Aloqalarini va o‘zaro bog‘liq1igini ilmiy o‘rganishdir

Qishloq xo‘jaIigida kredit mabIag‘laridan foydalanish yo‘llari

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yi1 10-oktabrdagi «Kichik korxonalar, dehqon va fermer xo‘jaliklarini mablag‘ bilan ta’minlash, moddiy-texnik ta’minlash, ularga bojxona imtiyozlarini berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlari tog‘risida»gi 366- sonli qarori talablaridan kelib chiqqan holda «Tijorat banklari tomonidan yakka tartibdagi tadbirkorlar, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini budjetdan tashqari jamg‘armalar kredit liniyalari hisobidan kreditlash tartibi to‘g‘risida» Nizom ishlab chiqilib, Adliya Vazirligidan 2001 -yil 3-oktabrda 1074-raqam bilan Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan.

Mazkur tartib asosida, «Dchqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash Jamg‘armasi» mab1ag‘lari hisobidan boshlan- g‘ich sarmoyani shakllantirish uchun kreditlar davlat ro‘yxatidan o‘tganiga 6 oydan oshmagan davrda kredit olish uchun tegishli buyurtmalar bergan mikrofirmalar va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan dehqon xo‘jaliklariga eng kam oylik ish haqining 150 barobari miqdorida, kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklariga eng kam oylik ish haqining 300 barobarigacha aylanma mablag‘lami to‘ldirishga, investitsiya loyihalarini texnik iqtisodiy asoslashga va asbob uskunalarni sotib olishga Markaziy bank qayta moliya- lashtirish stavkasining 1/6 qismi miqdorida, foizlarni 12 oy muddat utgach va asosiy karzni kredit olgan vaktdan 18-24 oy o‘tgandan so‘ng qaytarish sharti asosida 3 yilgacha bo‘1gan muddatga boshlang‘ich sarmoya sifatida kredit berish tartibi joriy qilingan.
Umuman, Respublikamizdagi tijorat banklari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyatini moliyalashtirish, ularning rivojlanishiga ko‘maklashish maqsadida quyidagi chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim:
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini qo‘11ab- quvvatlash va rivojlantirishga yordam berish uchun birinchi
navbatda ularga bankning uz mab1ag‘lari hisobidan imtiyo*^]i kreditlash mexanizmini yo‘lga qo‘yish;

• 
  qishloq sharoitida qishloq xo‘jalik niahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish maqsadida qisqa muddatli imtiyozli kreditlar ajratish, bu bilan import o‘rnini qoplovchi va eksportbop mahsulotlar yetishtirishga erishish;
  
• 
  kichik biznes va xususiy tadbirklrlik subyektlarini banklar- ning uz mablag‘ lari hisobidan uzoq muddatli imtiyozli kreditlash yo‘li bilan zamonaviy qishloq xo‘jalik texnikalari ta minotini amalga oshirish;
  
• 
  yangi tashkil qilingan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qishloq joylarda noqishloq xo‘ja1ik faoliyatini rivojlantirish uchun turli moliyalashtirish manbalari hisobidan mikrokreditlar ajratish.
  

Bundan tashqari, bugungi kunda fermer xo‘jalik1ari tomonidan dat lat ehtiyojlari uchun yetishtirilayotgan mahsulotlarni moliyaJashtirish tizimini takomillashtirish yo‘nalishida xain muayyan chora-tadbirlar amalga oshirilmokda. Jumladan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-vil *- noyabrdagi 383-sonli «Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishni mablag‘ bilan ta’min- lash mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari tog‘risida»gi va 30-oktabrdagi «20004-2006-yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish chora-tad’ii tog‘risida»gi qarorlari asosida ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 242-V-sonli qarori bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligidan 2004-yil 6-yanvarda I 295-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan «Fermcr xo‘jaliklarining davlat ehtiyoil•ri uchun xarid qilinadigan paxta va g‘alla yetishtirish xara . la .ni tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to‘g‘risida»gi Nizom qabul qilindi.
Ushbu huquqiy-mc’yoriy hujjatlarga asosan, 2003-yil hosilidan boshlab Buxoro, Namangan, Farg‘ona va Xorazm viloyatlarida fermer xo‘jaliklarini davlat ehtiyojlari uchun sotiladigan paxta xom-ashyosi va galla yetishtirish bo‘yicha xarajatlarni ularga xizmat ko‘rsatuvchi tijorat banklari orqali
247
tog‘ridan-tog‘ri imtiyozli kreditlash mexanizmini sinab ko‘rish bo‘yicha ish olib boriladi.
Olib borilgan tajribaning bir kator yutukli jihatlarini hisobga olgan holda, 2004-yil xosilidan boshlab yana 4 ta (Andijon, Jizzax, Naxoiy, Samarqand) viloyatida va 2005-yil hisobidan boshlab Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda qolgan 4 ta (Qashqadaryo, Surxondaryo, Sirdaryo, Toshkent) viloyatida faoliyat yuritayotgan fermer xo‘ja1iklariga joriy etildi.
“O‘zagrosug‘urta” davlat aksiyadorlik sug’urta kompaniyasi har bir fermer xo‘jaligi bo‘yicha paxta va g‘a11a ekinlari holatini, etishtirish bo‘yicha xarajatlarga kredit ajratish maqsadga muvofiqligi aniqlangandan so‘ng sug‘urta polisini beradi. Natijada, imtiyozli kredit olish aqti cho‘zilib, fermerlarni ekish davrigacha va ckin unib chiqqungacha bo‘lgan xarajatlarga kredit olish imkoniyati chegaralanmoqda. O‘rnatilgan tartibga binoan “O‘zagrosug‘urta” davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi sug‘urta polesini berishda yer unumdorligiga qarab xulosa chiqa- rishi kerak.
Natijada, ayrim fermer xo‘jaliklari sug‘urta polisi ololmay, imtiyozli kredit olish imkoniyatidan mahrum bo‘1moqdalar.
Tadqiqotlaming ko‘rsatishicha, kichik biznes ma xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi mahalliy investitsiyalar bilan birga xorijiy sarmoyalardan ham samarali foydalanishni taqozo qiladi. Hozirgi chet el kredit liniyalar hisobidan xalq xo‘ja1igining turli tarmoqlaridagi kichik bimes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlar bilan ta’minlash o‘z samarasini bermoqda. Bunga Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki va Xalqaro Moliya Korporatsiyasi kabi qator tashk ilotlar kredit liniyalarini misol keltirish mumkin. Bundan tashqari, faqat qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish bilan chegaralanib qolayotgan yakka turdagi tadbirkorlar kichik tadbirkorlik subyektlari sifatida faoliyat yuritishga harakat qiladilar va ularga:

• 
  birinchidan, qo‘shimcha ishchi o‘rinlari tashkil qilib, qishloqdagi ishsizlik muammolarini hal qilishga o‘z hissalarini qo‘shadilar;
  
• 
  ikkinchidan, mahsulotni qayta ishlash natijasida mahsulot birligidan olinadigan umumiy tushum yoki daromad miqdorini ko‘paytirishga erishadilar;
  
• 
  uchinchidan, qishloq bozor infratuzilmasini rivojlanishiga va qishloqni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadilar;
  

• 
  to‘rtinchidan, mahsulotni eksport qilish orqali valyuta tushumini ko‘paytirish imkoniyatiga ega bo‘1adilar.
  

Krcdit qarzga pul olishning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutadagi kredit mablag‘lari manbai bo‘lib, tijorat banklari, shuningdek budjetdan tashqari fondlar mab1ag‘1ari hisoblanadi. Ular xususi tadbirkorlikni, kichik biznes subyektlarini rivojlantirishga yordam berish uchun maxsus tashkil etilgan. Tadbirkorlikni krcdit orqa’ . xorijiy valyutada qo‘llab-quvvatlash mahalliy tijorat baiiklarini .g valyuta mablag‘lari tomonidan, shuningdek, xorijiy va xalqar
moliyaviy institutlarining kredit liniyalari hisobiga ^am_{d s•} oshiriladi. Hozirgi vaqtda budjetdan tashqari fondlarning mablag‘lari vakolatli banklar, ya’ni fondlar bilan kerakli bitimlarga ega bo‘lgan banklar orqali ajratiladi. Shuning uchun, istalgan holda
tadbirkor kredit yuzasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tijorat bankig murojaat etadi va o‘zining kredit dasturini tayyorlash hamda amalga oshirish bo‘yicha barcha o‘zaro aloqalarni u yoki bu bank tizimi bilan amalga oshiradi. Respublika hududida xo‘jali' subyektlarini kreditlash tijorat banklari tomonidan qaytarib berish to‘1ov, ta’min1angan1ik, muddatlilik va ajratilgan mablag‘lardan foydalanishning maqsadli ishlatilishi sharti asosida amalga oshiriladi. Kredit berish mijozning bank hisob varag‘i mavjud bo‘lgan joyda amalga oshiriladi. Ajratilish muddatiga ko‘ra kreditlar qisqa muddatli va uzoq muddatlilarga bo‘linadi. Qisq . muddatli kredit 12 oygacha muddatga beriladigan ssuda bo‘1ib, uning muddati kreditlanadigan tadbirlar muddatidan, qoplani› muddatidan va boshqa shartlardan Kelib chiqadi. Uzoq muddat› kredit 1 yildan ko‘p muddatga, ishlab chiqarish va i itimr›
»o‘nalishdagi obyektlami qurish, qayta qurish, texnik jih:‘“
qayta jihozlash bilan bog‘1iq bo‘lgan sarmoyali maqsadlar uchun beriladi.
Kredit olish uchun qarz oluvchi o‘zining moliyaviy va ishlab chiqarish imkoniyatlarini baholashi va o‘zi uchun quyidagilarni aniq belgilab olishi shart: o‘z mahsulotini sotish bozorini (talab va taklifni o‘rganish); loyihaning ishlashi uchun kerak bo‘ladigan tovar-moddiy boyliklarni, shuningdek, tayyor mahsulotni sotish uchun zarur bulgan shartnomalarning mavjudligi; kreditlanayotgan loyihaning samaradorligi; hisob raqamiga pul mablag‘lari kelib tushishining davriyligi; kreditni va u bo‘yicha foizlarni so‘ndirish manbalari; kredit uchun to‘1anadigan to‘lovni hisoblash va uning davriyligi.
Shuningdek, o‘tgan yil (chorak, oy) uchun o‘z moliyaviy- xo‘jalik faoliyati tahlilini tayyorlab qo‘yish va joriy davr uchun kelgusini belgilash (biznes-reja) kerak bo‘ladi. Yuqorida ko’rsatilgan tahliliy va kelgusini belgilash ma’1umotlaridan kelib chiqib, qarz oluvchi kredit olish uchun ariza va iltimosnoma tayyorlaydi. Iltimosnomada krcdit olish zarurligi, uning samaradorligi, qaytarilishi, to‘1ovligi va ta’minlanganligi, o‘z kapitalining tarkibi va bu kapitalning kreditlanayotgan tadbirdagi ishtiroki keng ta’ri flanadi. Kreditni so‘ndira olmaslik tavakkalidan qutilish uchun qarz oluvchi foydalanish mumkin bo‘lgan ta’minlanganlikka ega bo‘lishi kerak. Ta minlanganlikning asosiy turlari bo‘lib, mulk va qimmatbaho qog‘ozlar garovi, uchinchi shaxslarning kafilligi, shuningdek, qarz oluvchi kreditni so‘ndirmasligi tavakkalining sug‘urtasi hisoblanadi. Ta’minlangan Jikning asosiy shakli bo‘Jib, mulk garovi hisoblanadi. Garov predmeti bo‘lib istalgan mulk, shu jumladan, qarz oluvchining shaxsiy mulki bo‘lgan va uning to‘liq xo‘ja1ik yuritishida unga qarashli bo‘lgan hamda O‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risidagi” Qonuniga ko‘ra garov prcdmeti bo‘la oladigan narsalar va mulkiy huquqlar (aylanishdan chiqarilgan narsalardan tashqari) hisoblanadi. Qarz oluvchining mulk va ta’minlanganlikning boshqa shakllari bo‘yicha Bank oldidagi majburiyatlari quyidagi talablari qondirishi kerak: Roshqa garovdan ozod bo‘lishi; yuqori likvidlikka ega bo‘lishi,
bunda aktivlaming pul mablag‘ lariga aylanish qobiliyati tushuniladi; Uzoq muddat saqlanish qobiliyatiga egalik. Berilayotgan kredit miqdori garovga qo‘yilgan va sug‘urtada baholangan mulkning ma’1um foizidan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Garovga quyilgan mulkdan qarz oluvchi foydalanadi va uning mablag‘i hisobiga sug‘urta tashkilotlarida bank-benefisar foydasiga sug‘urta qilinadi. Carov bahosining kredit summasidan ortiqligini yo‘qotish, zarar ko‘rish, mulk bahosining o‘zgarishida kredit tavakkalining badali bo‘lib hisoblanadi.
Tez sotish mumkin bo‘lgan qimmatbaho qog‘ozlar ham garov predmeti bo‘1ishi mumkin (davlat qimmatbaho qog‘ozlari, aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa emitentlaming dcpozit sertifikatlari).
Kreditning ta’minlangan1igi sifatida tovarlar, valyuta mablag‘lari, shuningdek, avtotransport qabul qilinishi mumkin. Bu holda garovga qo‘yi1gan mulk bankka kafillik uchun bcriladi. Kafillik ham, shuningdek, garov shartnomasi bilan rasmiylash- tiriladi va u notarial tasdiqlanishi kerak bo‘ladi. Kreditning ta’minlanganligi bo‘1ib uchinchi shaxsning qarz oluvchi to‘1ashga layoqatsiz bo‘1gan paytda, uning qarzini so‘ndirishga rozi ekanligi to‘g‘risidagi majburiyati xizmat qiladi va u mustaqil kafillik- majburiyati sifatida rasmiyla.shtiriladi. Kafillikka oluvchining majburiyati qarzdorning qarzi summasi va u bo‘yicha hisoblangan foizlar bilan cheklanadi. To‘lov layoqati subyekti sifatida benuqson obro‘ga ega bo‘1gan ham yuridik, ham jismoniy shaxslar kafil bo‘1ishi mumkin. Ularning hammasi O‘zbekiston iqtisodiyotining xususiy sektorini rivojlantirishga yordam berish maqsadida amal qiladi va mamlakat iqtisodiyotining ustuvor sohalaridagi biznesni rag‘batlantiruvchi imtiyozli kreditlar beradi: dehqon va fermer xo‘ja1iklarini rivojlantirish va kengaytirish, qishloq xo‘ja1ik texnikasini sotib olish, fermerlik inshootlarini qurish.
^{Xomashyo va materiallami birlamchi qayta ishlash.} O^ishloq xti‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va chuqur qayta ishlash. Ko‘p mehnatni talab qiluvchi kichik hajmli ishlab chiqarishni tashkil etish. Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’ati iii‹ihsu1ot1arini ishlab chiqarish. Servis xizmatlari va aholiga xizmat
ko‘rsatish. Sayyohlik sanoatini rivojlantirish. Xususiy meditsina va farmatsevtikani rivojlantirish. Mahalliy sanoatni rivojlantirish. Qurilish va qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoati. Eksportga yo‘naltiri1gan va importning o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni qishloq joylarda ko‘proq tashkil etish.
O‘zbekistonda biznesni yuritishga mablag‘ jalb etishning yana bir yo‘na1ishi mikrokreditlar hisoblanadi. Unga hukumat tomonidan tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash nuqtai nazaridan katta e’tibor berilmoqda. Mikrokreditlar bir qator ko‘rsatkichlar bo‘yicha Siz uchun qulaydir: kredit olish qoidasi birmuncha soddalashtirilgan, garov ta’minotining barcha shakllari hal etilgan, kredit pullarining bir qismi naqd shaklda olinadi, aylanma resurslar xaridi asosida kredit berish masalalari nisbatan oson hal etiladi va boshqalar.
Qonunchilikda mikrokreditlami olishning ikkita asosiy tartibi belgilab qo‘yilgan: yuridik shaxs bo‘lgan kichik biznes subyektlari va yuridik shaxs bo‘lmay o‘z faoliyatini amalga oshirayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar, dehqon xo‘jaliklari. Dastlabki sarmoyani shakllantirishga mikrokreditlar imtiyozli kredit resurslari hamda Dehqon va fermer xo’Jaliklari ni qo‘llab- quvratlash jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan beriladi. Dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirishga mikrokrcditlar faqat yangidan ochilgan va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan kundan 6 oydan oshmagan davr mobaynida faoliyat ko‘rsatayotgan dehqon xo‘jaliklari, mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklarining faoliyatini boshlash uchun aylanma mablag‘ larni shakllantirishga, investitsiya loyihasining texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqishga, asbob-uskunalar sotib olish uchun beriladi. Dastlabki (boshlang‘ ich) sarmoyani shakllantirishga mikrokreditlar yuridik shaxs maqomini of ib faoliyat ko‘rsatayotgan dehqon xo‘jaliklari va mikrofirmalarga eng kam oylik ish haqining
150 baravarigacha miqdorda hamda kichik korxonalar va fermer xo‘ja1iklariga eng kam oylik ish haqining 300 baravarigacha bo‘1gan miqdorda beriladi. Dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirishga mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz miqdori Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash
stavkasining 1 '6 qismini tashkil etadi. Budjetdan tashqari jamg‘armalar kredit liniyalari hisobidan dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirishga kreditlar qaytarish muddatini uzaytirish huquqisiz 3 yilgacha bo‘lgan muddatga beriladi.
Dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirish uchun berilgan mikrokreditlar bo‘yicha foizlar ushbu kreditlar berilgan kundan boshlab hisoblanadi va 12 oy muddat o‘tgach undiriladi. Mazkur mikrokreditlar uchun hisoblangan foizlar dastlabki 12 oj davomida tijorat banklari daromad (foyda) solig‘i hisoblash bazasiga kiritilmaydi. Mikrokreditbank kredit liniyalari hisobidan O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan kichik biznes subyektlariga imtiyozli lizing xizmati ko‘rsatiladi. Hunda lizin- foiz stavkasi Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasining 50 foizi miqdorida belgilanadi, uning 2/1 qismi Mikrokreditbank marjasini tashkil etadi. Oilaviy tadbirkorlik jismoniy shaxslarning yuridik shaxs tashkil etmagan holda amalga oshiriladigan birgalikdagi faoliyati bo‘lib, er-xotin tomonida. ularga birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo‘lgan umumiy mol-mulk negizida amalga oshiriladi. Oilaviy ta‹lbirkorlik subyekti qonun hujjatlarida belgilangan tartibda er-xotindan qaysisining nomiga ro‘yxatga olingan bo‘lsa, u oilaviy tadbirkorlik subyekti nomidan ishni olib boradi. Mikrokredit olish uchun aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj quyidagi qatlamlar* ustuvorlikka ega bo‘1adilar: kam ta’minlangan oilalar; tarkibida nogironlar bo‘1gan oilalar; tarkibida ikki va undan ortiq ish 'nilai. band bo‘1magan a zolari mavjud oilalar; boquvchisini yo‘qotga oilalar; yosh oilalar.
Oilaviy tadbirkorlik subyektlariga beriladigan mikrokredit1‹
miqdori eng kam oylik ish haqining 150 baravarigacha bo‘l- miqdorini tashkil etadi va ular 2 yilgacha muddatga, qayia• muddatini uzaytirish huquqisiz beriladi. Oilaviy tadbirkorl. tashkil etish uchun mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foi. miqdori Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalas stavkasining 1 '4 qismini tashkil etadi. (O‘zR AV