Aloqalarini va o‘zaro bog‘liq1igini ilmiy o‘rganishdir

Debetlik aylanma - bu buxgalteriya schyotlarining debetida boshlang‘ich qoldiqsiz yozilgan ma’lumot1ar.
Kreditlik aylanma - bu buxgalteriya schyotlarining kreditiga boshlang‘ich qoldiqsiz yozilgan ma’lumotlar.
Aktiv schyotlar - bu schyotlarda korxona xo‘jalik moliyas .y faoliyatining har xi1 yo‘nalishlari ko‘rsatiladi. Bu schyotlarning qoldig‘i faqat debetlik bo‘1ishi mumkin. Chunki korxona faqat maxjud mab1ag‘1ardan foydalanishi mumkin.
Passiv schyotlar - bu schyotlarda korxona mablag‘larining kelib chiqish va qoplanish manbalari ko‘rsatiladi. Bu schyotlam•-• qoldig i faqat kreditlik bo‘1ishi, ya’ni korxt›na faqat tegisn. manbalar bilan qoplangan mablag‘ lardan foydalanishi mumkin.
Amaliyotda aktiv-passiv schyotlar ham bo‘lishi mumkin. Bu schyotlarda korxonaning ham mablag‘ lari, ham ularni qoplovchi manbalar ko‘rsatiladi. Masalan: bu korxonaning ham yuridik. h o
i ismoniy shaxslar bilan hisob-kitob schyotlaridir. Bu shaxslar i t›rxoiia bilan aloqada bo‘lganlarida ham debitorlik ham rcditorlik vazifalarini bajarishi mumkin. Balans tuzishda i• •vdalanilayotgan ma’lumotlar umumlashtirilgan va detallashti- ri lu’in bo‘lishi ham mumkin. Bu ma’lumotlar buxgalteriyanir iiitctik va analitik schyotlarida o‘z ifodasini topadi. Sintctik
livotlarda korxona faoliyatining umumiy ko‘rsatkichlari hisobga in:idi. Masai an, «Materiallar» sintetik schyotida butun moddiy iii..lardan foydalanish natijalari ko‘rsatiladi.
\ n alitik schyotlarda sintetik schyotlarning ma’lumotlari it la› htiriladi. Masalan, «Materiallar» sintetik schyotnir
/ iiitit i«ri alohida material turlari bo‘yicha tuxilgan analitik

21 I
schyotlarda detallashtiriladi. Sintetik va analitik schyotlardan tashqari yana subschyotlar bo‘lishi mumkin. Ulardan ham sintetik schyotlarning ma’lumotlarini detallashtirish uchun foydalaniladi. Lckin subschyotlar analitik schyotlardan farq qiladi. Subschyotlar rasmiy ravishda schyotlar rejasida keltiriladi, analitik schyotlar esa schyotlar rejasida keltirilmasdan korxona tomonidan hisobga kiritilib, ularda buxgalteriyaning birlamchi ma’lumotlari hisobga olinadi.

Balans va buxgalteriya schyotlari balans moddalarning nomlari buxgalteriya schyotlarining nomlariga to‘g‘ri kelmaydi. Lekin buxgalteriya schyotlaridagi o‘zgarishlar balans moddalarining o‘zgarishida o‘z aksini topadi. Buxgalteriya schyotlaridagi o‘zgarishlar quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin: Birinchi guruh o‘zgarishlar korxona mab1ag‘1ari va ularning manbalarini ko‘paytiradi, demak, balans valyutasi ko‘payadi. lkkinchi guruh o‘zgarishlar korxona mab1ag‘lari ularning manbalarini kamaytiradi, natijada balans valyutasi ham kamayadi. Uchinchi guruh o‘zgarishlar balans valyutasini o‘zgartirmasdan, balans bir xi1 mablag‘ moddalarini kamaytirib, boshqa moddalarini ko‘paytirishi mumkin. Masalan, korxona omboridan tayyor mahsulot iste’molchilarga jo‘natildi va korxona hisob-kitob schyotidan naqd pul olinib, kassaga topshirildi. To‘rtinchi o‘zgarish1ar ham balans valyutasini o‘zgartirmaydi, lekin korxona mablag‘larining bir xi1 manbalarini kamaytiradi, boshqa manbalaming qoldiqlarini ko‘paytiradi. Masalan, bankdan kredit olib, ta’min1ovchilar bilan sotib olingan xom ashyo bo‘yicha hisob-kitob qilinadi. Ma’1umki, tuziladigan balanslarning shakllari juda ko‘p. Ular quyidagi nuqtai nazardan tiizilishi mumkin: tiizish vaqti; manbalar ; ma’lumot1ar hajmi; faoliyatni ifodalash; mulk shakllari; obyektni ifodalash; tozalanganlik. Tuzish vaqti nuqtai nazardan balans: kirish, joriy, tugatish-tarqatish, bo‘lish, birlashtirish balanslari bo‘1ishi mumkin. Kirish balansi korxonaning paydo bo‘1ib, faoliyat boshlashida tuziladi hamda korxona o‘z faoliyatini qancha mablag‘lar bilan va qanday rnab1ag‘lardan foydalanib boshlayotganini ko‘rsatadi.
Joriy balanslar - korxonalar faoliyatining butun mobaynida
tuziladi, ular yillik va chorakli bo‘lishi mumkin. Tugatish balar korxona tugatilishi munosabati bilan tuziladi, bo‘lish birlashtirish balanslari esa korxonalar bo‘1inayotp• P- birlashtirilayotganda tuziladi. Balans tuzish manbalari - nazardan balanslar uch xi1 yo‘l bilan tuziladi : inventar balanslar ilgari faoliyat kechirgan korxona asosida uning mol-mulkini invertizatsiya qilib, yangi korxona barpo etishda, korxonaning mulk va xo‘jalik yuritish shakllari o‘zgartirilganda tuziladi; kilolr balanslar buxgalteriya kitoblarida aks etilgan ma’lumotlar bo‘yic\.a tuziladi ; bosh balanslar korxonalarning mol-mulklarini inventarizasiya qilish va buxgalteriya kitoblarida aks ettirilgan ma’lumotlarga asoslanib tuziladi.
Foydalanilgan ma’1umotlarga nisbatan balans yolg ’i.• yig‘ma bo‘lishi mumkin. Yolg‘iz balans alohida korxonalar uchun tuziladi, yig‘ma balanslar esa bir qancha korxonalar balanslarini umumlashtirish asosida hamma kor.xonalar uchun yagona balans sifatida tuziladi. Korxonalar faoliyati nazarda tutilsa, balanslar korxonaning asosiy faoliyati bo‘yicha va noasosiy, ya’ni korxonaning qo‘shimcha faoliyati bo‘yicha balanslar tt•zili-" mumkin. Asosiy faoliyat bu korxonaning nizomida ko‘rsati1gan faoliyat shaklidir.
Bozor munosabatlari davrida mulki har xi1 shaklda bo‘lgan korxonalar barpo etiladi. Davlat korxonalari bilan birga xususiy shirkat, aksiyadorlar, qo‘shma korxonalar faoliye' olib b I)emak, mulk shakllari nuqtai nazardan ham balanslar tuzii ishi mumkin. Haqiqatni aks ettirish nuqtai nazaridan esa balanslar mustaqil va bo‘lak balanslar bo‘lishi mumkin. Mustaqil balanslar yuridik shaxs sifatida faoliyat kcchirayotgan korxonalar bo‘yicha tuziladi. Bo‘lak balanslar esa, bu korxonalar tarkibidagi ate' ’- ho‘lak korxonalaming ishlab chiqarishi bo‘yicha tuz' ladi.
Hisobot-tegishli xo‘ja1ik organlari tomonidan faoliyatni tahlil qilish, nazorat qilish va boshqarish maqsadida taqdim etiladigan u‘tgan vaqt davomidagi korxona ishi natijalari va sharoitlari ' risidagi ma’lumotlar majmuasi. Hisobot ma’1umotlari soti^lQa»
•-ahsulotlar, ishlar va xixmatlar, ularni ishlab shit •..., I 'tadigan xarajatlar, ho‘ja1ik mablag‘lari ahvoli va ularning
shakllanishi manbaalari, ishni moliyaviy natijalari, soliqqa tortish, dividendlar to‘g‘risidagi ma’lumotlardan iborat. Hisobot berishni asosiy vazifalari - faoliyatni yanada rivojlantirish va takkomillashtirish, mahsulot safati va assortimentni oshirish h.sobiga bozorda barqarorlikka erishish uchun zahiralarni qidirib topish. Hisobot ma’lumotlariga ko‘ra, rahbar mulk egalari va ta’ssislar boshqa boshqarish va nazorat qilish organlari (banklar, moliyaviy organlar) yuqori turuvchi va davlat hukumati va boshqa boshqarish organlari oldida hisobot bcradi. Birinchi navbatda qaytib etib o‘tish keraki, korxonalar (xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalardan tashqari) majburiy tartibda quyidagi foydalanuvchilarga choraklik va yillik hisobotlarni taqdim etadilar: Ta’sis hujjatlariga muvofiq mulk cgalariga (mulkni boshqarish vakolati berilgan organlarga, ishtiroqchilarga, muassislarga); Davlat soliq nozirligi (bitta nusxada); O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq korxonaning ayrim jihatlarini tekshirish va tegishli hisobotlarini olish vazifasi yuklangan boshqa davlat organlariga. O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisoboti to‘g‘risida”gi Qonunga muvoiiq: Barcha korxonalar va muassasalar uchun hisobot yillik l-yanvardan 31-dekabrgacha (qo‘shilgan holda) bo‘lgan davr hisoblanadi. Tashkil etilayotgan korxonalar uchun birinchi hisobot yili yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lingan sanadan boshlab o‘sha yilni 31-dekabrigacha bo‘lgan davr hisobotlanadi. Birinchi oktabrdan so‘ng yangi tashkil etilgan korxona uchun (tugatilgan yoki qayta tashkil etilgan korxonalar bazasi asosida bo‘lmasa) hisobot yili deb yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lingan sanadan boshlab keyingi yilning 31-dekabrigacha bo‘lgan davrni qabul qilish ruxsat etilgan. Korxonalar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilab qo‘yilgan muddatlarda yillik va choraklik hisobotlari topshiradilar. Hisobotni rahbar va bosh buxgalter imzolaydilar, agarda korxonadagi hisob shartnoma asosida maxsus tashkilot yoki mutaxasis tomonidan amalga oshirilsa, uni olib boruvchi shaxsning iinzosi bo‘1ishi shart. Korxonaning xo‘jalik faoliyati natijalari, uning mulkiy va moliyaviy ahvoli to‘g‘risidagi yillik buxgalteriya hisoboti manfaatdor foydalanuvchilar (birjalar, xaridorlar, tovar
yetkazib beruvchilar va b.) uchun chop etishga ochiq hisoblanadi. Chop etiladigan hisobotlarning haqqoniyligi mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan tasdiqlanadi.