Amaliy mashG’ulotlar texnologiyasi 1-mavzu. Nuqta kinematikasi, Qattiq jism kinematikasiga doir masalalar yechish

0

 – dastlabki yadrolar soni. N – yemirilmay qolgan yadrolar soni, ΔN =N – N

0

  – 

yemirilgan yadrolar soni. 

Yuqoridagi formuladan yarim yemirilish 

davri T quyidagicha topiladi: 

)

/

(

log

0

2

N

N

t

T



 

Agar  radioaktiv  moddaning  atomlar  soni  t  vaqt  o’tgach  k 

(k=N

0

/N ) marta kamaygan bo’lsa, u xolda moddaning  yarim 

yemirilish davri quyidagicha topiladi: 

k

t

T

2

log



 

4-ilova 

U

238

92

 uran uchun α-emirilish va 

Pb

209

82

 qo’rg’oshin uchun 



-emirilish reaksiyasini 

yozing. 

Berilgan 

U

238

92

 

Pb

209

82

 

α=? 



=? 

Echish 

He

Y

X

A

Z

A

Z

4

2

4

2









; 

 













e

Y

X

A

Z

A

Z

1

; 

                                 

Hisoblash 

He

Th

U

4

2

234

90

238

92





 











e

Bi

Pb

209

83

209

82

 

[7]dan 134, 136, 138, 140, 142, 144, 146 masalalarni

 

birin ketin yechtiradi 

 

5-ilova 

Mustaqil  ish  uchun  vazifa:  [7]dan

. 

135,  137,  139,  141,  143,  145,  147,  149,  151, 

153 

 

12-mavzu.  Dozimetriya elemetlari. Kosmik nurlar. Elementar zarralarga doir 

masalalar yechish. 

 12.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 

 

Vaqti – 2 soat 

Talabalar soni: 25-30 nafar 

 

O’quv mashg’ulotining 

shakli 

Amaliy, aqliy hujumdan foydalangan holda 

Amaliy  mashg’ulotining 

rejasi  

1.  Atom  yadrolarining  bog’lanish  energiyasiga  doir 

masalalar yechish.  

2.  Yadro  reaktsiyalari  vaqtida  energiya  chiqishiga  doir 

masalalar yechish. 

3. Elementar zarralarga doir masalalar yechish. 

 O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Dozimetriya  elemetlari.  Kosmik  nurlar. 

Elementar  zarralarga  doir  masalalar  yechish  va  nazariy  olgan  bilimlarini 

mustahkamlash. 

Pedagogik vazifalar:- Atom 

yadrolarining bog’lanish en 

ergiyasiga doir masalalarni 

tushuntirish va yechish; 

- Yadro reaktsiyalari vaqt 

ida energiya chiqishiga doir 

masalalarni tahlil qilish; 

- Elementar zarralarga doir 

massalarini hisoblashni 

o’gatish; 

O’quv faoliyatining natijalari:Talaba: 

- Atom yadrolarining bog’lanish energiyasiga doir 

masalalarni tushunadi va yechadi; 

- Yadro reaktsiyalari vaqtida energiya chiqishiga doir 

masalalarni tahlil qiladi; 

- Elementar zarralarga doir massalarini hisoblashni 

o’ganadilar; 

 

O’qitish uslubi  va texnikasi  Amaliy, aqliy hujum, blis-so’rov, bayon qilish, “FSMU”, 

klaster, insert, “Qanday”  texnikasi 

O’qitish vositalari 

Fizikadan masalalar to’plami, proektor, tarqatma 

materiallar, grafik organayzerlar. 

O’qitish shakli 

Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 

O’qitish shart-sharoiti 

Doska, bo’r, proektor, kompyuter bilan jihozlangan 

auditoriya 

 

Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi 

Bosqichlar, 

vaqti 

Faoliyat mazmuni 

O’qituvchi 

talaba 

1-bosqich. 

Kirish (10 min). 

1.1.Mavzu,  reja,  uning  maqsadi  va  o’quv 

faoliyatining  natijalari    ma’lum  qilinadi     

(1- ilova). 

1.1. Eshitadi, 

yozib 

oladi. 

 

2-bosqich. 

Asosiy 

(60 min.) 

2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  

darajalarini aniqlash uchun tezkor savol 

javob  o’tkazadi (2 -ilova) 

 

2.2. O’qituvchi vizual materiallardan 

foydalangan holda masalalar yechishga doir 

asosiy formulalar bilan tanishtiradi va 

auditoriyada [7]dan 134, 136, 138, 140, 142, 

144, 146 masalalarni

 

birin ketin yechtiradi

 

(3-,4-ilovalar) 

2.3. Talabalarga masalalarning asosiy 

tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib 

olishlarini ta’kidlaydi. 

2.1. 

Eshitadi. 

O’ylay  di,  javob 

beradi.Javob 

beradi  va  to’g’ri 

javobni eshitadi 

2.2. 

Ilovada 

berilgan 

ma’lumotlarni 

asosiy 

joylarini 

yozib  oladi  lar 

berilgan 

masala 

larni yechadilar. 

2.3. 

E’tibor 

qaratadi, 

yozib 

oladi. 

3-bosqich. 

Yakuniy 

3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar 

e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 

3.1. Eshitadi, 

aniqlashtiradi. 

(10 min.) 

3.2. Mustaqil ish uchun vazifa: [7]dan

. 

135, 

137, 139, 141, 143, 145, 147, 149, 151, 153 

masalalarni yechishni vazifa qilib beradi, 

baholaydi. (5-ilova) 

3.2.  Topshiriqni 

yozib 

oladi, 

baholarni 

eshitadi. 

 

Vizual materiallar 

1-ilova 

Mavzu:    Dozimetriya  elemetlari.  Kosmik  nurlar.  Elementar  zarralarga  doir 

masalalar yechish. 

Reja: 

1. Atom yadrolarining bog’lanish energiyasiga doir masalalar yechish.  

2. Yadro reaktsiyalari vaqtida energiya chiqishiga doir masalalar yechish. 

3. Elementar zarralarga doir masalalar yechish.  

Darsning  maqsadi:  Dozimetriya  elemetlari.  Kosmik  nurlar.  Elementar  zarralarga 

doir masalalar yechish va nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 

O’quv faoliyatining natijalari: 

- Atom yadrolarining bog’lanish energiyasiga doir masalalarni tushunadi va 

yechadi; 

- Yadro reaktsiyalari vaqtida energiya chiqishiga doir masalalarni tahlil qiladi; 

- Elementar zarralarga doir massalarini hisoblashni o’ganadilar; 

 

2-ilova 

1. Atom yadrolarining bog’lanish energiyasi deganda nimani tushunasiz? 

2. Yadro reaktsiyalari vaqtida energiya chiqishi deganda nimani tushunasiz? 

3. Elementar zarralar deb qanday zarralarga aytiladi?  

 

3-ilova 

Atom yadrolarining umumiy xarakteristikasi 

Kimyoviy  element  atomining  yadrosi  musbat  zaryadlangan  proton  va  elektr  zaryadga  ega 

bo’lmagan neytronlardan iborat. Proton va neytronlarni nuklonlar deb ataladi.  

X

A

Z

—elementning belgilanishi. X—kimyoviy element simvoli, Z—yadrodagi protonlar soni 

bo’lib, elementlar davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng.  

Yadroning massa soni yadrodagi protonlar va neytronlar soniga teng: 

N

Z

A





 

Bu yerda: N—yadrodagi neytronlar soni.  

Izotoplar 

Yadrodagi protonlar soni bir xil, neytronlar soni har xil bo’lgan elementlar izotoplar deyiladi. 

Masalan vodorod gazining odiy, deyteriy, tritiy izotoplari quyidagicha: 

H

H

H

3

1

2

1

1

1

;

;

 

Yadro kuchlari 

Yadrodagi  protonlar  va  neytronlar  orasidagi  kuchlarga  yadro  kuchlari  deyiladi.  Yadro 

kuchlari quyidagi xossalarga ega: 

a)tortishish  xossasiga  ega;  b)juda  qisqa  masofada  ta’sirlashadi;  v)zaryadi  bor  yo’qligiga 

qaramaydi  ya’ni  yadro  kuchlari  poton-proton,  proton-neytron,  neytron-neytron  orasida  bir  xil 

bo’ladi.   

Atom energiyalarining bog’lanish energiyasi 

Yadroni  alohida  nuklonlarga  (ya’ni  proton  va  neytronlarga)  ajratib  yuborish  uchun  kerak 

bo’lgan energiyaga bog’lanish energiyasi deyiladi. 

2

2

)

(

с

M

m

N

m

Z

c

M

E

ЯД

N

P

БОГ



















  

[J]    —  bog’lanish energiyasi 

ЯД

n

P

M

m

N

m

Z

M













  

[kg]      —  massa defekti 

M

yad

—yadro massasi; N—neytronlar soni; Z—protonlar soni; 

Tomchi modeli 

teng bo’ladi. 

Yadro reaksiyalari 

Atom zarrachalarining bir-biri bilan  yoki elementar zarrachalar bilan o’zaro ta’siri natijasida 

boo’qa yadrolarga aylanishi bilan boradigan reaksiya yadro reaksisi deyiladi.  

Yadro  va  zarrachalarning  reaksiyadan  oldingi  va  keyingi  energiyalari  farqiga  yadro 

reaksiyasining energetik farqi deyiladi. 

Yadro reaksiyalariga misollar: 

A) yadro o’zgarishlari kuzatilgan birinchi   tajriba 

(1919-yil, Rezerford) 

H

O

N

1

1

17

8

4

2

14

7









 

B) neytronning kashf etilishi (1932-yil, Chedvik) 

n

C

Be

1

0

12

6

4

2

9

4









 

V) tezlashtirilgan protonlarning birinchi ishla-tilishi 

(1932-yil) 

He

He

p

Li

4

2

4

2

1

1

7

3







 

G sun’iy radioaktiv elementning birinchi bor 

olinishi va protonning topilishi (1932-yil, F.Julio-

Kyuri) 

e

Si

P

n

P

Al

0

1

30

14

30

15

1

0

30

15

4

2

27

13

;















 

Uran yadrosining bo’linishi  

Og’ir  yadrolarning  neytron  yutish  yo’li  bilan  ikki  bo’lakka  ajraladigan  yadro  reaksiyasiga 

yadroning bo’linishi deyiladi (130-rasm). 

1939-yilda Gan, Shtrassman, Meytner 1-bor uran 235 ni neytronlar bilan bombardimon qilib 

amalga oshirgan. 

n

Kr

Ba

n

U

1

0

88

36

145

56

1

0

235

92

3









   —200 MeV energiya ajraladi. 

     

130-rasm 

Zanjir yadro reaksiyasi 

Reaksiya  borish  natijasida  yana  shunday  ketma-ket  reaksiyalar  sodir  bo’lsa,  unga  zanjir 

rekasiya deyiladi. 

Yadro reaktori. 

Yadroning  bo’linish  reaksiyasi  boshqariladigan  qurilmaga  yadro  reaktori  deyiladi.  Yadro 

reaktorining asosiy elementlari quyidagilar: 

1)  Yadro  yoqilg’isi  (

U

U

U

239

94

239

92

235

92

;

;

);  2)  Neytronlarni  sekinlatgach  (og’ir  suv,  grafit); 

3)  Issiqlikni  tashuvchi  (suv,  suyuq  natriy)  4)  Reaksiyani  boshqaruvchi  qurilma;  5)  Himoya 

(beton, temir qobiq). 

                                                                     4-ilova 

H

2

1

deyteriy yadrosining bog’lanish energiyasini hisoblang. 

 

Berilgan 

H

2

1

 

c=3*10

8

m/s 

E

Bog’

=? 

Echish 

Dastlab ushbu  

2

2

)

(

с

M

m

N

m

Z

c

M

E

ЯД

N

P

БОГ



















 

 

ЯД

n

P

M

m

N

m

Z

M













        

N

Z

A





 

 

Z

A

N





   

 

Hisoblash 

1

1

2







N

 

J

s

m

kg

kg

с

M

m

N

m

Z

c

M

E

ЯД

N

P

БОГ

11

2

8

27

27

2

2

10

*

7

,

5

)

10

*

3

(

*

)

2

10

*

675

,

1

*

1

10

*

672

,

1

*

1

(

)

(



































 

 

[7]dan 134, 136, 138, 140, 142, 144, 146 masalalarni

 

birin ketin yechtiradi 

5-ilova 

Mustaqil  ish  uchun  vazifa:  [7]dan

. 

135,  137,  139,  141,  143,  145,  147,  149,  151, 

153