Amaliy mashG’ulotlar texnologiyasi 1-mavzu. Nuqta kinematikasi, Qattiq jism kinematikasiga doir masalalar yechish

AMALIY MAShG’ULOTLAR TEXNOLOGIYASI 

1-mavzu. Nuqta kinematikasi, Qattiq jism kinematikasiga doir masalalar 

yechish. 

         1.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 

Vaqti – 2 soat  

Talabalar soni:  25-35 nafar 

O’quv mashg’ulotining 

shakli 

Amaliy, aqliy hujumdan foydalangan holda 

Amaliy mashg’ulotining 

rejasi  

 

1.To’g’ri chiziqli tekis harakatga doir masalalar yechish.  

2. Harakatning nisbiyligiga doir masalalar yechish. 

3. To’g’ri chiziqli notekis harakatda tezlik. Tekis 

tezlanuvchan harakatda ko’chishga doir masalalar 

yechish.  

4.Jismning aylana bo’lab tekis harakatlanishdagi 

tezlanish va tezligiga doir masalalar yechish.  

O’quv mashg’ulotining maqsadi: To’g’ri chiziqli tekis harakat. Harakatning nisbiyligi. 

To’g’ri  chiziqli  notekis  harakatda  tezlik.  Tekis  tezlanuvchan  harakatda  ko’chish. 

Jismning  aylana  bo’lab  tekis  harakatlanishdagi  tezlanish  va  tezligiga  doir  masalalar 

yechish orqali talabalarning nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 

Pedagogik vazifalar: 

-To’g’ri chiziqli tekis hara katga 

doir 

masalalar 

yechi 

shni 

tushuntirish  va  to’g’ri  chiziqli 

tekis  harakat  to’g’r  isidagi 

tasavvurini shakl lantirish; 

O’quv faoliyatining natijalari:Talaba: 

-  To’g’ri  chiziqli  tekis  harakatga  doir  masalalar 

yechadi va to’g’ri chiziqli tekis harakat to’g’risidagi 

tasavvuri shakllanadi; 

 

 

-  Harakatning  nisbiyligiga  doir 

masalalar yechishni o’r gatish; 

-  Harakatning nisbiyligiga  doir  masalalar yechishni 

o’rganadi; 

-To’g’ri  chiziqli  notekis  har 

akatda  tezlik.  Tekis  tezlanuv 

chan  harakatda  ko’chishga  doir 

masalalar  yechishni  o’rgatish  va 

to’g’ri chiziqli notekis harakatda 

tezlik.Tekis  tezlanuvchan  hara 

kat da ko’chish to’g’risidagi tasa 

vvurni shakllantirish; 

-  To’g’ri  chiziqli  notekis  harakatda  tezlik.  Tekis 

tezlanuvchan  harakatda  ko’chishga  doir  masalalar 

yechishni  o’rganadi  va  to’g’ri  chiziqli  notekis 

harakatda  tezlik.  Tekis  tezlanuvchan  harakatda 

ko’chish to’g’risidagi tasavvurni shakllanadi; 

 

 

 

-  Jismning  aylana  bo’lab  tekis 

harakatlanishdagi  tez  lanish  va 

tezligiga 

doir 

masa 

lalar 

yechishni o’rgatish; 

-  Jismning  aylana  bo’lab  tekis  harakatlanishdagi 

tezlanish  va  tezligiga  doir  masalalar  yechishni 

o’rganadi; 

O’qitish uslubi va texnikasi 

Amaliy, BBB”  texnikasi 

O’qitish vositalari 

Fizikadan masalalar to’plami, proektor, tarqatma 

materiallar, grafik organayzerlar. 

O’qitish shakli 

Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 

O’qitish shart-sharoiti 

Doska, bo’r, proektor, kompyuter bilan jihozlangan 

auditoriya 

 

Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi 

Bosqichlar, 

vaqti 

Faoliyat mazmuni 

O’qituvchi 

talaba 

1-bosqich. 

Kirish (10 min). 

1.1.  Mavzu,  reja,  uning  maqsadi  va  o’quv 

faoliyatining natijalari ma’lum qilinadi    (1- 

ilova). 

1.1. Eshitadi, yozib 

oladi. 

2-bosqich. 

Asosiy 

(60 min.) 

 

2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  

darajalarini aniqlash uchun tezkor B.B.B. 

usuli asosida tarqatma materiallar beriladi (2 

-ilova) 

2.2. O’qituvchi vizual materiallardan 

foydalangan holda masalalar yechishga doir 

asosiy formulalar bilan tanishtiradi va 

auditoriyada [3]dan

.

1.1,1.6,1.9,1.15, 1.20, 

1.25, 1.32, 1.40, 1.50, 1.62 masalalarni

 

birin 

ketin yechtiradi

 

(3-,4-ilovalar) 

2.3. Talabalarga masalalarning asosiy 

tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib 

olishlarini ta’kidlaydi. 

2.1.Eshitadi.  O’ylay 

di,  javob  beradi  Ja 

vob  beradi  va  to’g’ 

ri javob ni eshita di 

2.2.Ilovada  berilgan 

ma’lumotlarni  aso 

siy  joylarini  yozib 

oladilar 

berilgan 

masalalarni 

yechadilar. 

2.3.E’tibor  qaratadi, 

yozib oladi. 

3-bosqich. 

Yakuniy 

(10 min.) 

3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar 

e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 

3.2.  Mustaqil  ish  uchun  vazifa:  [3]dan

.

 

1.3,1.10,1.19,1.24,  1.28,  1.36,  1.45,  1.52, 

1.58, 1.64  masalalarni yechishni vazifa qilib 

beradi, baholaydi.(5-ilova) 

3.1. 

Eshitadi, 

aniqlashtiradi. 

3.2.Topshiriqni 

yozib  oladi,  baho 

larni eshitadi. 

 

  Vizual materiallar 

1- ilova 

Mavzu:  Nuqta  kinematikasi,  Qattiq  jism  kinematikasiga  doir  masalalar 

yechish. 

Reja: 

1. To’g’ri chiziqli tekis harakatga doir masalalar yechish.  

2. Harakatning nisbiyligiga doir masalalar yechish. 

3. To’g’ri chiziqli notekis harakatda tezlik. Tekis tezlanuvchan harakatda 

ko’chishga doir masalalar yechish.  

4.Jismning  aylana  bo’lab  tekis  harakatlanishdagi  tezlanish  va  tezligiga  doir 

masalalar yechish. 

Darsning  maqsadi:  To’g’ri  chiziqli  tekis  harakat.  Harakatning  nisbiyligi.  To’g’ri 

chiziqli notekis harakatda tezlik. Tekis tezlanuvchan harakatda ko’chish. Jismning 

aylana bo’lab tekis harakatlanishdagi tezlanish va tezligiga doir masalalar yechish 

orqali talabalarning nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 

O’quv faoliyatining natijalari:  

- To’g’ri chiziqli tekis harakatga doir masalalar yechadi va to’g’ri chiziqli tekis 

harakat to’g’risidagi tasavvuri shakllanadi; 

- Harakatning nisbiyligiga doir masalalar yechishni o’rganadi; 

-  To’g’ri chiziqli notekis harakatda tezlik. Tekis tezlanuvchan harakatda 

ko’chishga doir masalalar yechishni o’rganadi va to’g’ri chiziqli notekis harakatda 

tezlik. Tekis tezlanuvchan harakatda ko’chish to’g’risidagi tasavvurni shakllanadi; 

-  Jismning  aylana  bo’lab  tekis  harakatlanishdagi  tezlanish  va  tezligiga  doir 

masalalar yechishni o’rganadi; 

2- ilova 

B.B.B. usuli asosida bilimlarni sinash uchun tarqatma materiallar 

 

    Bilaman   

Bilmoqchiman   Bildim “+” 

1 

To’g’ri chiziqli tekis harakatda tezlik 

ifodasini yozing? 

 

 

2 

Harakatning nisbiyligi deganda nimani 

tushuntiring? 

 

 

3 

To’g’ri chiziqli notekis harakatda tezlik 

ifodalarini yozing?  

 

 

4 

Tekis tezlanuvchan harakatda ko’chish 

ifodalarini yozing? 

 

 

5 

Jismning aylana bo’lab tekis 

harakatlanishdagi tezlanishining ifodasi 

qanday yoziladi? 

 

 

6 

Jismning aylana bo’lab tekis 

harakatlanishdagi tezligining ifodasi 

qanday yoziladi? 

 

 

                                                       3- ilova 

 

TO’G’RI ChIZIQLI TEKIS XARAKAT 

KINEMATIKA ASOSLARI 

MEXANIKA 

Moddiy nuqta  deb tekshirilayotgan masofaga nisbatan o’lchamlari juda kichik va shakli 

xisobga olinmaydigan jismlarga aytiladi. Jismlarning xarakat davomida fazoda qoldirgan 

iziga traektoriya deyiladi Moddiy nuqta xarakat traektoriyasining uzunligi yo’l deyiladi. 

Jismlarning boshlang’ich vaziyat bilan  oxirgi vaziyatini tutashtiruvchi yo’nalgan  to’ri chiziq 

kesmasi ko’chish deyiladi. To’g’ri chiziqli xar qanday (tekis xarakat,  tekis tezlanuvchan 

vatekis sekinlanuvchan  xarakat) xarakatda ko’chish yo’lga teng bo’ladi  (ilgarilanma qaytma 

xarakat bundan mustasno). Vaqt birligi ichida bosib o’tilgan yo’lga tezlik deyiladi. 

            

t

S





       

[m/s]

 

Teng vaqtlar ichida teng masofalar bosib o’tiladigan xarakat tekis harakatdeyiladi 

t

S







 

υ(t)  grafikda tezlik va vaqt bilan chegaralangan yuza 

bosib o’tilgan yo’lga teng 1-rasm 

 

 

S(t) grafikda α burchak tangensi tezlikni beradi(2-rasm) 

t

S

tg

/









 

Agar jism xarakati OXU Dekart koordinatalar sistemasida bo’lsa ko’chish, tezlik va ularning o’qlar-dagi 

proeksiyalari quyidagicha bo’ladi:  

0

0

y

y

S

x

x

S

AB

S

y

x











 

Jismning tekisliklagi xaqiqiy xarakat va o’qlardagi harakat tenglamalari quyidagicha: 

;

;

;

0

0

t

y

y

t

x

x

t

S

y

x























 

t

y

y

t

S

t

x

x

t

S

t

AB

t

S

y

y

x

x

0

0























 

 

3-rasm 

Agar  jism  bir  vaqtda  bir  necha  harakatda  ishtirok  etsa    (masalan  oqim  bo’ylab 

yoki oqimga ko’ndalang suzish), natijaviy tezlik vektori,tashkil etuvchi  harakatlar 

tezlik vektorlarining geometrik yig’indisi sifatida topiladi:  

n



























3

2

1

 

Xususiy xolda jism o’zaro α burchak tashkil etgan ikkita 

to’g’ri 

chiziqlarning 

tezliklari 

orasiga 

qurilgan 

parallelogram diagonali sifatida topiladi (4-rasm)  













cos

2

2

1

2

2

2

1

2











 

 

O’rtacha tezlik  

O’rtacha tezlik deb umumiy bosib o’tilgan yo’lning umumiy vaqtga nisbstiga aytiladi  

ум

t

ум

S

ур





 

 

 

Agar  jism  to’g’ri  chiziqli  xarakatda  S

1

    yo’lni  t

1

  vaqtda,  S

2

  yo’lni  t

2

  vaqtda,    S

3

  yo’lni  t3  vaqtda  va 

hokazo Sn yo’lni  t

n

 vaqtda,  bosib o’tsa o’rtacha tezlik  quyidagicha bo’ladi (5-rasm)  

n

t

t

t

t

n

S

S

S

S

ур



















...

1

1

1

...

3

2

1



 

Agar jism υ

  1

tezlik bilan t

1

 vaqt, υ

  2

 tezlik bilan t

2

 vaqt va hokazo  υ 

n

 tezlik bilan   t

n

 vaqt xarakatlansa 

o’rtacha tezlik quyidagicha topiladi: 

n

n

n

ур

t

t

t

t

t

t

t

t



















...

...

1

1

1

3

3

2

2

1

1











 

Agar jism S

1

 yo’lni υ

 1

 tezlik bilan S

2

 yo’lni υ

 2 

 tezlik bilan va xokazo S

n 

 yo’lni υ

n

 tezlik bilan o’tsa 

o’rtacha tezlik quyidagicha topiladi 

n

n

n

ур

S

S

S

S

S

S

S

S





























...

...

3

3

2

2

1

1

3

2

1

 

Agar jism yo’lning dastlabki yarmini 



1

 tezlik bilan, qolgan yarmini 



2

 tezlik bilan o’tsa butun xarakat 

vaqtidagi o’rtacha tezlik quyidagicha: 

2

1

2

1

2















yp

 

Agar jism umumiy vaqtning dastlabki yarmini 



1

 tezlik bilan ikkinchi yarmini 



2

 tezlik bilan o’tsa butun 

xarakat davomidagi o’rtacha tezlik   

]

/

[

2

2

1

C

M

yp











 

Agar jism butun yo’lning dastlabki 1/3 qismini 



1

 tezlik bilan, qolgan 2/3 qismini 



2  

tezlik  bilan    o’tsa 

butun yo’l davomidagi o’rtacha tezlik quyidagicha 

 

 

TO’G’RI ChIZIQLI TEKIS O’ZGARUVChAN HARAKAT  

Tezlikning vaqt bo’yicha o’zgarishi tezlanish deyiladi  

Teng vaqtlar ichida tezlikning teng miqdorlarga o’zgarishi tekis o’zgaruvchan harakat deyiladi  

Agar jism o’z to’g’ri chiziqli tezligini 



0

 dan 



 ga t vaqt ichida o’zgartirsa, bosib o’tilgan yo’l tezliklar 

va vaqt bilan chegaralangan yuzaga teng bo’ladi  (7-rasm) 

]

...[

2

]

...[

2

]

...[

2

2

0

2

0

2

0

м

at

t

S

м

a

S

м

t

l

S

























 

 

Agar biz S=x-x

0 

ekanligini hisobga olsak jismning harakat tenglamasi quyidagicha bo’ladi: 

2

2

0

0

at

t

x

x









 

tekis tezlanuvchan 

2

2

0

0

at

t

x

x









 

tekis sekinlanuvchan 



 (t) grafikda grafikning Ot o’q bilan xosil qilgan α burchak 

tangensi tezlanishni beradi (8-rasm) 

 

Tezlanish bilan xarakat qilayotgan jismning ixtiyoriy vaqtdagi 

tezligi  tezlanuvchan  (a>0)  va  sekinlanuvchan  (a<0)  holatlari 

uchun quyidagicha 

t

a





0





          

t

a





0





 

 

 

ERKIN TUShISh TEZLANIShI 

Erkin tushayotgan jism Yer markaziga yo’nalgan a=g=9.81m/c

2

 tezlanish bilan harakat qiladi.  

Agar jism tepaga harakatlanayotgan bo’lsa o’z tezligini 9.81m/s ga kamaytirib boradi, pastga 

harakatlanayotganda esa sekundiga 9,81m/s ga oshirib boradi ya’ni 







..

0

gt





           







..

0

gt





 

Agar  bizga  a) 



0

, 



,t  b) 



,



0

,g  v) 



0

,  g,  t,  parametrlar  berilsa  og’irlik  kuchi  ta’siri  erkin 

harakatlanayotgan jismning ko’chishi S ni quyidagi formulalar orqali topamiz

. 

t

S

a

2

)

0









            

g

S

b

2

2

0

2

)









            































2

2

0

2

2

0

)

gt

t

S

gt

t

S

в





 

Erkin tushayotganjismning tushish vaqti  

g

h

t

2



 

Biror  h  balandlikdan  tepaga  va  pastga 



0

  boshlang’ich  tezlik  bilan  otilgan  jismning  yerga  tushish 

vaqtlari: 

               

                     tepaga otilganda                                                          pastga otilganda 

Biror h balandlikdan erkin boshlang’ich tezliksiz tushayotgan jismning yerga urilish vaqtidagi tezligi:                                                           

gh

2





 

Jism 



0

  boshlang’ich tezlik bilan tepaga yoki pastga otilishidan qat’iy nazar yerga bir xil quyidagicha 

tezlik bilan uriladi: 

gh

2

2

0









 

Yer sirtidan tepaga 



0

 boshlang’ich tezlik bilan otilgan jismning ixtiyoriy h balandlikdagi tezligi: 

      

gh

2

2

0











 

                            

 

GORIZONTGA BURChAK OSTIDA OTILGAN JISMNING HARAKATI 

Agar  gorizontga 



  burchak  ostida  otilsa 



0

  boshlang’ich 

tezlikning o’qlardagi proeksiyasi quyidagicha  (9 - rasm) 



























sin

cos

0

0

0

0

y

x

 

Jism  gorizontga  burchak  ostida  otilsa  vaqt  o’tishi  bilan 

tezlikning  OX  o’qdagi  proeksiyasi  o’zgarmay  faqat  OU 

o’qdagi  proeksiyasi  har  sekundda  9,81  m/s  ga  o’zgaradi. 

Chunki og’irlik kuchi faqat vertikal ta’sir qiladi 

 

Demak ixtiyoriy paytdagi tezlikning o’qlardagi proeksiyalari quyidagicha 

























gt

gt

const

y

y

x

x

















sin

cos

0

0

0

0

 

Ye

r  sirtidan  biror  y