Amirova shaxnoza eshali qizi

Je te donne en mille Emile ўйлаб топчи! (сўзма-сўз.: Мен буни сенга бераман, мингтадан битта Эмилга); À la tienne, Etienne! (сўзма-сўз.: Сен учун Этьен!) Сенинг соғлиғинг учун Этьен! Оҳангдош товушлар билан ифодаланувчи отлар бизнинг идрокимизнинг ҳиссий таъсирчанлигини қўзғатувчи фразеологик бирликнинг мантиқий семантик таянчи ҳисобланади. Т.Н.Кондратьева антропоним компонентли мақол-маталларнинг тадқиқига бағишланган ишида мақолларда ишлатиладиган антропонимларнинг асосини қачонлардир яшаб ўтган, алоҳида бир характери билан ажралиб турадиган шахс номи билан боғлайди¹⁶.
Антропонимлар билан келувчи фразеологик бирликларнинг кўпчилик қисмини ПФлар ташкил этади. Ўзбек тилшунослигида кейинги йилларда фольклоршунослик Х.Бердиёровнинг таъкидлашича, мақол, матал, ҳикматли сўз ва афоризмлар паремалар деб юритилади: “Паремаларнинг келиб чиқиши, тарихий тараққиёти ва маъноларини ўрганувчи паремиология фразеология билан ўзаро чамбарчас боғлиқ. Паремиология ва фразеология ўрганиш объектининг бирлиги, яъни бир неча сўздан тузилган барқарор бирикмалардан иборат кўчма маънога асосланганлиги уларнинг ўхшаш, умумий томонларидир. Фразеологиянинг фан сифатида шаклланишида паремиологиянинг роли катта” [9,10]. Ўзбек тилидаги антропоним компонентли ПФлар образли асосга эга, оҳангдошлик рифмалари асосида қурилган, масалан: Ражаб “тулки” қоровул бўлди, хотини эровул бўлди; Ўзинг бўлсанг Молдор, сўзинг бўлар зулфиқор (Зулфиқор эътиқодий тушунчага кўра Ҳазрати Алининг қиличи, бир силтаганда қирқ кишини кесаркан. Мазкур мақол билан ўзинг бой бўлсанг, айтадиган сўзинг ҳам ўткир, ҳамма ерда ўтадиган бўлади, дейилмоқчи), Кичкина митти, Хонхўжани йиқитди каби.
А.Г.Назарян образли провербиал фразеологизмларнинг мотивлашувининг уч хил мезонини кўрсатади: 1) фразеологик бирликнинг ички шакли полисемик характер касб этади, бунда фразеологизм компонентларидан фақат биттаси образли асосга эга бўлади; 2) фразеологик бирлик образлилик маъносини тўлиқ сақлайди; 3) фразеологик бирликлар образли мотивацияси ижтимоий профессионал соҳаларни акс эттиради¹⁷. Демак, фразеологик бирликларнинг мотивланишида фразеологизмнинг ички шакли ва образлилиги муҳим аҳамиятга эга.

1.2. Maqol va nutq birligi sifatida

Maqollar ta’limotning rivojlanishi haqida yuqoridagi barcha bosqichlar va ularni fransuz tilshunosligining ob’ekti sifatida tushunish, eng avvalo, bu turdagi gaplarning ko‘p qirraliligidan dalolat beradi. Maqolning tildagi o’rnini aniqlash zamonaviy fransuz paremiologiyasining dolzarb vazifalaridan biridir. Ayni paytda bu masala bo’yicha yagona nuqtai nazar yo’q. Tadqiqotchilar tomonidan ilgari surilgan beshta asosiy fikr mavjud: 1) maqollar supralingvistik semiotik kategoriyaning birliklari b’'lib, til birliklaridan farq qiladi¹⁸; 2) maqollar til birliklari tarkibiga kiruvchi kommunikativ frazeologik birliklar¹⁹; 3) maqollar til birliklari tarkibiga kiruvchi paremiologik birliklardir²⁰; 4) maqollar jumla tuzilishiga ega frazeologik birliklar bo'lib, o’z ma’nosida umuminsoniylik g’oyasiga ega, nisbiy diskursiv mustaqillik bilan ajralib turadi²¹; 5) maqollar ham til birliklari, ham nutq birliklari.
M.A.Cherkasskiy maqollar ifoda rejasi va mazmun rejasi o‘rtasidagi nomuvofiqlik darajalari tufayli, aforizm va sentitivlik xususiyatlariga ega bo‘lgan boshqa maqollar qatorida til va nolingvistikadan farqli bo‘lgan supralingvistik semiotik daraja birliklariga kiradi, deb hisoblagan²².
Yana bir nuqtai nazar shundan iboratki, maqollar kommunikativ frazeologik birliklardir ya'ni. sodda yoki murakkab gap tuzilishiga ega bo‘lgan va shu orqali tilda o‘zining kommunikativ-pragmatik vazifasini amalga oshiruvchi frazeologik birliklar qatoriga kiradi (I.I.Chernisheva (1993), A.V.Kunin (2005) va boshqalar)²³.
Grigoryan va G.D.Sidorkovaning so’zlariga ko’ra, maqollar frazeologik birliklar (til birliklari) va matnlar (nutq birliklari) o'rtasida oraliq pozitsiyani egallab, ikkala birlikning xususiyatlarini birlashtiradi.
Tadqiqotchilarning fikricha, “Maqol frazeologiyaning yuqori chegarasi (“lingvistiklik”) va matnning (maʼnoning) pastki chegarasi, elementar maʼnoni oʻzida mujassam etgan minimal matndir”²⁴. Demak, maqollar ham til birliklari, ham nutq birliklari hisoblanadi.
Maqollar tilshunoslar tomonidan til birliklari sifatida tasniflanadi, chunki ular ma’lum bir rasmiy semantik tuzilishga ega bo'lgan tayyor shakllardir. Tuzilishning “yopilishi – ochiqligi” mezonidan foydalanib, paremiolog G.L. Permyakov maqol nutqda doimiy va o'zgarmas shaklda paydo bo'lishini ta'kidlaydi.²⁵ “Tuzilish paremiologiyasi asoslari” asarida maqollarning sintaktik xususiyatlariga e’tibor qaratgan G.L. Permyakov barcha maqollar grammatik to‘liqlik darajasiga ko‘ra mustaqil gaplarda ifodalanadi, masalan, le mur de l'Atlantique – Атлантика долғаси, пўртанаси, баланд тўлқини (II жаҳон урушида немис армияси Францияни босиб олгандан кейин Европа иттифоқи ҳужумидан ҳимояланиш учун Атлантика океани бўйида Норвегия ва Даниядан тортиб то Испания чегарасигача мустаҳкам қўрғон қурган), яъни осмонга қанча баланд кўтарилсанг ҳам, барибир яна ерга қайтиб тушасан маъносида. Demak, maqollar faqat turgʻun aʼzolardan tashkil topgan yopiq gaplar bilan ifodalanishi mumkin²⁶.
So‘z tipidagi iboralarning til birliklariga mansubligining asosiy tasdig‘i til funksiyalarining (kognitiv, kommunikativ, ijtimoiy, madaniy, etnik) ekanligidir.²⁷ Maqollarda to‘liq o‘z ifodasini topgan.
Maqollar dunyoni talaffuz (mulohaza) darajasida bilishning natijasi bo'lib, bilish (gnoseologik) vazifani bajaradi:
“Menez un âne à la Mecque vous n’en ramènerez jamais qu’un âne;
Eshakni Makkaga olib borganing bilan halol bo‘lmaydi; ahmoq ahmoqligicha qoladi.
Kommunikativ funksiya maqollarning bevosita maqsadini ifodalaydi, masalan Jean ne le saura jamais – Yoshlikda o‘rganilgan hunar, o‘zingga o‘ljaga qolar yoki Yoshlikda o‘rganilgan bilim, toshga o‘yilgan naqsh; il y a à la faire, plus d’un âne qui s’appelle Martin – besh qo‘l baravar emas.
Les oiseaux de même plumage s'assemblent sur même rivage – «Kim kimga o'xshasa, kimga o’xshaydi».
Maqollar borliqning sub’ekti va ob’ekti bo’lgan odamlarga, bilish va atrofdagi dunyoni o’zgartirishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatga ma’lum ta’sir ko’rsatadi. Odamlarning o'zaro munosabati til yordamida amalga oshiriladi. Binobarin, maqollar ham ijtimoiy, ham tarbiyaviy vazifani bajaradi, shu tariqa odamlar jamoasini tashkil qiladi:
Se qu’on apprend au berceau dure jusqu’au tombeau – « Gamburni qabr tuzatadi, o‘jarni to‘ntak »; Bukrini go’r tuzatar. De toujours vivre ne te fie, car courte et brève est notre vie - “Bugungi ishni ertaga qo’yma ”.
Maqollarning madaniy vazifasi ularda madaniy ob’ektlarning mavjudligi bilan bog’liqdir, ya’ni avloddan-avlodga o’tadigan sub’ektiv ma’lumotlar.