Amaliy mashg`ulot №-2 Mavzu: Standard va Additional bo‘limi komponentlaridan foydalanish yo‘llari Ishning maqsadi

Amaliy mashg`ulot №-2

Mavzu: Standard va Additional bo‘limi komponentlaridan foydalanish yo‘llari

Ishning maqsadi: DElPHI muxitida oddiy dasturning algoritmini tuzishni o’rganish. Chiziqli algoritmning dasturini yozish va to’g’rilash

Kutilayotgan natija: Talabalarga komponentlardan foydalanib dastur tuzishni bilishi va natijalarni ekranda ko`rish, Delphi dasturida ishlashni bilish.

Ish rejasi:

1. Topshiriqni olish.

2. Xar bir talaba o`zi uchun topshirilgan masala shartiga mos algoritm tuzish

3. Delphi dasturini ishga tushirish.

3. Komponentalarni formaga kiritish.

4. Algoritmga mos dastur kodini kiritish

5. Dasturdagi xotoliklarni tekshirish va ularni to`g`irlash

6. Dasturdan natija olish.

7. Dastur natijasi o`qitivchiga topshirish
Nazariy ma’lumotlar

Xisoblab chiqish dasturini tuzish.

U=tg²(x+y)-e\(\sqrt {\cos {x^2} + \sin {z^2}} \).

Dasturning dialog panelini 1.2. rasmda ko’rsatilgan shaklda tashkillashtirish.

SHaklni sozlash.

Yuqori o’ng burchakdagi bo’sh shakl bir nechta boshqaruv tugmachalariga ega, ular: shaklni piktogrammaga aylanishi, shaklni butun ekranga yoyilishiga va dastlabki o’lchamga qaytishiga va shaklni yopishga mo’ljallangan. yordamida shaklning bir qirrasi yoki sarlavxaning ajralib turgan satrini “o’rab olib” shaklning kerakli o’lchamlarini va uning ekrandagi joylashishini to’g’rilang.

SHakl sarlavxasining o’zgarishi.

Yangi shakl bir xil ism (Name) va sarlavxaga (Caption) –FORM1 ga ega. Shaklning ismini o’zgartirishni maslaxat bermaymiz, chunki u dasturning matniga kiradi.

Sarlavxani o’zgartirish uchun ob’ektlar inspektori oynasini chaqiring va shakldagi tugmachasini bosing. Ob’ektlar inspektori shaklida Properties-Caption-ni toping va (F11) bosing. Ajralib turgan oynada “Laborotoriya ishi № 1. 700102 gurux talabasi A.A.Ivanov” ni tering.

(Tedit). Kiritish satrining joylashishi.

Agarda bir satrga sig’adigan axborotni shakldan dasturga chiqarish yoki axborotni shaklga chiqarish kerak bo’lsa, unda Tedit komponentni ko’rsatilgan matnining bir satrli muxarrir oynasi foydalaniladi.

Mazkur dasturda bir satrli muxarrir yordamida extended yoki integer turdagi x,y,z o’zgaruvchilari kiritiladi.

Standard komponentlar menyusida piktogramma -ni tanlang, shaklning o’zingiz xoxlagan joyida sichkoncha tugmasini bosing. Tedit ning uch komponentini shaklga tushiring. “sichkoncha tugmasi” orqali ularni o’rab olib oynalar o’lchamlarini va ularning joylashishini to’g’rilang. Dastur matnida uchta yangi bir xildagi Edit 1, Edit 2, Edit 3 o’zgaruvchilar paydo bo’lganiga e’tibor bering. Xar bir o’zgaruvchi Text kengayishi bilan simvollar satriga ega va ular shunga mos Edit oynasida aks etadi.

x,y,z o’zgaruvchilarining sonli qiymatlari Edit.1.text o’zgaruvchisida joylashgan sonning satrli yozuvini xaqiqiyga o’zgartirish uchun xaqiqiy turga ega bo’lganligi uchun standart funksiya x: = Str Toint (Edit 1. Text) foydalaniladi.

Agar dastlabki ma’lumotlar to’liq soni turga ega bo’lsa, masalan integer, unda standart funksiya x:= StrToint (Edit 1. Text) foydalaniladi.

Bunda soni yozganda joy tashlab ketmasligi kerak, xaqiqiy son esa o’nli vergul bilan yoziladi.

Ob’ektlar inspektori yordamida Edit satrida aks etayotgan simvollarning shriftini va o’lchamimni aniqlang.

Yozuvlarning joylashishi (TLabel)

1.2 rasmdagi shaklda to’rtta tushuntiruvchi yozuv bor. Bunday yozuvlarni shaklga tushurish uchun TLabel komponentidan foydalaniladi. Standart komponentlar menyusida piktogramma ni tanlang, sichkoncha tugmasini bosing, Label 1 yozuchi paydo bo’ladi. Buni to’rtta yozuv uchun bajaring. Xar bir yozuv uchun sichkoncha tugmasini bosib o’lchamni to’g’irlang va ob’ektlar inspektori Caption ning xususiyatini o’zgartirib satrini kiriting, masalan “X qiymatini kiriting: ” va simvollar o’lchamini tanlang.

Dastur matnida avtomatik ravishda to’rtta yangi Tlabel ga o’xshash o’zgaruvchi paydo bo’lganiga e’tibor bering. Ularda dasturning ish jarayonida o’zgartirish mumkin bo’lgan tushuntirish satrlari saqlanadi.

Ko’p satrli chiqarish (TMemo) oynasining joylashishi.

Dastur ishining natijalrini chiqarish uchun (TMemo) komponenti bilan ko’rsatilgan matn oynasi foydalaniladi. Komponentlar menyusida piktogramma -ni tanlang va TMemo komponentini shaklga joylashtiring. sichkoncha tugmasi yordamida uning o’lchamlarini va joylashishini to’g’irlang. Scrool Bars-S SBoth xossasi inspektori yordamida o’rnatilgandan so’ng oynada aylantiruvchining (prokrutka) vertikal va gorizontal chiziqlari paydo bo’ladi.

Dastur matnida TMemoga o’xshash Memo 1 o’zgaruvchi paydo bo’ladi. TMemo turdagi oynada aks etayotgan axborot Memo 1. Lines satrlar massivida joylashgan. Xar bir satr String turiga ega.

Oynani tozalash uchun Memo 1. Clear usuli foydalaniladi. Oynaga yangi satrni qo’shib qo’yish uchun Memo 1. Lines. Add usuli foydalaniladi.

Agar xaqiqiy yoki to’liq turdagi o’zgaruvchida joylashgan soni chiqarish kerak bo’lsa, unda uni oldindan String turiga o’zgartirish kerak va uni Memo 1. Lines massiviga qo’shib qo’yish kerak.

Masalan, agar o’zgaruvchi u:=100 to’liq turda bo’lsa, unda Memo 1. Lines. Add usuli buni bajaradi va oynada “u:=100 qiymati” satri paydo

bo’ladi. Agar o’zguruvchi u:=256, 38666 xaqiqiy bo’lsa, unda Memo 1. Lines. Add usulidan foydalanyotganda “u:=256.39 qiymati” satri chiqadi. Bunda butun son uchun sakkizta pozisiya beriladi, ulardan ikkitasini uning kasrli qismi egallaydi.

Agar Memo 1 massivida satrlar soni oyna o’lchamidan oshsa, unda xama satrlarni ko’rib chiqish uchun vertikal chizig’i foydalaniladi. Agar Memo 1 satrining uzunligi oynadagi satrlardagi simvollar miqdoridan oshsa, unda oynada faqat satrning boshi aks etadi. Butun satrni ko’rish uchun aylantiruvchining gorizontal chizig’i foydalaniladi.

shaklni yaratish voqeasini ishlab chiqishning dasturini yozish (FormCreate).

Dasturni yuborishda “shaklni yaratish” voqeasi paydo bo’ladi. Bu voqeaning ishlab chiquvchisi – dasturni yaratamiz, u x,y,z o’zgaruvchilarining dastlabki qiymatlari Tedit ning kerakli oynalariga joylashtiriladi, TMemo oynasida esa talabaning gurux raqami va familiyasi ko’rsatilgan satrni joylashtiradi. Buning uchun sichkoncha tugmasi ikki marta shakldagi xoxlagan bo’sh joyda bosamiz. Ekranda avtomatik ravishda kiritilgan prosedura sarlavxasi, ya’ni shaklni yaratish voqeasini ishlab chiquvchi paydo bo’ladi: Prosedura TForm 1. Form Create (Sender: Tobject). begin… end orasiga dastur matnini o’rnatamiz.

Tugmachani bosish voqeasini ishlab chiquvchi dasturni yozish (Button Click).

TButton komponenti bilan tasvirlanuvchi tugmachani shaklga joylashtiring; buning uchun Standard komponenti menyusida piktogramma

-ni tanlaymiz. Ob’ektlar inspektori yordamida (Caption)-Button 1 sarlavxani “Bajarish” so’ziga yoki boshqa hoxlagan so’zga o’zgartiring. Tugmachaning joylashishini va o’lchamini to’g’irlang.

Bundan so’ng sichkondagi tugmachani ikki marta bosing, shunda voqeani ishlab chiquvchi prosedura sarlavxasi bilan to’ldirilgan dastur matni paydo bo’ladi. (Procedure TForm1.ButtonClick(Sender:Tobject);)-tugmalarni bosganda.

Misolda keltirilgan bu proseduraning matnini tering.

Dasturni yuborish va u bilan ishlash.

Dasturni yuborish uchun Run bosh menyusida Run ni bosish kerak yoki F9 tugmachasini yoki piktogramma -ni. Bu payt translayasiya sodir bo’ladi va agar xato bo’lmasa dasturning komponavkasi va exe kengaytirilgan yuklanayotgan yagona faylning yaratilishi sodir bo’ladi. Ekranda dasturning faol shakli paydo bo’ladi. (1.2.rasm)

Dastur bilan ishlab quyidagicha “bajarish” tugmachasini bosing. Memo 1 oynasida natija paydo bo’ladi. Edit oynalaridagi x,y,z dastlabki qiymatlarini o’zgartiring va yana “Bajarish”.

Dasturni yakunlash uchun bosh menyu Run dagi Program Reset ni yoki shakldagi tugmachasini bosish kerak.

Dastur matni quyidagi ko’rinishga ega:

Unit tema 1;

Interface

Uses

Windows,Messages,SysUtils,Classes,Graphics,Controls,Forms,Dialogs,StdCtrls;

Type

TForm1=class(TForm)

Label1:Tlabel;

Edit1:Tedit;

Label2:Tlabel;

Edit2:Tedit;

Label3:Tlabel;

Edit3:Tedit;

Label4:Tlabel;

Memo1:Tmemo;

Button1:Tbutton;

Procedure FormCreate(Sender:TObject);

Procedure Button1Click(Sender:Tobject);

Private

{ Private declaration}

Public

{ Public declaration}

End;

Var

Form1:TForm1;

Implementation

{$R*.DMF}

Procedure TForm1.FormCreate(Sender:TObject);

Begin

Edit.Text:=’3,4’; // X ning birinchi kiymati

Edit2.Text:=’0.74’; // Y ning birinchi kiymati

Edit3.Text:=’19,43’; // Z ning birinchi kiymati

Memo1.Clear; // Memo.1 chi muharriri oynasini tozalovchi

//

Memo1.Lines.Add(‘lab.ishi.mex- mat 2- kurs Berdanov Ulug’bek ’);

End;
Procedure TForm1.Button1Click(Sebder:Tobject);

Var

x,y,z,a,b,c,u:extended;

begin

x:=StrToFloat(Edit1.Text); //X ning kiymati xisoblanmokda

Memo1.Lines.Add(‘X=’+Edit.Text); //X ni Memo1. oynasiga chikishi

y:=StrToFloat(Edit2.Text); //Y ning kiymati xisoblanmokda

Memo1.Lines.Add(‘Y=‘+Edit2.Text’); //Y ni Memo1. oynasiga chikishi

z:=StrToFloat(Edit3.Text); //Z ning kiymati xisoblanmokda

Memo1.Lines.Add(‘Z=’+Edit3.Text); // Z ni Memo1. oynasiga chikishi

// Arifmetik tenglikni xisblaymiz

a:=Sqr(Sin(x+y)/Cos(x+y);

b:=Exp(y-z);

c:=Sqrt(Cos(Sqr(x))+Sin(Sqr(z)));

u:=a-b*c;

// Memo1. oynasiga javobni chikaramiz

Memo1.Lines.Add(‘javob U=’+FloatToStrF(u,fffixed,8,3));

End;

End.
Dasturiy vositalar – Delphi 7 dasturlash tili.

Texnik vositalar – tovushli fayllarni eshittirish, turli xil elektron darsliklar yozilgan CD va DVD disklarni o’qish uchun xizmat qiladi. Bularga misol qilib CD, DVD ROM yoki RW, kolonka, mikrofon, soundblaster kabilarni misol qilish mumkin.

Mavzu yuzasidan savollar.

1. Foydalanilgan komponentalar xossa va hususiyatlarini ayting?

2. Xossa nima?

3. Komponenta matnlari qanday o`zgartiriladi?

4. Memo1.Lines.Add() funksiyasining ma’nosini tushuntiring?

Adabiyotlar ro’yxati.
1. Boqiev R.R., Mamarajabov M.M., Ashurov M.O‘., G‘ulomov J. Dasturlash tillari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent 2008.

2. П.Дарахвелидзе, E.Марков. Программирование в Delphi7. Учебник.-СпБ-2003.

3. Sh.Nazirov. Dastrurlash tillari T.2007 y.