Amaliy mashG’ulotlar texnologiyasi 1-mavzu. Nuqta kinematikasi, Qattiq jism kinematikasiga doir masalalar yechish

 

 

Vizual materiallar 

1-ilova 

Mavzu:  Elastiklik  va  ishqalanish  kuchlari.  Tortishish  kuchlari.  Maydon 

nazariyasi  elementlari.  Tortishish  maydonidagi  harakatga  doir  masalalar 

yechish.

 

 

 

  

Reja: 

1. Elastiklik va ishqalanish kuchlariga doir masalalar yechish.  

2. Tortishish kuchlariga doir masalalar yechish. 

3.  Maydon  nazariyasi  elementlari.  Tortishish  maydonidagi  harakatga  doir 

masalalar yechish. 

 

  

Darsning maqsadi: Elastiklik va ishqalanish kuchlari. Tortishish kuchlari. Maydon 

nazariyasi elementlari. Tortishish maydonidagi harakatga doir masalalar yechish va 

nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 

O’quv faoliyatining natijalari: 

- Elastiklik va ishqalanish kuchlariga doir masalalarni tushunadi va yechadi; 

- Tortishish kuchlariga doir masalalarni tahlil qiladi; 

- Maydon nazariyasi elementlari. Tortishish maydonidagi harakatga doir masalalar 

yechishni o’ganadilar; 

2-ilova 

B.B.B. metodi asosida tarqatma materiallar 

 

Tushuncha 

Bilaman “+”, 

Bilmayman “-”. 

 

Bildim “+”, 

Bilaolmadim “-” 

 

1 

Elastiklik kuchi ifodasini yozing?  

 

 

2 

Ichqalahish kuchi ifodasini yozing? 

 

 

3 

Tortishish kuchlari ifodasini yozing? 

 

 

4 

Maydon nazariyasi elementlari deganda 

nimani tushunasiz? 

 

 

5 

Tortishish maydonidagi harakat deganda 

nimani tushunasiz? 

 

 

3-ilova 

IShQALANISh KUChI TA’SIRIDA  GORIZONTAL TEKISLIKDAGI XARAKAT 

Jismning harakatiga to’sqinlik qiluvchi kontakt yuzalardagi kuch ishqalanish kuchi deyiladi  

Ishqalanish  koeffisienti 



  bo’lgan  sirtdagi  m  massali  jismni  tekis  siljitish  uchun  tortish  kuchi  (F

tor

) 

ishqalanish kuchini yengish kerak (17-rasm). 

g

m

N

F

F

ИШК

ТОР























 

Ishqalanish  koeffisienti 



  bo’lgan  gorizontal  tekis 

sirtdagi  jismni  a  tezlinish  bilan  tortish  uchun  kerak 

bo’lgan kuch (18-rasm) 

a

m

g

m

a

m

N

F

F

F

ИН

ИШК

ТОР



























 

 

Gorizontal sirtdagi m massali jismni gorizontga nisbatan α burchak ostida ta’sir qiluvchi F kuch bilan 

tekis harakatga keltirilayotgan bo’lsa, sirtning ishqalanish koeffisienti quyidagicha: 







sin

cos











F

g

m

F

 

 

 

 

 

Ishqalanish koeffisienti 



 bo’lgan gorizontal sirtda ishqalanish 

kuchi ta’sirida vujudga keladigan sekinlashish (teskari tezlanish) 

quyidagicha; 

g

a







 

[m/s

2

] 

Ishqalanish  koeffisienti 



  va  radiusi  R  bo’lgan  yo’lda 

harakatlanayotgan 

avtomobilning 

sirpanmay 

burilishning 

chegaraviy tezligi 

Rg







 

 

 

 

 

 

 

Agar dastlabki tezligi 



0

 bo’lgan avtomobil ishqalanish kuchi 

ta’sirida S yo’lni yurib to’xtasa yo’lning ishqalanish koeffisienti 

gS

2

2

0







 

 

 

OG’IRLIK KUChI TA’SIRIDA  QIYa TEKISLIKDAGI XARAKAT 

Qiyaligi 



 bo’lgan sirtda turgan jismning sirpanib tushish tezlanishi  

)

cos

(sin















g

a

  

[m/s

2

]

 

Ishqalanish koeffisienti 



 bo’lgan sirtdagi jismning tekis ishqalanib tushish burchagi  







tg

 

Qiya sirtdagi jismni tepaga tekis tortib chiqarish uchun kerak bo’lgan kuch 

)

cos

(sin





















g

m

F

F

F

ИШК

П

ТОР

 

Qiya sirtdagi jismni tepaga a tezlanish bilan tortib chiqarish uchun kerak bo’lgan kuch 

)

cos

sin

(

a

g

g

m

F

F

F

F

ИН

ИШК

П

ТОР



























 

Qiya sirtda tinch turgan jismni pastga tekis tortib tushirish uchun kerak bo’lgan kuch  

)

sin

cos

(





















g

m

F

F

F

П

ИШК

ТОР

 

Qiya sirtdagi jismni a tezlanish bilan pastga tortish uchun kerak bo’lgan kuch 

)

sin

cos

(

a

g

g

m

F

F

F

F

ИН

П

И

ТОР



























ШК

 

Qiya sirtdagi jismni tushib ketmasligi uchun tutib turuvchi kuch:  

)

cos

(sin





















g

m

F

F

F

ИШК

П

ТОР

 

Qiyalikdagi  jismni  sirpanib  ketmasligi  uchun  jismning  ustidan  qiya  sirtga  tik  holda  bosish  kerak 

bo’lgan kuch 









/

)

cos

(sin











g

m

F

БОС

 

 

20-rasm 

 

21-rasm 

Qiyaligi 



  bo’lgan  qiya  sirt  tepasidan  ishqalanishsiz  tushib  keladigan  har  qanday  jism  qiyalik  oxirida 

quyidagi yagona tezlikka erishadi 

gh

2





 

BLOKKA OSILGAN YUKLAR HARAKATI 

Erkin aylanuvchi bloka osilgan yuklar (m

2

>m

1

) xarakat tezlanishi va 

ipdagi taranglik kuchi (22-rasm) 

 

g

m

m

m

m

T

g

m

m

m

m

a

















1

2

1

2

1

2

1

2

2

 

 

22-rasm

 

Agar m

2

 massali jism gorizontal sirtda tursa, tezlanish va taranglik kuchi quyidagicha (23-r): 

 

g

m

m

m

m

T

g

m

m

m

m

a

)

1

(

1

2

1

2

1

2

1

2























 

 

23-rasm 

Agar m

1

 massali yuk qiya tekislikda bo’lsa tezla-nish va ipning taranglik 

kuchi quyidagicha (24- rasm) 

]

[

)

cos

sin

1

(

)

cos

(sin

1

2

1

2

1

2

1

2

H

g

m

m

m

m

T

g

m

m

m

m

a





































 

 

24-rasm 

25-rasm uchun tezlanish va ipning taranglik kuchlari (T

1

 va T

2

) quyidagicha 

g

m

m

m

m

m

m

T

g

m

m

m

m

m

m

T

g

m

m

m

m

m

m

a

2

2

1

1

2

1

2

1

2

1

2

1

1

2

)

1

(

2

)

1

(

2

)

(





































 

 

25-rasm 

MEXANIK TEBRANIShLAR 

Jism xarakati  to’liq takrorlanadigan eng kichik vaqt oralig’i tebranish davri (T) deyiladi. 

1s vaqt ichidagi tebranishlar soni tebranish chastotasi deyiladi 

2



 sekund ichida tebranishlar soni tebranuvchi sistemaning xususiy yoki siklik chastotasi deyiladi                    







2

2





T

 

Kosinus yoki sinus qonuni bo’yicha tebranuvchi jismlarning umumiy harakat tenglamasi:  

)

sin(

);

cos(

0

0

























t

A

x

ёки

t

A

x

 

Bu  yerda  tebranishlar  sinus  qoidasi  bo’yicha  kechadigan  va 



0

  boshlang’ich  fazaga  ega  bo’lgan 

jismning tebranish qonuni keltirilgan.  

Prujinali mayatnik 

   Harakatini  muvozanat  vaziyatidan  (sinus)  va  muvozonatdan  eng  chetki  nuqtadan  (kosinus)  boshlagan 

xolatlar uchun tebranuvchi prujinaga mahkamlangan jism harakat tenglamalari quyidagicha:  

)

sin(

t

m

k

A

X





             

)

cos(

t

m

k

A

X





 

   Agar  jism  harakatini  muvozanat  vaziyatidan  boshlasa 

koordinata,  tezlik  va  tezlanishlarning  vaqtga  bog’liqlik 

tenglamalari quyidagicha: 

    

;

)

cos(

);

sin(

)

cos(

x

m

k

t

m

k

m

k

A

a

t

m

k

m

k

A

t

m

k

A

X

































 

Tebranuvchi prujinaning maksimal tezlik 

va tezlanishlari quyidagicha: 

;

max

m

k

A







    

[m/s] 

       

m

k

A

a





max

   

[m/s²] 

Agar jism t vaqt ichida N marta tebransa tebranish davri va 

chastotasi  va siklik chastota: 

t

N

t

N

N

t

T















2

;

;

     26-rasm

 

 

Prujinali mayatnikni tebranish davri (T), chastotasi ν va siklik chastotasi ω: 

m

k

c

k

m

T











]

[

2

         

T

m

k











2

2

2

1









       

Muvozanat  vaziyatidan  chiqarib  qo’yib  yuborilgan  jism  amplitudaning  dastlabki  yarmini  T/6 

vaqtda keyingi yarmini T/12 vaqtda bosib o’tadi amplituda yo’lini esa T/4 vaqtda bosib o’tadi

  

               4-ilova 

Massasi 50 kg bo’lgan bola chanada tepalikdan sirpanib tushib, gorizontal yo’lda 

to’xtaguniga  qadar  20  m  masofani  10  s  ichida  o’tdi.  Ishqalanish  kuchini  va 

ishqalanish koeffisientini toping. 

 

Berilgan 

m=50

 

kg 

S=20

 

m 

t=10 s 

F

ish

=? 

µ=? 

Echish 

N

F

ish





;      

t

a

0









 ;   

mg

F

ish





 

0

0





;    

mg

F

ish





;        

t

a





 ;    

ma

F

t



;                 

t

m

mg







; 

 

           

t

ish

F

F



;    

t

S





; 

ma

mg





;                 

g

t

S

2





. 

                 . 

Hisoblash 

02

,

0

10

*

)

10

(

20

2

2





s

m

s

m



 

N

s

m

kg

F

ish

10

10

*

50

*

02

,

0

2





 

 

[3]dan

. 

2.65,  2.68,  2.75,  2.79,  2.82,  2.87,  2.93,  2.98  masalalarni

 

birin  ketin 

yechtiradi 

 

5-ilova 

Mustaqil ish uchun vazifa: [3]dan

. 

2.66, 2.69, 2.77, 2.80, 2.85, 2.89, 2.95, 2.99 

 

                           4-mavzu.  Elektrostatikaga doir masalalar yechish.       

        4.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 

Vaqti – 2 soat 

Talabalar soni: 25-30 nafar 

O’quv mashg’ulotining 

shakli 

Amaliy, aqliy hujumdan foydalangan holda 

Amaliy  mashg’ulotining 

rejasi  

1. Kulon qonuniga doir masalalar yechish.  

2. Maydon kuchlanganligiga doir masalalar yechish. 

3.  Kondensatorning  elektr  sig’imiga  doir  masalalar 

yechish. 

4. Elektr maydon energiyasiga doir masalalar yechish. 

 O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Elektrostatikaga  doir  masalalar  yechish  va 

nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 

Pedagogik vazifalar: 

- 

Kulon 

qonuniga 

doir 

masalalarni 

tushuntirish 

va 

yechish; 

O’quv faoliyatining natijalari:Talaba: 

- Kulon qonuniga doir masalalarni tushunadi va 

yechadi; 

 

 

- Maydon kuchlanganligiga doir 

masalalarni tahlil qilish; 

- Maydon kuchlanganligiga doir masalalarni tahlil 

qiladi; 

- Kondensatorning elektr 

sig’imini hisoblashni o’gatish; 

- Kondensatorning elektr sig’imini hisoblashni 

o’ganadilar; 

- Elektr maydon energiyasiga 

doir masalalar yechishni o’rga 

tish; 

- Elektr maydon energiyasiga doir masalalar 

yechishni o’ganadilar; 

O’qitish uslubi  va texnikasi 

Amaliy,”blits so‘rov”  texnikasi 

O’qitish vositalari 

Fizikadan masalalar to’plami, proektor, tarqatma 

materiallar, grafik organayzerlar. 

O’qitish shakli 

Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 

O’qitish shart-sharoiti 

Doska, bo’r, proektor, kompyuter bilan jihozlangan 

auditoriya 

 

Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi 

Bosqichlar, 

vaqti 

Faoliyat mazmuni 

O’qituvchi 

talaba 

1-bosqich. 

Kirish (10 min). 

1.1.Mavzu,  reja,  uning  maqsadi  va  o’quv 

faoliyatining  natijalari    ma’lum  qilinadi     

(1- ilova). 

1.1. Eshitadi, yozib 

oladi. 

2-bosqich. 

Asosiy 

(60 min.) 

2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  

darajalarini aniqlash uchun tezkor Blis 

so’rov texnologiyasi  o’tkazadi (2 -ilova) 

2.2. O’qituvchi vizual materiallardan 

foydalangan holda masalalar yechishga doir 

asosiy formulalar bilan tanishtiradi va 

auditoriyada [7]dan

. 

327, 329, 331, 337 

masalalarni

 

birin ketin yechtiradi

 

(3-, 4-

ilovalar) 

2.3. Talabalarga masalalarning asosiy 

tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib 

olishlarini ta’kidlaydi. 

2.1.  Eshitadi.  O’ylay 

di, javob beradi.Javob 

beradi 

va 

to’g’ri 

javobni eshitadi 

2.2.  Ilovada  berilgan 

ma’lumotlarni  asosiy 

joylarini  yozib  oladi 

lar  berilgan  masala 

larni yechadilar. 

2.3.  E’tibor  qaratadi, 

yozib oladi. 

3-bosqich. 

Yakuniy 

(10 min.) 

3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar 

e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 

3.2. Mustaqil ish uchun vazifa: [7]dan

. 

328, 

329, 330,332

 

masalalarni yechishni vazifa 

qilib beradi, baholaydi. (5-ilova) 

3.1. Eshitadi, 

aniqlashtiradi. 

3.2. 

Topshiriqni 

yozib oladi, baholarni 

eshitadi. 

 

Vizual materiallar 

1- ilova 

Mavzu: Elektrostatikaga doir masalalar yechish.       

Reja: 

1. Kulon qonuniga doir masalalar yechish.  

2. Maydon kuchlanganligiga doir masalalar yechish. 

3. Kondensatorning elektr sig’imiga doir masalalar yechish. 

4. Elektr maydon energiyasiga doir masalalar yechish. 

Darsning  maqsadi:  Elektrostatikaga  doir  masalalar  yechish  va  nazariy  olgan 

bilimlarini mustahkamlash. 

O’quv faoliyatining natijalari:    

- Kulon qonuniga doir masalalarni tushunadi va yechadi; 

- Maydon kuchlanganligiga doir masalalarni tahlil qiladi; 

- Kondensatorning elektr sig’imini hisoblashni o’ganadilar; 

- Elektr maydon energiyasiga doir masalalar yechishni o’ganadilar;