Analitik kimyo fanidan

 
 
 
M. Fatxullayeva,  B. I. Muxamedova, A. S. Gaziyeva  
_____________________________________________ 
TA‟LIMDA INNAVATSION TEXNOLOGIYALAR 
_____________________________________________ 
ANALITIK    KIMYO  FANIDAN 
O‘QUV-USLUBIY   
M  A  J  M  U  A  
  
TOSHKENT 

2 
 
 
Mazkur o„quv-uslubiy majmua Oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligining 
2016 yil 6 aprelidagi 137-sonli buyrug„i bilan tasdiqlangan o„quv reja va 
dastur asosida tayyorlandi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
        Tuzuvchi:                                                             M. Fatxullayeva 
                                                                   B. I. Muxamedova 
                                                               A. S. Gaziyeva  
        
Taqrizchi:                                                   V. N. Abdullabekova  
 
 
 
O„quv -uslubiy majmua  Bosh ilmiy-metodik markaz  Ilmiy-metodik  
kengashining 2016  yil __________dagi ___-sonli qarori bilan tasdiqqa  tavsiya 
qilingan. 
 
 

3 
 
 
MUNDARIJA
 
 
I.
 
Ishchi dastur……………………………………………………..…….....4 
II.
 
Sillabus……………………………………………………………….…44 
III.
 
Modulni o„qitishda foydalaniladigan intrefaol ta‟lim 
metodlari…………………….............................................…………….50 
IV.
 
Nazariy materiallar…………..……………………..………….….……53 
V.
 
Amaliy mashg„ulot materiallari …………………………………….…178 
VI.
 
Keyslar banki……………………………………………………..……245 
VII.
 
Mustaqil ta‟lim mavzulari…………….……………………………….253 
VIII.
 
Test……………………………………………………………………..257 
IX.
 
Glossariy……………………………………………………..…….…..272 
X.
 
Adabiyotlar  ro„yxati…………………………..……………………….277 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4 
 
 
I.ISHCHI DASTUR 
                                               Kirish 
Analitik kimyo kimyoviy tahlilning nazariy asoslari va usullarini ishlab 
chiqadigan  fandir.  Analitik  kimyo  fani  biologiya,  meditsina,  geologiya, 
minerologiya,  atrof  muxitning  muxofazasi  kabi  turdosh  tabiiy  fanlarini 
o‘rganishda katta axamiyat kasb etadi. Sanoatda ishlab chiqariladigan barcha 
maxsulotlar, qishloq xo‘jalik maxsulotlari, qazilma boyliklar va xususan dori 
xom  ashyosi,  xamda  dori  preparatlar  sifatlarini  nazorat  etishni  analitik 
kimyo fanisiz tasavvur etib bo‘lmaydi.  
Analitik  kimyo  kimyoviy  tahlilning  nazariy  asoslari  va  uslublarini 
o‘rgatadi.  Mazkur  fanning  maqsadi  va  vazifasi  talabalarga  hozirgi  zamon 
analitik  kimyosining  nazariy  asoslari,  uning  turli  aralashmadagi  ionlarni 
ochish  murakkab  aralashmaning  tarkibiy  qismlarini  bir-biridan  ajratish  
usullarini o‘ziga xos tomonlari, imkoniyatlarini ko‘rsatishdan iborat. 
                      Fanning maqsad va vazifalari 
Mazkur  fanni  o‘qitishdan  maqsad-talabalarda,  tahlilning  turli  usullari, 
bajarish 
vositalari, 
eritma 
tayyorlash, 
tayyorlangan 
eritma 
konsentratsiyasini  aniqlash,  dori  vositalarini  sifat  va  miqdoriy  tarkibini 
aniqlashda  qo‘llanadigan  uslublarni  farmatsiya  yo‘nalishiga  muvofiq  bilim, 
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdir. 
Fanning  vazifasi  mavjud  tahlil  usularini  takomillashtirish  va  tahlilning 
yangi  usularini  ishlab  chiqishdan    hamda,  talabalarda  analitik  kimyoning 
nazariy  asoslarini  o‘zlashtirib  ortirgan  bilim,  malaka  va  ko‘nikmalarini 
konkret vaziyatli masalalarni xal etishda qo‘llay bilish va olingan natijalarni 
to‘g‘ri baholash ma’suliyatini o‘rgatishdan iborat. 
          Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar 
“Analitik  kimyo”  o‘quv  fanini  o‘zlashtirish  jarayonida  amalga 
oshiriladigan masalalar doirasida bakalavrlar: 
Bilimiga: 

 
Kimyoviy tahlilni vazifasi bajarish yo„llari.  

 
Dorishunosning,    amaliy  faoliyatida  analitik  kimyo  fanining  o„rni  va 
axamiyati. 

 
Analitik  reagentlar.        

 
Anorganik va organik moddalarni sifat tahlili. 

 
Moddalarni ajratish  va konsentrlashning asosiy usullari.  

 
Tahlilni  xromatografik va ekstraksiyalash usullari.  

5 
 

 
Tortma, titrimetrik uskunaviy /fizik va  fizik kimyoviy/ tahlil usullarining  
asoslari. 

 
Miqdoriy  tahlil  natijalarini  to‘g‘ri  baxolashda  statistika  asoslarini 
qo‘llash. 

 
Analitik kimyodan asosiy adabiyotlar. 
Malakasiga: 

 
Analitik  kimyo  adabiyotlaridan  va  bildirgichlaridan  mustaqil 
foydalanish. 

 
O„rtacha  namuna  olish,  tahlil  chizmasini  tuzish  va  dasturda  keltirilgan  asosiy 
uslublarga muvofiq moddani sifat va miqdoriy taxlil etish. 

 
Texnik,  apteka  va  analitik  tarozi,  xamda  xajmiy  o‘lchov 
asboblaridan foydalanish. 
Ko‘nikmasiga: 

 
Moddalarni  sifat va  miqdoriy  tahlil  qilishdagi xamma  jarayonlarni 
bajarish. 

 
Analitik reagentlar eritmalarini tayyorlash va standartlash. 

 
Tahlilda  ishlatiladigan  asosiy  asbob  turlaridan  /mikroskop, 
fotoelektrokolorimetr, flyuorimetr, spektrofotometr, potensiometr, 
va x.k./ foydalana bilish. Tahlil bayonnomasini tuza bilish. 
 
                   O‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi 
Analitik kimyo fani mutaxassislik fanlarini o„qitishga tayyorlovchi zamindor 
fan bo„lib, 3 va 4 semestrlarda o„qitiladi.  
Dasturni amalga oshirish o„quv rejasida rejalashtirilgan umumiy va 
noorganik kimyo (barcha bo„limlari), organik kimyo (xromofor nazariyasi, 
ekstraksiya) , fizik va kolloid kimyo (kolloid eritmalar), fizika ( elektr va optika) 
va matematika (statistik xisoblash) fanlaridan etarli bilim va ko„nikmalarga ega 
bo„lishni talab etadi.  
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar 
Mazkur uslubiy ta’minotdan maqsad: 
Talabalarga analitik kimyo fanini o‘qitishda, kompyuter, axborot va boshqa 
zamonaviy   texnologiyalarni  qo‘llab,  bilim  soviyasini oshirish  va  shu  orqali 
“Kadrlar  tayerlash  milliy  dastur”ning  talabalariga  javob  beradigan  ilmiy 
saloxiyatli, etuk mutaxassis kadrlar tayerlash jardyonini amalga oshirishdan 
iborat. 
Ma’ruzalarni 
slaydlar 
orqali 
kadoskopda 
o‘qish, 
Internet 
ma’lumotlaridan    samarali  foydalanish,  shuningdek  talabalarni  ma’ruzalar 
elektron versiyasidan  foydalanishlari uchun sharoitlarni muhaye etish. 

6 
 
O‘qitish jarayonida o‘quv dasturlarini kompyuter orqali o‘qitishni joriy 
etish,  talabalarning  kompyuter  savodxonligini  oshirish,  zamonaviy 
pedagogik texnologiya usullarini qo‘llash. 
O‘qitish jarayoniga, ayniqsa talaba bilimni nazorat qilishga kompyuterni 
keng  tadbiq  qilish,  talabalarning    kompyuter  savodxoligini  oshiribgina 
qolmay,  turli  tahliliy  jarayonlarni    oqilona  boshqarish,  vujudga  kelgan 
voziyatni tez va tug‘ri tahlil qilish imkonini beradi. 
Ta’lim  jarayoniga  axborot  –  kommunikatsion  va  pedagogik 
texnologiyalarni joriy qilinishi. 
«Analitik kimyo» fanidan mashg‘ulotlarning mavzular va soatlar 
bo‘yicha taqsimlanishi:  
 
t/r 
Mavzular nomi 
Jami 
soat 
Ma’ruza  Laborat
oriya 
mashg‘u
loti 
Amaliy 
mashgu
lot 
Musta
qil  
ta’lim 
1.
 
  
Analitik kimyo va kimyoviy tahlil. 
Zamonaviy analitik kimyoning asosiy 
bo`limlari. Analitik reaksiya sezgirligining 
tavsifi. Sifat tahlili. Kation, anionlarning 
tasnifi.
Kationlar tasnifi. Kislota-asos 
tasnifi  boyicha I-VI guruh  
kationlarning analitik reaktsiyalari. I-VI 
guruh kationlar aralashmasining tahlili. 
66 / 66 
2 
32 
8 
 24/ 
24 
2.
 
 
Analitik kimyoda elektrolit eritmalariga 
eritmalar nazariyasi va massalar ta`siri 
qonunining tadbig`i. Eritmadagi ionlar 
holati. Ion kuchi, faollik koeffitsienti. 
Erituvchilar tasnifi.
 
6 / 6  
2 
 
 
  4 / 4 
3.
 
 
Massalar ta`siri qonunining qo`llanilishi. 
Muvozanatning asosiy turlari va tadbig`i.
 
2 / 2 
2 
 
 
 
4.
 
 
Kislota-asos  muvozanati va uning 
analitik kimyodagi axamiyati  (1- 
ma’ruza) 
2 / 2 
2 
 
 
      
5.
 
 
Kislota-asos muvozanati va uning 
analitik kimyodagi axamiyati. (2-
ma’ruza) 
6 / 6 
2 
 
 
  4 / 4 
6.
 
 
Oksidlanish-qaytarilish muvozanati va 
uning analitik kimyodagi axamiyati  
2 / 2 
2 
 
 
 

7 
 
7.
 
 
Kompleks xosil bo‘lish muvozanati va 
uning analitik kimyodagi axamiyati. I –
III guruh anionlarining analitik 
reaktsiyalari va aralashmasining tahlili. 
Kompleks birikmalarga doir masalalar 
echish. 
22 / 21 
2 
12 
4 
  4 / 3 
8.
 
 
Organik reagentlarni analitik kimyoda 
qo‘llanishi. Moddalarni  ajratish va 
konsentrlash usullari.  
6 / 5 
2 
 
 
  4 / 3 
9.
 
 
Ekstraksiya va uni analitik kimyoda 
qo‘llanishi. Ekstraksion muvozanat va 
unga ta’sir etuvchi omillar. Kationlarni 
ajratish   va ochishni ekstraktsion 
usullari. 
17 / 13   
2 
2 
 
  13 / 9 
10.
 
 
Taxlilning xromatografik usullari. 
Tasnif. Adsorbsion xromatografiya. 
Yupqa qavat xromatografiyasi va uning 
mohiyati. Taqsimlanish va cho‘ktirish 
xromatografiyasi. Elak va gel 
xromatografiyasi. Cho`ktirish va cho`qqi 
xromatografiyasi 
4 / 4 
2 
2 
 
 
 
 
 
11.
 
 
Noma'lum tarkibli quruq  tuzning tahlil.   
 
8 / 7 
- 
4 
 
     4 / 3 
 
12.
 
 
Miqdoriy taxlil. Tasnifi. Gravimetrik 
taxlil va uning tasnifi. Namunani 
tahlilga tayyorlash. Gravimetrik 
aniqlashning asosiy bosqichlari.  CuSO
4 
∙ 
5H
2
O tarkibidagi kristallizatsion suvni 
massa ulushini aniqlash. 
27 / 22 
2 
8 
 
  
17/12 
13.
 
 
Cho‘kma xosil bo‘lish nazariyasi xaqida 
tushuncha. Cho‘kmaning ifloslanishi. 
Birgalashib cho‘kish turlari. Kolliod 
eritmalarni taxlilda qo‘llanishi. 
Koagulyasiya va peptizatsiya  
2 / 2 
2 
 
 
 
14.
 
 
Miqdoriy tahlil natijalarini riyoziyot 
usullarida ishlab chiqish. Tahlil 
natijalarini ishonch chegarasini 
aniqlash. Quruq tuz tarkibidagi 
ammoniy xlorid massa ulushini 
aniqlash. Natijani ishonch chegarasini 
xisoblash.      
6 / 6 
2 
4 
 
 
15.
 
 
Titrimetrik tahlil. Asosiy tushunchalari. 
6 / 6 
2 
4 
 
 

8 
 
Titrimetriyada  qo‘llanadigan 
reaksiyalarga qo‘yiladigan talablar. 
Titrimetrik taxlil tasnifi. O`lchov 
idishlarni sig`imini tekshirish. Standart 
H
2
C
2
O
4 
x 2H
2
O eritmasini tayyorlash   
16.
 
 
Kislota-asos usulida titrlashning 
indikatorlari. Indikatorlarning ion, 
xromofor va ion-xromofor nazariyalari. 
Kislota-asos usulida titrlash egrilarini 
chizish va taxlil etish. NaOH va  H
2
SO
4  
ishchi eritmalarni tayyorlash va 
standartlash   
10 / 10                     
2 
4 
 
     4 / 4 
17.
 
 
Kislota-asos usulida titrlash  xatoliklari, 
xajm va massani o‘lchashdagi xatoliklar 
ularni hisoblash va bartaraf etish. 
Kislota-asos usulida titrlashning 
qo‘llanishi. Alkalimetriya, atsidimetriya. 
Ko‘p protonlik kislotalarni titrlash.  
Nazorat eritma tarkibidagi H
2
SO
4
 va 
H
3
BO
3 , 
natriy karbonat va natriy 
bikarbonat massalarini aniqlash   
24 / 24 
4 
8 
 
 12 
/12 
18.
 
 
Suvsiz muhitda kislota-asos titrlash. Usul 
tavsifi. Erituvchilar tasnifi. Usul titranti, 
TON aniqlash. Usulning qo`llanilishi.
 
6 / 5 
    2 
 
 
    4 / 3 
19.
 
 
Oksidlanish-qaytarilish titrlash usulining 
mohiyati, tasnifi. Nernest tenglamasi. Turli 
omillarning redoks jufti potensialiga va 
reaksiya tezligiga ta`siri. Titrlash turlari. 
Indikatorlari.
 Kaliy permanganat 
eritmasini tayyorlash va standartlash.  
 
 
14 / 14       2 
4 
 
     8 / 8 
20.
 
 
Permanganatometriya. Usul mohiyati, 
titranti. Titrlash sharoiti. Tahlilda 
qo`llanilishi. 
Nazorat eritmalardagi H
2
O
2 
massa ulushi va Fe(II) massasini 
aniqlash.   
6 / 6 
     2 
4 
 
 
21.
 
 
Yodimetriya. Yodometriya. Usul titrantlari. 
Titrlash oxirgi nuqtasini aniqlash. 
Xloryodometrik titrlash. Akvametriya. 
Oksidlovchi va qaytaruvchilarning 
miqdoriy tahlili.
 
8 / 6 
     2 
 
 
     6 / 4 
22.
 
 
Bromatometrik titrlash. 
Dixromatometrik titrlash. KBrO
3
 
eritmasini tayyorlash. Nazorat 
eritmasidagi natriy salitsilat massasini 
12 / 10       2 
4 
 
     6 / 4      

9 
 
aniqlash    
 
23.
 
 
Nitroto va seriymetrik titrlash  NaNO
2 
eritmasini tayyorlash. Nazorat 
eritmasidagi streptotsidni massasini 
aniqlash.  
  
 
 
6 / 6 
    2 
4 
 
 
24.
 
 
Titrlashni cho`ktirish usullari, tasnifi, 
indikatorlari. Titrlash egrisi. Standart  
NaCl va titrant  AgNO
3,
 NH
4
NCS 
eritmalarni tayyorlash va standartlash.   
9 / 9 
    2 
 
4 
     3 / 3 
25.
 
 
Argentometrik, tiotsianometrik va 
merkurometrik titrlash Fol'gard usulida 
nazorat eritmasidagi kaliy bromid 
massasini aniqlash.    
 
9 / 9 
    2 
 
4 
     3 / 3 
26.
 
 
Kompleksonometrik titrlash, 
Merkuriymetriya.  Standart MgSO
4
 x 
7H
2
O va ishchi eritma  trilon B 
eritmalarni tayyorlash, standartlash. 
9 / 9 
    2 
4 
 
     3 / 3 
27.
 
 
Kompleksonometrik titrlash egrisi. 
Metalloxrom indikatorlar. Trilon B ni 
qo`llanishi. Suv qattiqligini va nazorat 
eritmasidagi Pb(II) massasini aniqlash.
 
 
9 / 9 
    2 
4 
 
     3 / 3 
28.
 
 
Tahlilni uskunaviy usullari. Tasnifi. 
Molekulyar spektral tahlil.    
11 / 5 
    2 
 
 
    9 / 3 
29.
 
 
Tahlilni optik usullari. 
Fotoelektrokolorimetriya. Differentsial 
fotometriya. Fotometrik titrlash. 
Nazorat eritmasidagi Cu(II) massasini 
aniqlash.   
9 / 9 
    2 
4 
 
    3 / 3 
30  Spektrofotometriya. Sifat va miqdoriy 
tahlilda qo`llanishi. Preparatdagi 
rezortsinni massa ulushni aniqlash.   
 
 
10 / 9 
    2 
4 
 
    4 / 3 
31  Ekstraktsion-fotometrik taxlil.Tahlilni 
lyumenistsent turlari. Flurorimetriya. 
Nazorat eritmasidagi N
2
SO
4 
massasini 
flyuoriststent indikatori ishtirokida 
alkalimetrik titrlash.    
 
 
9 / 9 
    2 
4 
 
    3 / 3 
32  Tahlilni elektirkimyoviy turlari. Asosiy 
qonunlari. Potentsiometriya. 
Potentsiometrik titrlash Nazorat 
6 / 6 
    2 
4 
 
 

10 
 
eritmasidagi  H
2
SO
4 
massasini pH -
metrik usulda titrlab aniqlash. 
33  Konduktometriya. Tasnifi. 
2 / 2 
    2 
 
 
 
34  Tahlilni voltamperametrik turlari. 
Polyarografiya, amperometriya. 
Kulonometriya   
  
2 / 2 
    2 
 
 
 
35 
Miqdoriy  tahlilni  xromatografik  usullari. 
Yuzaviy 
va 
ion 
almashinish 
xromatografiyasi.  Gel  xromatografiyasi.  
Nazorat eritmasidagi Na
2
SO
4
  massasini 
ion 
almashinish 
xromotografiyasi 
usulida aniqlash. 
 
9 / 9 
    2 
4 
 
     3 / 3 
 
 
 
 
 
36 
Gaz  xromatografiyasi.  Yuqori  samarali 
suyuqlik xromatografiyasi. 
 
2 
2 
 
 
 
 
Jami:  farmatsiya yunalishi 
364 
  72 
124 
20 
     148 
 
 
            Kasb ta’lim yunalishi    
340 
  72 
124 
20 
     124 
 
 
Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi 
Asosiy  qismda  (ma’ruza)  fanni  mavzulari  mantiqiy  ketma-ketlikda 
keltiriladi. Har bir mavzuning mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali 
ochib  beriladi.  Bunda  mavzu  bo‘yicha  talabalarga  DTS  asosida  etkazilishi 
zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar to‘la qamrab olinishi kerak.  
Asosiy    qism  sifatiga    qo‘yiladigan  talab  mavzularning  dolzarbligi, 
ularning  ish  beruvchilar  talablari  va  ishlab  chiqarish  ehtiyojlariga  mosligi, 
mamlakatimizda  bo‘layotgan  ijtimoiy-siyosiy  va  demokratik    o‘zgarishlar, 
iqtisodiyotni  erkinlashtirish,  iqtisodiy-huquqiy  va  boshqa  sohalardagi 
islohatlarning  ustuvor  masalalarini    qamrab  olishi    hamda  fan  va 
texnologiyalarning so‘nggi yutuqlari e’tiborga olinishi tavsiya etiladi. 
Ma’ruza mashg‘ulotlari 
      Analitik  kimyo  va  kimyoviy  tahlil.  Zamonaviy  analitik  kimyoning 
asosiy  bo`limlari.  Analitik  reaksiya  sezgirligining  tavsifi.  Sifat  tahlili. 
Kation, anionlarning tasnifi. 

11 
 
     Analitik  kimyo,  kimyoviy  tahlil,  uning  boshqa  fanlar  bilan  bog‘liqligi. 
Analitik kimyo tarixi va rivojlanish bosqichlari. Sifat tahlili va uning turlari. 
Analitik  reaksiyalar,  reaksiya  yo‘nalishiga  shart-sharoitning  ta’siri.  Analitik 
reaksiyalar  sezgirligi.  Sifat  tahlilida  ishlatiladigan  reaktivlar.  Kationlarning 
kislota-asos tasnifi 
     Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari:  aqliy hujum,  talabalar bilimini test 
asosida tekshirish. 
     Adabiyotlar:  A1; A2; A3; A4; A5; A6; Q7; Q8.
 
      Analitik  kimyoda  elektrolit  eritmalariga  eritmalar  nazariyasi  va 
massalar  ta`siri  qonunining  tadbig`i.  Eritmadagi  ionlar  holati.  Ion 
kuchi, faollik koeffitsienti. Erituvchilar tasnifi. 
     Eritmalar,  analitik  reaksiyalar  bajariladigan  muhit  sifatida.  Kuchli 
elektrolitlar  nazaryasi.  Faol  konsentratsiya,  ion  kuchi,  faollik  koeffitsienti. 
Massalar  ta’siri  qonuni  va  uning  analitik  kimyoda  qulanilishi.  Suvning  ion 
ko‘paytmasi va pH shkalasi 
     Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari:  aqliy hujum,  talabalar bilimini test 
asosida tekshirish. 
     Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A6; Q7; Q8.
 
     Massalar  ta`siri  qonunining  qo`llanilishi.  Muvozanatning  asosiy 
turlari va tadbig`i.    
    Moddalarni  suvda  erishi.  Ion  ko‘paytmasi  va  eruvchanlik  ko‘paytmasi. 
Cho‘kma  tushishiga  va  erishiga  ta’sir  etuvchi  omillar.  EK  ni  taxlil  uchun 
axamiyati. Qiyin eruvchi cho‘kmalarni eruvchan holatga o‘tkazish. 
     Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari:  aqliy hujum, talabalar bilimini test 
asosida tekshirish. 
     Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; A6; Q7; Q8. 
 
     Kislota-asos  muvozanati  va  uning  analіtik  kimyodagi  ahamiyati.  (1-