Amirova shaxnoza eshali qizi

3.2. Мaqollarning pragmatik-argumentativ funksiyasi; “ogohlantirish”, “maslahat”, “tinchlantirish”

Pragmatik-argumentativ funksiya “oqlash” fransuz inkor maqollar orasida o’rtacha tarqalish darajasiga ega. Umuman olganda, asoslash maqsadida keltirilgan dalillar salbiy konstruktsiyalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun, ushbu pragmatik-argumentativ funksiya bilan inkor maqoldan foydalanish misollari vaqti-vaqti bilan dialogik va hikoyaviy nutqda topiladi.

Quyidagi misolda muallif rivoyat nutqidagi hozirgi vaziyatni tasvirlaydi:
Il lui fallait prouver à tous les humains que nulle créature n'échapper à la mort, quelle que soit sa puissance ou sa richesse, son habilité ou son arrogance. Samarcande est ainsi devenue le symbole de la rencontre inéluctable entre l'homme et son destin (281): tarjimada: U shu tariqa podshohga va yer yuzidagi barcha insonlarga, mavjudotlarga ularning kuch-qudratiyu boyligi, uddaburonligiyu mag‘rurligi qanchalik yuksak bo‘lmasin, o‘lim haq ekanligi isbotlab berdi. Shunday qilib, Samarqand shahri inson va uning qismati uchrashgan joy timsoliga aylanib qolibdi⁷³.
Bu holda inkor maqol hikoyachi bilan muloqotda bo’lgan odamlarning harakatlarini oqlashga qaratilgan. Biroq, hikoya qiluvchi ushbu harakatlarga qo’shilmasligini bildiradi va shu bilan birga inkor maqolni unga kiritilgan stereotip bilan rad etadi va qisman rad etishi bilan pragmatik-argumentativ funksiyani rad etadi. Yana bir parcha, shuningdek, bir guruh odamlar tomonidan amalga oshirilgan harakatlarni tasvirlaydi, inkor maqollarni ular o’zlarini duchor qiladigan xavfni oqlash uchun ishlatiladi: Жаҳон образида инсон шахсиятида ички ‒ қарама-қаршиликлар натижасида кучли аёл образини гавдаланади: французча: Elle se redresse. ‒ Moi, je ne me résigne pas! Je suis dans ce palais entourée de troupes qui me sont fidèles, dans une ville qui désormais m’appartient, je me battrai jusqu’au bout, et si je meurs, ce sera comme une sultane.
Тажимада: Жаҳон ўрнидан қўзғалди:
‒Мен эса рози эмасман. Мен ўз тарафдорларим жасадлари билан тўлган мана шу саройда қоламан. Чунки бу шаҳар бугун менинг ҳукмимда. Мен охирги дақиқаларгача курашаман ва ўлсам ҳукмдор сифатида ўламан! (203).1-мисолда: “va se perdre dans le désert, aucune mer n’étant digne de recevoir son eau” (сўзма-сўз: чўлда йўқолади, ҳеч бир денгиз унинг сувини олишга лойиқ эмас), “бирорта денгиз висолига етиша олмай, саҳролар ичра изсиз йўқолиб кетаётган”; 2-мисолада: part d’un rire franc (сўзма-сўз: баланд овозда кулмоқ), “чапак чалиб кулиб юбордилар”; 3-мисолда: “je me battrai jusqu’au bout” (сўзма-сўз: мен охиригача курашаман), “мен охирги дақиқаларгача курашаман” мазмунида маъно даражаси кучайтирилган сўзлар орқали аслият матни мазмундорлигини таржимада қайта яратилишига эришилган.
Quyidagi parcha ushbu kommunikati frazealogik birlikning "o'zini oqlash" kichik turini amalga oshiradi. Muallif inkor maqolni ma’lum bir guruh odamlarga qarshi tanqidga javoban mumkin bo’lgan qarshi argument sifatida keltiradi:
Чодирни бир жойда ўрнатиш керак ва у ёқдан бу ёққа юриш ярамайди. Дарахт бир жойда кўкаради: “Қари билганини пари билмас” (“Ce n'est pas à un vieux singe qu'on apprend à faire la grimace, à mon âge on ne change pas”) Мен ҳар доим шундай бўлганман, ҳозир ҳам ўзгармайман, оиламда биз шундаймиз, бизнинг авлодимиз шунақа. Бу инсонлар ўзларининг бош паналарини тошдан бйнёд этганлар ва бу қадим замонлардан бери бор деб даъво қилишади⁷⁴.
Inkor maqol qo’shimcha argumentlar bilan quvvatlanadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, qarshi argumentatsiya inkor maqol ishlatilgan paytdan boshlab boshlanadi. Shunday qilib, biz maqolga xos bo’lgan umumbashariy e’tirof va shubhasiz ekanligiga yana bir bor amin bo’ldik, bu ko’p hollarda uni asosiy dalilga aylantiradi va muhokamaning keyingi yo’nalishini belgilash imkoniyatini beradi.
Boshqa bir misolda, inkor maqol hikoya qiluvchining pozitsiyasiga qarshi kurash va himoya qilishga qaratilgan. Inkor maqol orqali "o'zini oqlash" funksiyasi yana amalga oshiriladi:
аслиятда: Tout au long de cette interminable fuite, fatigante mais sans accros, je n’eus pas d’autre loisir que la lecture et la relecture des dix pages manuscrites qui constituaient l’interrogatoire de Mirza Reza. Sans doute m’en serais-je lassé si j’avais eu d’autres distractions mais ce tête à tête forcé avec un condamné à mort exerçait sur moi une indénible fascination, d’autant que je pouvais aisément l’imaginer, avec ses membres effilés, ses yeux de supplicié, son habit d’improbable dévot. Parfois je croyais même entendre sa voix torturée.
‒ Quelles raisons ont pu te pousser à tuer notre shah bien-aimé?
‒Ceux qui ont des yeux pour observer n’auront aucun mal à remarquer que le shah a été abattu a l’endroit même où Seyyed Djameleddine a été maltraité. Qu’avait fait cet homme saint, vrais descendant du Prophète, pour qu’on le traîne ainsi hors du sanctuaire (211);
таржимада: Машаққатли, аммо кўнгилсиз воқеаларсиз тугаган бу сафарим жараёнида ўн саҳифадан иборат Мирзо Ризо тергови баёнини қайта-қайта ўқиш билан вақтимни ўтказдим. Эҳтимол бошқа бирорта кўнгил очар эрмак топилганида бу баённомани ўқишга унчалик берилмаган бўлармидим? Лекин ўлимга ҳукм қилинган бу одамнинг баённомадаги гапларини ўқиб кўнглимда унга нисбатан илиқ туйғулар уйғонди. Кўзлари киртайиб озиб-тўзиб кетган, гавдаси чўкиб кийимлари шалвираб қолган бир бечорадан бундай гаплар чиқиши тасаввуримга сиғмасди. Тергов баённомасини ўқир эканман, мардонавор қалбли бу инсоннинг аянчли овози қулоқларим остида жаранглаётгандек бўларди:
‒Юзида кўзи бор ҳар бир инсон Сайид Жамолиддиннинг иззат-обрўси топталган жойда шоҳ ҳам ўз ўлимини топганини кўрди. Муҳаммад пайғамбарнинг авлоди бўлган бу авлиё инсон ўзининг бунчалик таҳқирланиши учун шоҳга нима ёмонлик қилган эди? (307).
Ушбу аслият ва таржима тили матн парчасида сўзларнинг ишлатиш частотаси фарқ қилади. Таржимон аслиятда қўлланилган лексик бирликларни ўз ўрнида сифатлаш, метафора, образли фразеологик бирлик тарзида беради. Масалан, матн парчасидаги: “Tout au long de cette interminable fuite” лексик бирлиги “машаққатли...сафарим” сифатлаши орқали берилган, “ce tête à tête” фразеологик бирлиги матнда кўзда тутилган имплицит маънони “бу одамнинг баённомадаги гапларини ўқиб” тарзидаги эксплицит ифодасини, “une indénible fascination (сўзма-сўз: шак-шубҳасиз, мафтункорлик)” “илиқ туйғулар” метафораси, “Parfois je croyais même entendre sa voix torturée” фразасининг таржимасида “Тергов баённомасини ўқир эканман, мардонавор қалбли бу инсоннинг” мазмунидаги тўлиқ жумланинг қўшилиши гапнинг ифодавий таъсир кучини оширишга хизмат қилган. Аслиятдаги “Ceux qui ont des yeux pour observer n’auront aucun mal à remarquer” муболағаси “Юзида кўзи бор ҳар бир инсон... кўрди” “cet homme saint ‒ бу авлиё инсон” сифатлашларининг адекват ифодаси акс эттирилади ⁷⁵.
Ёзувчи метафора, сифатлаш, муболаға каби услубий воситалари орқали объект ёки ҳодиса номини унинг ўрнини белгиловчи муҳим белги ва хусусиятлар тасвири билан алмаштириб, тафаккуримизда ёрқин ҳаётий манзара яратади.
Самарқанд шаҳар қозиси Абу Тоҳир Умар Хайёмнинг яқин дўсти ва маслакдоши эканлигига ишора қилинган прагматик маънони таржимон метафора ёрдамида образли адекват таржимасини амалга оширади. Quyidagi misolda muallif vaziyatni tavsiflaydi va o’zini oqlash uchun inkor maqoldan foydalanadi:
Француз тилида: ‒ Je sais que mon propos te fâche, mais je te dirai jusqu’au dernier mot ce que je dois te dire, et si notre amitié trop récente ne m’en donne pas le droit, mon âge et ma fonction le justifient.
Таржимада: ‒Биламан, гапларим ғашингни келтиряпти. Аммо сенга бор гапни очиқчасига айтишим лозим. Ўртамизда эндигина пайдо бўлаётган дўстлик ришталари буни айтишга халал берса ҳам, сендан кўра кўпроқ кўйлак йиртганлигим ва инсоний бурчим бу гапларни айтишга мажбур қиляпти (98 -б).
Муаллиф ифодалаган маънони тўғри шарҳлаган таржимон аслиятдаги mon âge et ma fonction le justifient (сўзма-сўз: ёшим ва лавозимим буни оқлайди (тарж.Ш.Амирова) синтактик бирликни “сендан кўра кўпроқ кўйлак йиртганлигим ва инсоний бурчим бу гапларни айтишга мажбур қиляпти” мазмунида фақат ўзбек нутқига хос ёши улуғларга нисбатан “кўпроқ кўйлак йиртган” образли фразеологизми, “лавозим” маъносидаги сўзни “инсоний бурч”ўхшатиши воситасида беради⁷⁶.
Yana bir misol yaqqol ko‘zga tashlanadiki, bunda hikoyachi, bir tomondan, avval sodir bo’lgan vaziyatni tasvirlaydi va unga tanqidiy baho beradi. Biroq, hikoyachi keyinchalik qarshi mulohaza yuritadi va oldingi dalillarini rad etadi. Shunday qilib, bu holda inkor maqol rivoyatchi ilgari rozi bo’lmagan harakatlarini oqlash uchun qarshi argument sifatida ishlatiladi:
Tes paroles valent leur pesant d’or (106) – Балли, оғзингга олтин (162)”; “.... Alamout signifie “la leçon de l’aigle”(110) - Маҳаллий шевада Аламут сўзи “бургут топган” маъносини англатади (168)”; “Et dans les pièces voisines des oreilles écoutent (133)” – “Қолаверса, деворнинг ҳам қулоғи бор... (202)” ⁷⁷.
Boshqa bir misolda muallif iqtibos keltiradi, unda inkor maqol inson kamchiliklarini oqlash uchun ishlatiladi:
Бертенинг узоқ қариндошларидан бирининг онасига айтганини ешитмагани яхшироқ бўлармиди: “Oh, il n'est peut-être pas trop beau ton Alfred mais la beauté ne se mange pas en salade!” Яхши, лекин чиройли емас, Берт ўша пайтда бу унинг ташқи кўриниши учун айтилганини тушунган⁷⁸.
Ushbu pragmatik-argumentativ funksiyani amalga oshirish bilan inkor maqol misollari dialogik nutqda ham mavjud:
- C'est la quatrième fois que je viens et qu'il n'y a rien eu entre nous. Bunga javoban: