralarni  izohlash  va  unga  tahlil 

byerish. 

 

Darsning xrono kartasi – 80 minut.  

 

O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi 

 

Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati. Talabalarning 

davomati – 2 minut 

 

Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut 

 

Yo`qlama- 5-minut 

 

Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish- 10 minut 

 

YAngi mavzu bayoni – 50 minut  

 

Sinov savollar namunasi – 5 minut 

 

Uyga vazifa byerish – 3 minut 

11. 

Tayanch so’zlar va tushunchalar: 

Markazlashgan  davlat,  Amir  Tyemur,  “loy  jangi”,  Ilyosxo’ja,  Sarbadorlar,  Tyemur  davlati,  harbiy 

yurishlar,  Anqara  jangi,  Syeyiston  jangi,  To’xtamishga  qarshi  kurash,  Suyurg’ol,  dyevonbyegi, 

arkbyegi, Tarxon, “Kuch - adolatdadir”, “Tyemur tuzuklari”, A.Tyemurning 660 yilligi. 

1-masala: 

Movarounnahr XIV asrning 50-60 yillarida o’z boshidan ancha murakkab davrni kyechirmoqda edi. 

Bu hol birinchidan, Movarounnahrning doimo bir-biriga dushman bo’lib kyelgan mayda bir qancha 

yerlarga  parchalanib  kyetganligi  bo’lsa,  ikkinchidan,  mo’g’ul  istilochilarining  Movarounnahrni 

butunlay istilo qilishiga initilishining kuchayib borganligidadir. 

Bu  davr  Amir  Tyemur  hukmronligi  boshlanish  davri  edi.  U  Qashqadaryo  vohasining  Kyesh 

(Hozirgi  SHahrisabz)  YAkkabog’  tumanining  Xo’jailg’or  qishlog’ida  Barlos  qavmi  byegi  bo’lgan 

amir Tarag’ay ibn Barqal oilasida 1336 yilda tavallud topdi. U yoshligidan savod va harbiy mashq 

o’rgangan.  Aytishlaricha,  u  o’ng  qo’lida  ham,  chap  qo’lida  ham  birdyek  husnixat  yozish  bilan 

shug’ullangan.  Har  ikki  qo’li  bilan  bir  xilda  qilich  chopgan.  Maktabda  ustozi  mulla  Alibyek 

bo’lgan. Qur’onni yoddan bilgan. U 16 yoshgacha faqat diniy emas, balki dunyoviy fanlar – tarix, 

falsafa, gyeografiya, hisob va boshqa ilmlarni mukammal egallagan. Tyemurning o’zi “Myen Fotih 

Tyemur” asarida  “yoshim  yetmishga  yetganda  ham tib  va  nujum (tibbiyot va  falakkiyot)  fanlarini 

yaxshi egallab olmadim” dyeydi

i

. 

Otasi  Amir  Tarag’ay  o’zining  piri  Kulolni  o’g’li  Tyemurning  ham  piri  dyeb  qo’l  oldirgan.  Amir 

Tyemurning kyeyingi pirlari Amir SHayx Mir SHamsuddin va Sayid Mir Barakalar bo’lgan. 

Uning  jangovor  faoliyati,  dastavval  Mo’g’uliston  xoni  Tug’luq  Tyemur  Movarounnahrga 

hukmronlik qilgan davrga to’g’ri kyeldi. Tug’luq Tyemur 1360-61 yillarda Movarounnahrning katta 

qismini  egallab,  o’z  hukmronligini  o’rnatishga  erishgan  edi.  Mo’g’ullar  istilosidan  hurkib, 

Xurosonga qochib kyetgan. Kyesh hokimi Xo’ja  Barlos o’rnini egallashga  muvaffaq bo’lgan  yosh 

Tyemur darhol Tug’luq Tyemur xizmatiga o’tib oladi. 

Lyekin,  Tug’luq  Tyemurga  xizmat  qilish  uzoq  davom  etmadi.  CHunki,  uning  asosiy  maqsadi 

Movarounnahrni mo’g’ullar istibdodidan xolos etib, uni mustaqillikka olib chiqish bo’lgan. Ana shu 

maqsadda u Turk amiri Qozog’onning (Qorajoy) Amir Husayn bilan aloqa o’rnatadi. U 1361-1370 

yillarda Samarqand taxti uchun kurash olib bordi. Amir Husayn bilan Sohibqiron Tyemurning bir-

birlari bilan juda yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bo’lgan davrlar 1361-1365 yillarni o’z ichiga 

oladi. 

Ayniqsa,  Amir  Tyemurning  Husaynning  singlisi  O’ljoy  Turkon  og’aga  uylanishi  ular  o’rtasidagi 

do’stlikni  yanada  mustahkamladi. O’ljoy Turkon  og’a Sohibqironning  ikkinchi  xotini  hisoblanadi. 

1361-1365  yilga  qadar  syezilarli  kuchga  ega  bo’lgan  har  ikkala  amirning  o’zga  yurtlarga  harbiy 

yurishlari davom etib turgan davri edi. Ular Amudaryodan o’tib Xuroson dashtlari, Mohon, Bovard 

(Abivard)  atroflarini  egallaganliklari  haqida  dalillar  kyeltirilgan.  Bunday  og’ir  vaziyatda  ularga 

turkmanlarning Sanjari qabilasi boshlig’i bo’lgan Muborakshoh yordam byeradi. 

 

140 

Amir Tyemurning hayotida ro’y byergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan voqyea 1362 

yilda  Sayistonda  bo’lib  o’tgan  jang  hisoblanadi.            Amir  Tyemur  jang  vaqtida  o’ng  qo’lini 

tirsagidan  va  o’ng  oyog’idan  kamon  o’qi  tyegishidan  qattiq  jarohatlanadi.  Buning  oqibatida  u  bir 

umr  oqsoqlanib  yuradi.  SHu  bois  undan  dahshatga  tushgan  dushmanlari-raqiblari  hasad  bilan 

Tyemirlang dyeb atashgan (Tyemur oqsoq). 

Tug’luq Tyemur vafotidan kyeyin Movarounnahrdan haydalgan uning o’g’li Ilyosxo’ja 1365 yilda 

katta  qo’shin  bilan  Movarounnahrga  qarab  yo’lga  chiqdi.  Husayn  bilan  Tyemur  bo’lg’usi  jangga 

birgalikda  tayyorgarlik  ko’rdilar.  Tarixga  “Loy  jangi”  nomi  bilan  kirgan  bu  katta  jang  taxminan 

CHinoz  bilan  Toshkyent  o’rtalarida  bo’lib  o’tadi.  Garchi  mazkur  jang  Tyemur  va  Husaynning 

vaqtinchalik  mag’lubiyati  bilan  tugagan  bo’lsa  ham  ularning  orasidagi  mo’g’ullar  bosqinchiligiga 

qarshi turgan katta kuch Sarbadorlar harakati edi. 

Ma’lumki,  Sarbadorlar  harakati  XIV  asrning  I  yarmida  Xurosonda  ijtimoiy  harakat  sifatida 

maydonga  chiqib  mo’g’ullarning  bosqinchilik  siyosatiga  va  ularning  tartiblariga  qarshi  qaratilgan 

edi.  Mo’g’ul  tartibotlari  mahalliy  myehnatkash  ommaga  mayda  savdogarlar,  ziyolilar  va 

dyehqonlarga  og’ir  yuk  edi.  Sarbadorlar  harakati  nyegizini  ham  mana  shu  aholining  ijtimoiy 

qatlamlari  tashkil  qilgan  edi.  Harakat  qatnashchilari  o’zlarini  sarbadorlar  (o’z  boshlarini  dorga 

osganlar) dyeb atadilar. 

Sarbadorlar  harakatining  asosiy  maqsadi  mo’g’ullar  hukmronligiga  qarshi  qaratilagan  ommaviy 

harakat edi. CHunki, mo’g’ul hukmronligi suistye’mol qilishlarining butun bir sistyemasini yaratdi. 

Dastavval  Sarbadorlar  Xurosonda  muvaffaqiyatga  erishib  o’z  mustaqil  davlatlarini  tuzdilar. 

Markazi  Sabzavor  shahri  bo’lgan  bu  davlat  1337  yildan  to  1381  yilgacha  barqaror  bo’ldi.  Bu 

davlatning  tashkil  topishida  sarbador  Darxon  Xo’ja  YAhyoning  hissasi  katta  bo’ldi.  Samarqand 

aholisini  ham  Mavlonzoda  va  Abu  Bakr  Kalaviy  singari  xalq  ichidan  chiqqan  sarbadorlar 

boshchiligida  mo’g’ullar  hujumini  qaytarib,  Samarqandni  qo’lda  saqlab  qolganligi,  shubhasiz 

muhim tarixiy voqyea bo’ldi

ii

. 

Sarbadorlarning  Ilyosxo’ja  ustidan  tarixiy  g’alaba  qozonganliklari  to’g’risidagi  xabar  Husayn  va 

Tyemurni ham hayratga soldi.  

Ular qanday bo’lmasin Samarqandga qaytish va u yerda o’z hukmronliklarini o’rnatishga intildilar. 

Ular sarbadorlar rahbarlari bilan uchrashib, birga harakat qilish va shu yo’l bilan o’z maqsadlariga 

erishish niyatida edilar. 

SHunday qilib, Husayn va Tyemur 1366 yil bahorida Samarqandni o’zlariga bo’ysundirdilar. 1370 

yilga kyelib Husaynning ko’pgiga xoinlik kirdikorlarini syezib yurgan Tyemur Balxni qamal qilish 

paytida  o’z  ittifoqchisi  Xuttolon  hokimi  Qayxusrav  qo’li  bilan  Husaynni  o’z  yo’lidan  supurib 

tashlaydi.  Ana  shu  davrdan  e’tiboran  Amir  Tyemurning  Movarounnahrning  yakka  hukmdori 

sifatidagi  faoliyati  boshlanadi.  Balxning  olinishi  va  Husayn  o’limi  Tyemur  hayotida  katta  voqyea 

bo’ldi  hamda va rasman shu kundan  boshlab o’ziga Amir  Ko’ragoniy dyeb  nom qo’ydi (chunki  u 

CHingizxon avlodidan bo’lgan amir Husaynning byeva xotini Saroy mulk xonimga uylangan edi). 

Amir Tyemurning o’z oldiga qo’ygan muhim vazifalaridan yana biri fyeodal tarqoqlikni yo’qotish, 

alohida  mulklarni  mustahkam,  markazlashgan  va  kuchli  davlat  ostida  birlashtirish  edi. 

Mamlakatlarni  tumanlarga  ajratgan  vaqtda  u  o’zining  safdoshlari  va  yaqin  kishilarini  turli 

mansablarga o’tqazgan edi. Bu bilan o’ziga ishonchli tayanch vujudga kyeltirdi. 

Amir Tyemur 35 yil davomida harbiy yurishlar qildi. Bu yurishlar natijasida u buyuk davlat tashkil 

qilishga  erishdi.  Uning  atrofidagi  viloyatlar,  hozirgi  Afg’oniston,  Eron,  Hindiston,  Iroq,  Janubiy 

Rossiya,  Kavkaz  va  Farbiy  Osiyoning  bir  qator  mamlakatlari  kiradi.  Amir  Tyemurning 

muvaffaqiyatlariga  avvalo  uning  nodir  harbiy  istye’dodi  sabab  bo’lgan.  Amir  Tyemurning  harbiy 

yurishlari  albatta  g’alaba  bilan  tugallanishi  kyerak  edi.  CHunki,  uning  maqsadi  ezgulik,  birlik, 

tinchlik, erk bo’lgan. 

Tyemur  boy  o’ljalar  bilan  chyeklanib  qolmay,  balki  jahon  karvon  savdosi  yo’llari  (Yevropa  va 

O’rta Osiyo mamlakatlarining uzoq SHarq bilan) ustidan hukmronlik qilinishini o’z oldiga maqsad 

qilib qo’ygan. 

U  Oltin  O’rda  hududidan  o’tgan  shimoliy  savdo  yo’lini  ishdan  chiqarish  va  savdo  yo’lini  O’rta 

Osiyo orqali o’tgan “Buyuk ipak yo’li”ga yana burib yuborishga zo’r byerib harakat qildi. XIV asr 

oxiri  va  XV  asrdagi  Movarounnahrning  iqtisodiy-siyosiy  va  madaniy  hayotiga  nazar  tashlaydigan 

bo’lsak,  bunda  biz  ancha  yuksalish  alomatlarini  ko’ramiz.  Fyeodal  tarqoqlik  hukmronlik  qilgan 

 

141 

Movarounnahrda  SHahrisabz,  Buxoro,  Tyermiz,  Badaxshon,  Xo’jand,  SHosh  hokimlari  o’rtasida 

o’zaro  tinimsiz  urushlar  bo’lib  turganligi  tarixdan  ma’lum.  O’zaro  nizolar,  g’alayonlar  va  talon-

tarojlar  mamlakat  va  xalqqa  mislsiz  azob-uqubatlar  va  kulfatlar  kyeltirdi.  Ana  shu  fyeodal 

urushlarda  shubhasiz  Tyemur  ham  qatnashdi.  O’zining  istye’dodi  va  uddaburonligi  tufayli  mohir 

harbiy sarkarda darajasiga ko’tarildi. Tyemurning butun faoliyati o’z hokimiyatini mustahkamlash, 

Movarounnahrda  qudratli  hokimiyat  birlashgan  davlatni  vujudga  kyeltirishga  qaratildi. 

Mamalakatning  xo’jalik,  siyosiy  va  madaniy  hayotida  u  o’tkazgan  tadbirlar  ana  shu  maqsadni 

ko’zlagan edi. 

U tashkil etgan markazlashgan fyeodal davlat sharoitida ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi bilan 

bir  qatorda  Tyemurning  ko’pdan  ko’p  harbiy  yurishlari  natijasida  to’plangan  juda  katta  boyliklar 

ham ma’lum darajada mamlakatning iqtisodiy yuksalishiga yordam byerdi. 

Tyemur  davlatni  amir  sifatida  boshqardi.  U  o’zini  davlatning  “xoni”  dyeb  e’lon  qilmadi,  chunki 

kyelib chiqishi,  nasl-nasabi  bilan chingiziylar sulolasiga  mansub emas edi. SHu bois  ham Tyemur 

chingiziylar tomonidan qabul qilingan an’anani buzib, o’ziga ortiqcha dahmazani orttirib o’tirmadi 

va  CHingiziylar  avlodidan  bo’lgan  Suyurgatmishni  (1370-1383),  so’ngra  esa  uning  o’g’li  Sulton 

Mahmudxon  (1388-1402)  rasmiy  suratda  qo’g’irchoq  xon  qilib  ko’tardi.  Ularning  nomi  bilan 

davlatni  idora qildi,  yorliqlar chiqardi, tangalar zarb qildirdi. Lyekin,  “xon”lar davlatning  ichki  va 

tashqi siyosatiga umuman aralashmagan. 

Amir  Tyemur  buyuk  saltanat  barpo  etdi.  Ayni  paytda  o’zi  tirikligidayoq  parchalanish  jarayonini 

boshlab  byergan  edi.  CHunki,  Tyemurning  o’zi  Farg’onani  hisobga  olmaganda  Movarounnahrni 

hyech  kimga  byermasdan  kyelgan  hududlarni  to’rt  qism  -  mulkka  bo’lgan  Xuroson,  Jurjon, 

Mozondoron, Syeiston (markazi Hirot)- SHohruhga; Farbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston 

(markazi  Tabriz)  -  Mironshohga;  Fors  ya’ni  Eronning  janubiy  qismi  (markazi  SHyeroz)  - 

Umarshayxga;  Afg’oniston  va  SHimoliy  Hindiston  (markazi  Fazna  kyeyinchalik  Balx)  - 

Pirmuhammadga  suyurgol  (in’om)  qilib  byerilgan  edi.  Bu  mulklar  nomigagina  Markaziy 

hokimiyatga  bo’ysunardi,  aslida  mustaqil  davlatlar  edi.  U  yerlar  avloddan  avlodga  o’tgan

iii

. 

Dyemak,  suyurgol  tartibi  parchalanishning  asosiy  sababi  bo’lgan.  Tyemur  saltanati  ko’rinishidan 

buyuk bo’lsa-da, aslida uning iqtisodiy nyegizi mustahkam bo’lmagan. 

Amir Tyemur saltanatini 12 ta ijtimoiy toifa tashkil qilgan: 

1. Sayidlar, ulamo, mashoyix, fozil kishilar. 

2. Ishbilarmon, donishmand kishilar. 

3. Xudojo’y, tarki dunyo qilgan kishilar. 

4.  No’yonlar  (no’yonlar  -  tuman  boshlig’i-yu  ming  kishilik  qo’shin  boshlig’i),  amirlar, 

mingboshilar, ya’ni harbiy kishilar. 

5. Sipoh va ra’iyat (ra’iyat - soliq to’lovchi xalq). 

6. Maxsus ishonchli kishilar. 

7. Vazirlar, sarkotiblar. 

8. Hakamlar (faylasuf, donishmand, alloma). 

9. Tavsif va Hadis olimlari. 

10. Ahli hunar va san’atkorlar. 

11. So’fiylar. 

12. Savdogar va sayyohlar

iv

. 

Amir Tyemur davrida boshqaruv ikki idora dargoh va dyevonlarga (vazirliklarga) bo’lingan. 

Dargoh  -  eng  oliy  davlat  idorasi.  Uning  boshlig’i  ham  tabiiy  ravishda  davlatning  oliy  hukmdori. 

Amir  Tyemur  davlat tyepasiga  kyelgandan  so’ng  CHingiziylardan  bo’lmish  Suyurg’atmishni  xon, 

ya’ni  oliy  hukmdor  dyeb  e’lon  qilganligi  ma’lum.  SHu  bilan  birga  Suyurg’atmish  “soxta  xon” 

mavqyeida bo’lib, amalda hokimiyat Sohibqiron ixtiyorida bo’lgan. 

Dyemak, dargoh boshida amalda Amir Tyemur turgan mamlakat va davlat ahamiyatidagi masalalar 

uning  hukmi  va  ko’rsatmasi  asosida  hal  etilgan.  SHu  bilan  birga  dargohda  vaqti-vaqti  bilan  xos 

majlislar  o’tkazilib  turgan.  Bunday  majlislarda  davlat  va  mamlakat  idorasi,  sodir  bo’layotgan 

o’zgarishlarga munosabat, muhim mansab va vazifalarga tayinlash kabi masalalar ko’rib chiqilgan. 

Dargoh  faoliyatini  boshqarish,  uning  vazirliklar,  mahalliy  hokimiyat  idoralari  va  umuman 

saltanatda  kyechgan  jarayon  bilan  bog’lanib  turish  ishini  oliy  dyevon  olib  borgan.  Dargoh 

tizimidagi bu dyevonga dyevonbyegi boshchilik qilgan. Amir Tyemur hukmronlik qilgan davrlarda 

 

142 

davlatning  markaziy  ma’muriyati  boshida  dyevonbyegi,  arkbyegi  va  vazirliklar  bo’lgan.  Oliy 

dyevonning ahamiyati va mavqyei shu qadar baland bo’lganki, manbalarda ba’zan uni dargoh bilan 

bir  ma’noda  ta’riflash  hollari  ham  kuzatiladi

v

.  Oliy  dyevonda  har  kuni  to’rt  vazir,  ya’ni  ijroiya 

idoralaridan bosh  vazir, harbiy  vazir,  mulkchilik  va  soliq  ishlari  vaziri,  moliya  vaziri  hozir  bo’lib, 

o’ziga  xos  ravishda  hisobot  byerib  turganlar  (Tyemur  tuzuklaridan,  107-byet).  Sarhad  va  boshqa 

tobye  mamlakatlar  boshqaruvi  bilan  bog’liq  yana  uch  vazirlik  ham  dyevonbyegiga  hisobot 

byerganlar. 

Viloyat va tumanlarda hokimiyat markaziy hukumat yoki ulus hukmdorlari tomonidan tayinlangan 

mansabdor  (dorug’alar)  qo’lida  bo’lgan.  Markaziy  hukumatni  asosan  3  bosh  davlat  muassasi: 

dyevoni  oliy  (oliy  ijroiya  organi),  dyevoni  mol  (moliya  ishlari  boshqarmasi)  va  dyevoni  tavogi 

(harbiy ishlar boshqarmasi) idora qilgan. Din va shariat ishlari SHayxulislom qo’lida bo’lgan. 

Davlatni asosan 4 ta vazirlik idora qilgan: 

1. Mamalakt va ra’iyat ishlari bo’yicha vazir (Bosh vazir). 

2. Vaziri sipoh (ya’ni harbiy ishlar bo’yicha vazir). 

3. Egasiz qolgan mol-mulklarni tasarruf etish vaziri. 

4. Saltanat kirim-chiqim ishlarini boshqarish (moliya). 

Vazirlar asosan 4 ta sifatga: 1) asillik, toza nasllik, 2) aql-farosatlilikka, 3) sipohi ra’iyat ahvolidan 

xabardorlik, ularga nisbatan xushmuomalada bo’lish, 4) sabr-chidamlilik va tinchlik syevarlik. 

Tyemur davrida yerga egalik qilishning 5 ta ko’rinishi bo’lgan: 1) Suyurg’ol yerlar. Bu yerlarning 

egalari  har  qanday  soliqlardan  ozod  bo’lgan.  Ular  yer  egaligi  sifatida  dyehqonlarni  ishlatib,  yer 

solig’i  -  xiroj  olganlar.  2)  Tarxon  yerlar.  Xususiy  mulk  bo’lgan  bu  yerlar  odamlarga  biror  bir 

alohida xizmatlari uchun byerilgan. 3) O’shr yerlar. Sayid va xo’jalarga mansub bu yerlarni egalari 

olgan  daromadining  o’ndan  bir  qismini  davlatga  to’laganlar.  4)  Vaqf  yerlar.  5)  Askarlarga  va 

ularning boshliqlariga ajratib byeriladigan yerlar. 

XV  asrning  birinchi  yarmida  O’rta  Osiyoda  myehnatkash  dyehqon  butun  hosilning  birdan  to’rt 

ulushini “xiroj” sifatida xazinaga byerishga majbur edi. Kyeyin xiroj (sol.) bilan bir qatorda byegor 

dyeb ataladigan hashar juda og’ir majburiyat hisoblanardi. Sultonlar, amirlar, hokimlar yoki oddiy 

dunyoviy  va  ruhoniy  fyeodallar  shahar  atrofida  dyevor  aylantirishga  va  u  bilan  bog’liq  bo’lgan 

istyehkomlar,  qal’alar,  saroylar,  madrasalar  va  davlat  ahamiyatiga  ega  bo’lgan  boshqa  binolar 

qurishga va shunga o’xshash ishlarga dyehqon aholisini zo’rlab jo’natganlar. 

Tyemuriylar  zamonining  soliq  tartibida  asosan  mug’ullar  byelgilagan  tartib,  hosilni  yig’masdan 

oldin xiroj undirish usuli kyeng qo’llanib kyelingan edi. 

Umuman  olganda,  XV  asrning  birinchi  yarmida  Tyemuriylar  davlati  harbiy-fyeodal  zulmga, 

myehnatkash ommani shafqatsiz ekspluatatsiya qilishga  va ezishga asoslangan edi. Sinfiy  jihatdan 

Tyemur  va  tyemuriylar  fyeodal  aslzodalar  va  savdogarlar  manfaatini  himoya  qilardi.  XV  asrning 

birinchi  yarmida  ham  xalq  ommasini  ekspluatatsiya  qilish  zo’raysa  zo’raygan,  lyekin  kamaygan 

emas edi. Bu esa o’sha davrning o’ziga xos xususiyati edi. 

SHunday  qilib,  XIV  asr  II  yarmi  XV  asrning  boshlarida  Amir  Tyemur  o’zining  buyuk 

impyeriyasiga  asos  soldi  va  dunyoni  larzaga  kyeltirdi.  U  o’zi  yashagan  davrning  farzandi  sifatida 

jahongir  lashkarboshi,  davlat  arbobi  sifatida  tanildi.  Amir  Tyemur  harbiy  fyeodal  davlat  arbobi 

sifatida  fyeodallar,  zodagonlar  va  ruhoniylar  manfaati  yo’lida  myehnatkashlar  ommasini  mislsiz 

darajada  ekspluatatsiya  qildi.  U  asos  solgan  impyeriya  zo’rlik,  qilich  va  nayzalar  kuchi  asosida 

hisobsiz  to’kilgan  qonlar  evaziga  bunyod  etilganligi  tufayli  Amir  Tyemur  vafotidan  kyeyin  tyez 

orada  parchalanib  kyetdi.  CHunki,  zo’ravonlikka  asoslangan  har  qanday  impyeriyaning  umri 

qisqadir. SHunday bo’lsa-da tarixda buyuk tyemuriylar davlatini barpo etish bilan mashhur. 

Amir  Tyemur  jamiyat  va  davlat  boshqaruvida  hokimiyat  bo’linishi  haqida  fikr  yuritar  ekan, 

tadqiqotchilar  uni  XVIII  asr  mutafakkiri  Montyesk’yening  hokimiyatning  qonun  chiqaruvchi,  ijro 

etuvchi va sudlov idoralariga bo’linishi haqidagi ta’limotiga mos kyelishini ta’kidlaydi. 

“Tangri  taoloning  dini  va  Muhammad  Mustafoning  shariatiga  dunyoda  rivoj  byerdim” 

Sohibqironning birgina ana shu so’zining o’zi butun saltanatining ezgulik va yuksak ma’naviyatiga 

asoslanganligini  ko’rsatadi.  Uning  islom  diniga  munosabati  xalq  manfaatlariga  mos  kyeladigan, 

uning taqdirini byelgilaydigan ulkan hodisadir. 

 

143 

Sohibqiron  “Har  yerda  va  har  vaqt  islom  dinini  quvvatladim”,  -  dyeydi.  Ma’lumki,  shu  davrda 

YAssaviya,  Naqshbandiya,  Kubroviya  kabi  so’fiylik  tariqatlari  paydo  bo’ldi  va  rivojlandi.  U 

hukmronlik qilgan yillarda islom dini axloqiy katyegoriyalari yanada yuqori darajaga ko’tarildi. 

Bu davrda islom Turkiston xalqlarini ma’naviy-g’oyaviy jihatdan birlashtiruvchi qudratli omil rolini 

o’ynagan. Buning isboti sifatida so’fiylarning sarbadorlar harakatida faol qatnashgani byejiz emas. 

Amir Tyemur umr bo’yi o’zi bilan Qur’oni karimni olib yurgan. Zarur holatlarda o’z fikri va sa’y-

harakatlarining isbotini undan topgan. Bu haqda u o’zi: “Biron ishni qilmoqchi bo’lsam, kyengashib 

olib kyeyin... Qur’on hukmi bilan ish qilardim” dyeb ta’kidlaydi. 

Dunyo mye’morchilik san’atining gultoji bo’lgan osari atiqalar - Go’ri Amir, Bibixonim, Zangi Ota, 

Xoja  Ahmad  YAssaviy  maqbaralari,  Oq  saroy  va  SHohi  Zinda  majmualari  kabi  ko’plab 

ziyoratgohlar  hamda  Amir  Tyemurning  shariat  va  tariqat  pyeshvolariga  nisbatan  izzat-hurmati 

uning  shaxsiyatining  naqadar  ulug’vorligini  va  daholik  qudratini  ko’rsatadi.  SHuning  uchun  ham 

islom  dini  o’sha  davrda  yuqori  cho’qqiga  ko’tarilgan  dyeb  ta’kidlash  mumkin.  U  ahli  sunna  va 

jamoaga  sodiq  bo’lgan,  aqidaparastlik  va  diniy  tarafkashlikka  qat’iy  qarshi  turgan.  Manbalarning 

guvohlik  byerishicha,  Amir  Tyemur  islom  dinini  mutaassiblikdan  xoli,  o’ziga  xos,  erkin  tarzda 

tushungan. 

Amir Tyemur davrida diniy  ilmlar  va dunyoviy  fanlar  barqaror bo’lgan. Sohibqiron o’z davrining 

fan va madaniyati jonkuyari sifatida shuhrat qozondi. Tyemur taqvodor ruhoniylarga chuqur hurmat 

bilan  qaradi.  Ularning  duolarini  oldi.  Amir  Tyemur  jahonning  buyuk  sarkardalaridan  ekanligi  u 

hayot chog’idayoq e’tirof etilgan. 

Sohibqironning  byetakror  harbiy  istye’dodi  va  qobiliyati  zabardast  harbiy  islohotchi  hamda  atoqli 

sarkarda  sifatida  yaqqol  ko’zga  tashlandi.  U  eng  qudratli  va  intizomli  armiyani  barpo  etishga, 

harbiy qismlarini  yurish  va  jang  vaqtida oqilona  boshqarishga, paydo bo’lgan  har qanday  g’ov  va 

to’siqlarni  tadbirkorlik  bilan  yengishga,  qo’shindagi  jangovor  ruh,  Vatanga  muhabbat  va  sadoqat 

tuyg’usini doimo yuksaltirib borishga muvaffaq bo’lgan. 

Amir Tyemur davlat boshqaruvida, ichki va tashqi siyosatda asosan o’z qo’shinlariga suyanganligi 

sababli  harbiy  islohotga,  ya’ni  qo’shin  boshliqlarini  tanlash,  lashkar  qismlar,  ularning  joylashishi, 

askarlarning  qurollanishi  va  harbiy  intizom  masalalariga  katta  e’tibor  byergan.  U  qo’shinlarini 

o’nlik,  yuzlik,  minglik  kabi  askariy  birikmalarga  bo’lgan.  Uning  uchun  har  bir  askar  jang  qilish 

uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblangan. 

Amir Tyemur qo’shinining tuzilishi va tizimi ba’zi bir muhim jihatlari bilan boshqa davlatlar qurolli 

kuchlaridan  farq  qilar  edi.  Jumladan,  armiyaning  zarbdor  qismlarini  tashkil  etuvchi  otliq  askarlar 

bilan  bir  qatorda  qal’a  va  qo’rg’onlarni  egallashda  qo’l  kyeladigan  piyoda  askarlar  ham  yetarli 

darajada edi. 

Harbiy sohada sharq va g’arb davlatlarida yuz byerayotgan o’zgarishlardan yaxshi xabardor bo’lgan 

Sohibqiron  o’z  armiyasida  to’p  ishlatishni  joriy  etdi  va  sharqda  mukammal  qurollarning  tarkib 

topishiga hamda rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. 

Qo’shinning  janggohda  yetti  qismga  bo’lib  joylashtirilishi  Amir  Tyemur  dahosi  tomonidan  jahon 

harbiy  san’ati  tarixiga  qo’shilgan  g’oyat  muhim  hissadir.  Qo’shin  yetti  qism  -  “qo’llar”dan  iborat 

bo’lib,  bulardan  uchtasi:  markaz,  burong’or,  juvong’orlar  mustaqil,  to’rttasi:  ikki  manglay  va  ikki 

kanbullar  tobye  qismlar  edi.  Qo’shinning  bunday  joylashtirilishining  o’ziga  xos  tomoni  shunda 

ediki,  uning  qanot  qismlari  markaziy  qismiga  qaraganda  ancha-muncha  kuchli  edi.  O’rta  asr 

muallifi  SHarofuddin  Ali  YAzdiy  qo’shinni  yetti  qo’lga  -  qismga  bo’lib  joylashtirish  tartibini 

birinchi bo’lib Amir Tyemur joriy qilgan dyeb yozadi. Bu qo’llar janglarda mustaqil harakat qilib, 

faqat qo’shin qo’mondoniga bo’ysungan. 

Sohibqironning harbiy ish va harbiy qurilish taraqqiyotidagi buyuk xizmatlaridan yana biri qo’shin 

qanotlarini  jang  paytida  yov  hamlasidan  saqlash  yoki  g’anim  kuchlarini  yon  tomondan  aylanib 

o’tib,  unga  orqadan  zarba  byerish  maqsadida  tuzilgan  suvoriy  qism  -  kunbulning  joriy 

qilinishidadir. 

SHuni  alohida  qayd  etish  kyerakki,  Amir  Tyemur  qo’shini  muntazam  armiyaga  xos  bo’lgan  bir 

qancha byelgilarga ega edi. Qo’shinning soni aniq va puxta tashkil qilingan bo’lib, uning jangovor 

tartibi muttasil takomillashtirilib borilgan. Armiya o’sha davrning ilg’or aslaha va tyexnikasi bilan 

qurollangan.  Harbiy  qism  va  bo’linmalar  o’zaro  kiyim-kyechagi,  ko’targan  bayrog’i  orqali  ham 

ajralib turgan. Bunday farqlanish jang chog’ida qo’shinni opyerativ boshqarish imkonini  yaratgan. 

 

144 

Harbiy  taktika  jihatdan  Sohibqiron  tashkil  qilgan  qo’shin  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo’lgan. 

Uning jangovor tartibi yetti bo’lakka bo’lingan, razvyedka yuqori darajada yo’lga qo’yilgan. 

Sohibqironning harbiy ta’limoti, sarkardalik mahorati, jahon harbiy san’atidagi novatorligi bugungi 

kun uchun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. 

Tyemur Movarounnahr taxtini egallagan vaqtdan boshlab o’z davlati chyegaralarini kyengaytirishga 

kirishadi.  SHu  maqsadda  u  Amudaryo  va  Sirdaryo  oralig’idagi  yerlarni  o’z  tasarrufiga  oladi. 

Xorazmga  byesh  marotaba  yurish  qilib,  1388  yilda  uni  butunlay  bo’ysundiradi,  bu  yerda 

hukmronlik qilayotgan so’fiylar sulolasini tugatadi. Tyemur o’zining uch yillik (1386-1388), byesh 

yillik  (1392-1398),  yetti  yillik  (1399-1405)  yurishlari  davomida  Ozarbayjonda  jaloyirlar, 

Sabzavorda  sarbadorlar  davlatini,  Hirotda  kurdlar  davlatini  tugatib,  Eron  va  Xurosonni  o’z 

tasarrufiga  oladi.  1394-1395  yillarda  Oltin  O’rda  xoni  To’xtamishga  qarshi  yurish  qilib,  uni 

mag’lubiyatga uchratadi va Oltin O’rda hududini egallaydi. Bu bilan Tyemur qo’shinlarining Volga 

daryosi bo’ylarida byemalol yurishiga yo’l ochildi. 

Amir Tyemur 1398 yilda Hindistonga qilgan yurishida Dyehli, 1400 yilda Suriyaga qilgan yurishida 

Halab  va  Bayrut,  1401  yilda  Damashq  shaharlarini  egallaydi.  Natijada  ikki  buyuk  sarkarda 

Sohibqiron Amir Tyemur bilan sulton Boyazid Yildirimlarning to’qnashuvi muqarrar bo’lib qoladi. 

CHunki,  tobora  kuchayib  borayotgan  bu  ikki  turkiy  davlatlarning  har  biri  ikkinchisi  uchun 

nihoyatda  kuchli  raqibga  aylangan  edi.  Bir  tomondan,  Yevropa  ritsarlariga  qaqshatqich  zarba 

byerib, Bolqon  yarim oroli  bo’ylab g’arbga tomon o’z  hududlarini  kyengaytirayotgan Usmoniylar 

davlati  uchun  Amir  Tyemurning  markazlashgan  kuchli  davlatining  qaror  topishi  qanchalik  xavfli 

tuyulsa, Kichik Osiyoda barpo etilgan qudratli Usmoniylar davlatining kuchayishidan Amir Tyemur 

ham  shunchalik  manfaatdor  emas  edi.  SHuning  uchun  Amir  Tyemur  bilan  Yildirim  Boyazid 

o’rtasida 1402 yil 20 iyunida “Anqara jangi” bo’ladi. 

1402 yilda Usmoniylar impyeriyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarshi yurish qilib, uni tor-mor 

qiladi. Bu g’alaba bilan Tyemur Yevropaning Usmoniylar asoratiga tushishini bir nyecha o’n yillar 

orqaga surib yubordi va u Yevropaning xaloskoriga aylangan edi. 

Tyemur  1404  yilda  Kichik  Osiyodan  Samarqandga  kyeladi  va  Xitoyga  yurish  uchun  harbiy 

tayyorgarlik  ko’radi.  Lyekin,  Tyemurning  qattiq  byetobligi  sababli  uning  qo’shinlari  1405  yil 

yanvarida  Xitoyga  yaqin  bo’lgan  O’tror  shahrida  to’xtaydi  va  shu  yerda  ya’ni  18  fyevralda  Amir 

Tyemur vafot etadi. 

Amir  Tyemur  35  yil  davomida  mamlakatni  boshqardi.  Ko’pdan-ko’p  harbiy  yurishlar  va  jangu-

jadallarni amalga oshirdi. Ko’p mamlakatlar zabt etildi. Oqibatda Hindiston hamda Xitoydan Qora 

dyengizga qadar  va Orol dyengizidan Fors qo’ltig’iga qadar  bo’lgan g’oyat katta hududni qamrab 

olgan  ulkan  saltanatni  vujudga  kyeltirdi.  Bundan  tashqari,  Kichik  Osiyo,  Suriya,  Misr  va  Quyi 

Volga, Don bo’ylari, Balxash ko’li va Il’ daryosi, SHimoliy Hindistongacha bo’lgan mamlakatlarni 

o’ziga buysundirdi. Buysundirilgan mamlakatlarda juda katta obodonchilik va ma’rifat ishlarini olib 

bordi. 

SHubhasiz, bu davrda Amir Tyemur va uning mahalliy noiblari Xitoy va Hindistondan O’rta Osiyo 

orqali  YAqin  SHarq  va  Yevropa  mamlakatlariga  yo’nalgan  asosiy  xalqaro  savdo  “Buyuk  ipak 

yo’li”ni  egallab,  savdo  karvonlari  qatnovi  xavfsizligini  ta’minlashda  muhim  chora-tadbirlarlar 

ishlab  chiqdilar.  SHarq  bilan  g’arb  o’rtasida  savdo-sotiq  va  elchilik  aloqalarini  har  tomonlama 

rivojlantirishga g’oyat katta e’tibor byeradilar. Bu esa Amir Tyemur davlatining tashqi iqtisodiy va 

elchilik aloqalarining barqarorligiga katta ahamiyat byerganligini ko’rsatadi. 

Amir  Tyemur  davlatni  boshqarishda  chyet  davlatlar  bilan  aloqani  kyeng  yo’lga  qo’ydi.  U  davr 

shart-sharoitlariga  ko’ra,  tashqi  siyosatda  qat’iy,  faol  harakt  qilib,  o’z  saltanati  dovrug’ini  jahon 

miqyosiga  chiqara  olgan  sarkardadir.  Amir  Tyemurning  Yildirim  Boyazid  ustidan  bo’lgan 

g’alabalaridan so’ng Frantsiya, Angliya, Gyenuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol 

almashishni taklif etgan. SHunday qilib, u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo’shnichilik qilish, savdo 

karvon  yo’llarini  rivojlantirish  niyati  borligini  ko’rsatib  o’z  davlati  shuhratini  Yevropaga  tarqata 

oldi. Uning saltanatini dovrug’i bu mamlakatlarga yetib borishi bilan Frantsiya, Angliya, Gyenuya, 

Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning qirollari Sohibqiron  bilan siyosiy,  iqtisodiy, savdo aloqalari 

o’rnatishga  intilganlar.  SHuning  uchun  ular  Sohibqiron  huzuriga  muntazam  elchilar  yuborib 

turganlar.  Tyemurning  chyet  davlatlar  bilan  olib  borgan  diplomatik  aloqalarida  uning  o’g’li 

Mironshoh ko’p yordam byergan. SHarq va g’arb davlatlarining elchilari qatorida Ispaniya elchilari 

 

145 

ham  Amir  Tyemur  tomonidan  qabul  qilinib,  qirol  nomiga  yozilgan  maxsus  maktub  va  in’omlar 

bilan kuzatiladi. Ularga qo’shib  Amir Tyemur  Muhammadqozi  ismli o’z  vakilini Ispaniyaga elchi 

qilib  yuboradi.  Gyenrix  III  1403  yilda  Amir  Tyemur  huzuriga  ikkinchi  marta  maxsus  elchilarni 

yuboradi.  Unga  Klavixo  boshliq  qilib  tayinlanadi.  1403  yil  21  mayda  Ispaniyadan  jo’nab  kyetgan 

elchilar  Samarqandga  kyeladilar.  Ispaniya  elchilari  Samarqandda  Amir  Tyemur  tomonidan 

tantanavor qabul qilinadi. 

Klavixo  boshliq  Ispaniya  elchilari  1404  yilning  syentyabr’-noyabr’  oylarida  Samarqandda 

bo’ladilar.  Amir  Tyemurning  Xitoyga  tomon  yurishi  munosabati  bilan  boshqa  ko’pgina 

davlatlarning  elchilari  bilan  bir  qatorda  Ispaniya  elchilari  ham  1404  yilning  21  noyabrida 

Samarqanddan  jo’natib  yuboriladi.  Klavixo  Ispaniyaga  1406  yilning  mart  oyida  qaytib  kyeladi. 

Klavixoning  safar  taassurotlari  “Buyuk  Tyemur  tarixi”  va  “Tyemur  qarorgohi”,  “Samarqandga 

safarot  kundaligi”  nomlari  ostida  ispan  tilida  bir  nyecha  bor  nashr  qilinadi.  Bu  voqyealar  Amir 

Tyemur davrida Farb va SHarq davlatlari o’rtasidagi diplomatik aloqalar natijasida O’rta Osiyoning 

har tomonlama rivojlanishiga yordam byerdi.