Analitik kimyo fanidan


ionlar  konsentratsiyalarining  ko‘paytmasi  eruvchanlik    ko‘-


Download 250 Kb.
Pdf ko'rish
bet8/33
Sana08.01.2018
Hajmi250 Kb.
#24029
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   33

ionlar  konsentratsiyalarining  ko‘paytmasi  eruvchanlik    ko‘-
paytmasi deyiladi. 
A
m
B
n
 ↔ 
m
A
n+ 

n
B
m-
 
A
m
B
n
  tarkibli  cho‘kma  uchun    K

=  [A]
m
  ·  [B]
n     
kvadrat  kavslarda  oz 
eruvchan  elektrolitning  geterogen  muvozanatdagi    konsentratsiyalari 
keltirilgan  
Masalan:  Ca
3
(PO
4
)
2
  ↔  3Ca
2+
 + 2PO
43- 
 uchun   K

= [Ca
2+
]
3
 · [PO
43-
]
2   
Konsentratsiya fa’ollik orqali berilsa ifoda quyidagicha bo‘ladi  
n
B
m
A
S
a
a
K
*

 
K
S
  ning  mukammal  ta’rifi:    Oz  eruvchan  elektrolit  ionlarining    –  
geterogen  muvozanatda  stexiometrik  koeffitsient  darajasidagi  fa’ol-
liklar  (yoki  konsentratsiyalari)  ko‘paytmasining  xona  xaroratidagi 
qiymati eruvchanlik ko‘paytmasi yoki solvoliz doimiysi deb ataladi 
E.K.  qiymadidan  molyar  eruvchanlikni  xisoblash  formulasini  keltirib 
chiqaramiz  
                                          Ca
3
(PO
4
)
2
  ↔  3Ca
2+
 + 2PO
43-
               
                                  K

= [3S]
3
 · [2S]
2
 = 27S
3
 · 4S
2
 = 108S

                                                        K

= 3
3
 · 2
2
 · S
3+2
               
                                         
2
3
5
7
29
2
3
/
710
108
10
*
2
2
*
3
/






л
м
K
S
S
 
Umumiy xolda A
m
B
n
 tarkibli cho‘kmaning eruvchanligi 
                                        
n
m
n
n
S
AmBn
n
m
K
S


*
/
  
                K

=  [A]
m
  ·  [B]
n     
–    tenglamasidan,    K

  qiymati  geterogen 
muvozanatdagi  erigan  elektrolit  ionlari  konsentratsiyasiga  to‘g‘ri 
mutanosibligi qo‘rinib turibdi. 

67 
 
Qoida: Uxshash tarkibli oz eruvchan elektrolitlarning K

 qiymati kichik 
bo‘lsa uning eruvchanligi kamligidan dalolat beradi  
Misol:  
 
BaSO
4
 
SrSO
4
 
CaSO
4
 
K
S
 
1 · 10
-10
 
1 · 10
-7
 
1 · 10
-5
 
 
Eruvchanlik o‘ngdan chapga tomon kamayaboradi. 
Ammo bunday solishtirish tarkibi o‘xshash bo‘lmagan cho‘kmalarga joiz 
emas  
Misol:  
 
K
S
 
S  
AqCl 
1,78 · 10
-10
 
1,33 · 10
-5
 
Aq
2
CrO
4
 
1,1 · 10
-12
 
4 · 10
-5
 
 
3.2. Kationning to‘liq cho‘kishiga ta’sir etuvchi omillar 
Taxlilda  ochiluvchi  ioni  to‘liq  cho‘kishi  muxim  axamiyatga  ega,  bunga 
quyidagi omillar ta’sir etadi  
3.2.1. Moddaning tabiati. YA’ni kation va anion orasidagi kimyoviy, ion 
bog‘ning mustaxkamligi, bu esa ionlar radiusi va qutblanuvchanligiga bog‘liq 
xolda, eruvchanlik ta’sir etadi  
Misol:  
 
CaSO
4
 
SrSO
4
 
BaSO
4
 
Kation radiusi n.m 
0,104 
0,120 
0,138 
Qutblanuvchanlik ortaboradi  →
 
K
S
 
2,5 · 10
-5
 
3,2 · 10
-7
 
1,1 · 10
-10
 
Eruvchanlik S m/l 
5 · 10
-3
 
5,66 · 10
-4
 
1,05 · 10
-5
 
 
3.2.2. Erituvchi va cho‘ktiruvchining tabiati 
a)  Dielektrik  doimiysi  katta  bo‘lgan  qutbli  erituvchilarda  oz  eruvchan 
elektrolit nisbatan ko‘proq eritdi. 
b)  Ochiluvchi  ionni  to‘liq  cho‘kishi  cho‘ktiruvchi  elektrolitning 
dissotsiatsiya darajasiga bog‘liq.
 
Masalan:  1. MgCl

+ 2NaOH  → 2NaCl + Mg(OH)
2
 ↓ 
cho‘ktiruvchi  elektrolit  –  ishqorda  ON

  ionlari  ko‘pligi  sababli  Mg
2+
  to‘liq 
cho‘kadi 
2.
 
MgCl

+ 2NH
4
OH  → 2NH
4
Cl + Mg(OH)
2
 ↓ 
cho‘ktiruvchi  kuchsiz  asos,  (OH
-
)  ionlarini  konsentratsiyasi  kam  shuning 
uchun Mg
2+
 to‘liq cho‘kmaydi 
3.  MgCl

+ NH
4
OH + NH
4
Cl                   NH
4
Cl  →  NH
4+ 
+ Cl
-
 
                                                                  NH
4
Cl  ←  NH
4+ 
+ OH
-
 
NH
4
Cl  tuzi  NH
4
OH  dissotsiatsiyasini  kamaytirgani  sababli  (OH
-
)  shungalik 
kamayib ketadi-ki, cho‘kma xosil bo‘lmaydi.  

68 
 
3.2.3.  Harorat.  Odatda  xarorat  pasayganda    ya’ni  eritma  sovutilganda 
eruvchanlik  kamayishi    xisobiga,  kation  to‘liqroq  cho‘kadi.  Jadvallarda  K
S
 
xona xarorati 20
0
C uchun berilgan.  
3.2.4.  Cho‘ktiruvchining  konsentratsiyasi.  CHo‘kma  geterogen 
tizimdagi  ionlar  konsentratsiyalarining  ko‘paytmasi  (IK)    eruvchanlik 
ko‘paytmasi (K
S
) qiymatiga teng kelgan xolatdagina boshlanadi.  
Binobarin    a)  IK

  K
S
    (S

·  S
V
  =  IK  <    K

=  [A]·[B])    cho‘kma  xosil 
bo‘lmaydi. 
b) IK =  K
S
  (S

· S
V
 = [A]·[B]) cho‘kma xosil bo‘laboshlaydi. 
v)  IK  >    K
S
    (S

·  S
V
  >  A]·[B])  bo‘lganda  geterogen  tizimdagi  ionlar  
konsentratsiyasi elektrolitning molyar eruvchanligidan katta bo‘gani uchun 
tizim geterogen xolatda, ya’ni cho‘kma albatta  bo‘ladi.  
3.2.5. Oz eruvchan elektrolitni to‘liq cho‘kishiga bir ismli ionli yaxshi 
eruvchan elektrolitning ta’siri. 
 
BaSO
4
  cho‘kmasining  ustidagi  to‘yingan  eritmasiga, 
cho‘kmadagi  anionga  bir  ismli  ioni  bo‘lgan,  Na
2
SO

eritmasidan  ko‘shilganda  geterogen  muvozanat 
chapga  siljib,  tiniq  eritma  loyqalanishi  ya’ni 
ko‘shimcha BaSO
4
 xosil bo‘lishini kuzatish mumkin.  
                                                                       Na
2
SO
4  
→ 2Na
+
 + SO
42-
   
                                                               BaSO
4
 ↔ Ba
2+
 + SO
42-
   
 
Demak    cho‘kmadagi    ion  bilan  bir  ismli  bo‘lgan  ion  konsentratsiyasi 
ortganda  ge-terogen  movozanat  cho‘kma  xosil  bo‘lish  tomoniga  siljigani 
sababli to‘liq cho‘kish  sodir bo‘ladi,  ya’ni  muvozanat xolatida cho‘k- 
ma  ustidagi  eritmada,  bir    ismli    ion    bo‘lmagan    dastlabki  xolatdagiga 
nisbatan, cho‘ktirikluvchi (Ba
2+
) ionlarining konsentratsiyasi kamayadi. 
SHunday  qilib,  geterogen  movozanatdagi  to‘ingan  eritmaga    bir  ismli, 
yaxshi  eruvchan  elektrolit  eritmasi  qo‘shilganda,  oz  eruvchan  elektrolitning 
eruvchanligi  yanada  pasayadi.  Demak,  cho‘ktiruvchining  ortiqcha  miqdori 
qo‘shilganda to‘liq cho‘ktirshiga erishiladi.  
3.3. Cho‘kmaning erishiga ta’sir etuvchi omillar 
3.3.1. Xaroratni ortishi  cho‘kmani eruvchanligi oshiradi. 
3.3.2.Tuz  samarasi.  Begona  elektrolitlar  ko‘shilganda  cho‘kmani 
eruvchanligi ortadi. Eritmaning ion kuchi ortishi bilan izoxlanadigan bunday 
xolat tuz samarasi deb ataladi.  
BaSO

  cho‘kmasi  bo‘lgan  geterogen  tizimga  begona  (NH
4
Cl,  NaNO

va 
boshqa)    elektrolitlar  qo‘shilganda  J
k
  =  1/2 

  CiZi
2
  eritmaning  ion  kuchi 
ortadi bu esa eritmadagi,  cho‘ktiriluvchi ionlar fa’olligini kamaytiradi.  
Eruvchanlik qo‘paytmasi ifodasiga ionlar fa’olligi qo‘yib, termodinamik 
ifoda xisoblansa: 
                         K

= a
Ba
2+
 · a
SO
42-
  
= f
Ba
2+
 · [Ba
2+
] · f
SO
42- 
[SO
42-
]
  
 
                                        [Ba
2+
][SO
42-
]
  
= K
S(BaSO
4

/f
Ba
2+
 · f
SO
42-
 
 

69 
 
Fa’ollik   koeffitsienti   f = a/s   doimo   birdan   kichik  bo‘lgani  sababli  
f
Ba
2+
 · f
SO
42-
  
<< 1  yangi  geterogen  movozanatdagi  ionlar  ko‘paytmasi  [Ba
2+
] · 
·[Ba
2+
]·[SO
42-
]
 
>  K

kiymatidan  ortiq  bo‘lishiga,  boshqacha  qilib  aytganda 
cho‘kmani  qisman  erishiga  olib  keladi.  Geterogen  movozanatdagi  eritmada 
begona  ionlarni  ko‘payishi  eritmadagi  cho‘ktiriluvchi  ionlar  fa’olligini 
kamaytirib, yangi geterogen movozanat qaror topishi uchun cho‘ktiriluvchi 
ionlarning  ko‘proq  konsentratsiyasi  talab    etiladi.  SHunday  qilib  cho‘kma-
eritma  geterogen  tizimiga  begona  ismli,  yaxshi  eruvchan,  elektrolit 
qo‘shilganda eruvchanlikni qisman ortishi tuz samarasi deb ataladi.  
3.3.3.CHo‘kma  eriganda  xosil  bo‘ladigan  maxsulotlar  dissotsiatsiya 
doimiysini  cho‘kmaning  eruvchanligiga  ta’siri.  Erish    maxsuloti  
dissotsiatsiya  doimiysi  erituvchining  dissotsiatsiya  doimiysidan  kichik 
bo‘lganda cho‘kma albatta eriydi 
              ↓CaCO
3
 + 2CH
3
COOH = Ca(CH
3
COOH)
2
 + H
2
CO
3
 
                                        K
d
=1,8 ·10
-5                                                    
K
d
=4 · 10
-7 
K
d(CH
3
COOH)  
> K
d(H
2
CO
3

  bo‘lgani  sababli  karbonatlar  cho‘kmasi  kuchsiz   sirka  
kislotada  xam  eriydi  ammo  SaS
2
O
4
  xlorid  kislotada  erigani  xolda,  sirka 
kislotada erimaydi  
CaS
2
O
4
 + 2HCl  →  CaCl
2
 + H
2
C
2
O
4
              K
d(H
2
C
2
O
4
)  
< K
d(HCl) 
   
CaS
2
O
4
 + 2CH
3
COOH      erimaydi chunki   K
d(H
2
C
2
O
4
)  
= 1 ·10
-2   
> K
d(CH
3
COOH)   
3.4. Karsli cho‘ktirish 
CHo‘kmalarni K
S 
qiymatlarining farqiga ko‘ra ketma-ket cho‘ktirish 
qasrli  cho‘ktirish  deb  ataladi.  Masalan    III  gurux  kationlar  aralashmasini 
kasrli (Peterson usuli)da cho‘ktarish quyidagicha  bajariladi 
 
K
S
 qiymatlari
 
 
SO
42-
 
SO
32-
 
S
2
O
42-
 
Ba
2+
 
1,1 · 10
-10
 
4 · 10
-10
 
1,7 · 10
-7
 
Sr
2+
 
2,8 · 10
-7
 
1,7 · 10
-9
 
1,4 · 10
-7
 
Sa
2+
 
6 · 10
-5
 
3,8 · 10
-9
 
2,5 · 10
-9
 
 
1) 
III gurux kationlarining karbonatlari ajratib  olinadi va sirka kislotada 
eritiladi  so‘ngra  (NH
4
)
2
CO
3
  va  (NH
4
)
2
C
2
O

  cho‘ktiruvchilar  aralashmasi 
qo‘shilganda  
              Ca
2+
   (NH
4
)
2
CO

                  CaCO

  
              Sr
2+
  +                           →     SrCO

 + CH
3
COOH  → 
              Ba
2+
   (NH
4
)
2
SO
4
                   BaSO
4
 
 
             Ca
2+
     (NH
4
)
2
C
2
O

               CaC
2
O

  
             →    Sr
2+
  
+
  (NH
4
)
2
SO
3
         

     SrCO

   
+
  CH
3
COOH  →      
                                                  Sr
2+
  + CaSO
4
   →   SrSO
4

 
Xulosa. K

qiymatlariga ko‘ra avval BaSO
4
 so‘ngra SaC
2
O

cho‘ktirib, ajratib 
tashlangach  oxirida Sr
2+  
gipsli suv bilan ochiladi. 
3.5. Qiyin eruvchan  cho‘kmani oson eruvchan  cho‘kmaga 
aylantirish 

70 
 
Bu masala amaliy axamiyatga ega bo‘lib, “sodali so‘rim” deb ataluvchi 
usulda sulfatlarni karbonatlarga aylantirishda ishlatiladi. 
Maqsad:           BaSO
4                    

              
BaSO

                       K

= 1·10
-10
                   K

= 4·10
-9 
Buning  uchun  sulfatlar  cho‘kmasiga  Na
2
SO
3
  to‘yingan  eritmasidan 
qo‘shib,  aralashtirib  suv  xammomida  isitiladi.  Sodali  so‘rim  4-5  marta  
takrorlanib, xar gal sentrifugat tashlab  yuboriladi.  
Tuz  samarasi  natijasida  BaSO
4
  eruvchanligi  qisman  ortib  Ba
2+
    ionlari 
BaSO

 cho‘kmasini xosil qiladi. 
Bu jarayon SO
32- 
 ionlari SO
42- 
 ionlariga nisbatan birnecha barobar ko‘p 
bo‘lgandagina sodir bo‘ladi  
[Ba
2+
][SO
42-
]
  
= K
S(BaSO
4
)
         [Ba
2+
] = K

(BaSO
4
) / [SO
42-
]
  
bo‘lgan xolda 
[Ba
2+
][SO
32-
]
  
> K
S(BaCO
3
)
         [Ba
2+
] > K

(BaCO
3
) / [CO
32-
]
  
bo‘lishi uchun  
K
S(BaSO
4
)
 / [SO
42-
]
  
> K
S(BaCO
3
)
 / [CO
32-
]
  
tengsizlikdan 
[CO
32-
]
  
/ [SO
42-
]
  
> K
S(BaCO
3
)
 / K
S(BaSO
4

= 4 · 10
-10
 / 1 · 10
-10
 = 4 marta  
Ya’ni “Sodali so‘rim” jarayonida xar gal [CO
32-
]
   
konsentratsiyasi
 
[SO
42-

konsentratsiyasidan 4 marta ko‘p bo‘lishi zarur                     
                     A
MMO   
AqI
    
→   AqCl    aylantirish uchun  
               [Cl
-
] / [I
-
] > K
S(AqCl) 

 
K
S(AqI)
 = 10
-10
 / 10
-16   
= 10
+6   
    
I
-
 ionlari konsentratsiyasini million marta ortiq bo‘lishi kerak.  Bunday 
sharoitni  amalga  oshirib  bo‘lmaydi  shu  sababdan    qiyin  eruvchan    AgI
 
cho‘kmasini oson  eruvchan  AgCl ga   aylantirib bo‘lmaydi. 
3.6. K
S  
ning
 
taxlildagi axamiyati 
1.
 
Jadvalda  keltirilgan  K

qiymatiga  ko‘ra  cho‘kma  xosil  bo‘lishi  uchun 
etarli bo‘lgan minimal konsentratsiya xisoblanadi. 
2.
 
CHo‘kmalarning  K

qiymatlarini  bilgan  xolda  ularni  bir  turini 
boshqasiga aylantirish sharoitlari topiladi. 
3.
 
K

qiymati  asosida    cho‘kmaning  eruvchanligi,  ya’ni  cho‘kma  ustidagi 
to‘yingan  eritmada,  ionlarning  muvozanatdagi  konsentratsiyasini 
xisoblash mumkin. 
4.
 
CHo‘ktirishga ta’sir etuvchi omillarni bilgan xolda taxlil etiluvchi ionni  
to‘liq cho‘ktirish choralarini topiladi. 
5.
 
CHo‘kma eruvchanligiga ta’sir etuvchi omillarni bilgan xolda  moddani 
to‘liq eritish choralari topiladi. 
Tayanch iboralar 
1.Eruvchanlik  muayyan xaroratda o‘ta to‘ingan eritmaning konsentra-siyasi 
(g/l, m/l). 
2.
 
Geterogen tizim  –  ikki xil agregat fazadan iborat aralashma. 
3.
 
Geterogen  muvozanat  –  ikki  xil  faza  chegarasida  qaror  topgan  kimyoviy 
muvozanat. 

71 
 
4.
 
Eruvchanlik  ko‘paytmasi  –  oz  eruvchan  elektrolit  ionlarining  gete-rogen 
muvozanatda stexiometrik koeffitsient darajalardagi fa’ol konsentratsiyalar 
ko‘paytmasining xona xaroratidagi qiymati. 
5.
 
Kationni  to‘liq  cho‘kishiga  –  moddaning  tabiati  (kation  radiusi, 
erituvchining dissotsiatsiya doimiysi, konsentratsiyasi va xarorat ta’sir etadi.  
6.
 
CHo‘kmani erishiga, xarorat, tuz samarasi, erish maxasulotini dissotsiatsiya 
doimiysi, ta’sir etadi. 
7.
 
Tuz  samarasi  ÷  cho‘kma-eritma  geterogen  tizimiga  begona  ismli  yaxshi 
eruvchan elektrolit qo‘shilganda  eruvchanlik ortadi.  
8.
 
Karsli cho‘ktirish  –  cho‘kmalarni K
S   
qiymatlarining farqiga qo‘ra ketma-
ket cho‘ktirish. 
9.
 
Qiyin  eruvchan  cho‘kmani  oson  eruvchan  cho‘kmaga  aylantirish,  eruv-
chanlik  ko‘paytmalar  nisbati  8-10  dan  oshmagan  xoldagina  amalga 
oshirilishi  mumkin.  
Nazorat savollari 
1. Eruvchanlik nima?. 
2. Cho`kmaning erishiga qanday omillar ta`sir qiladi? 
3.Tuz samarasining mohiyati. 
4.  Qiyin  eruvchan  cho`kmalarni  oson  eruvchan  cho`kmalarga  qanday 
aylantiriladi? 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.  Analiticheskaya  ximiya.  problemы  i  podxodы.  tom  1.  R.  Kelnera,  J.-M. 
Merme, M. Otto, G.M. Vidmer. - M. Mir, Izdatelstvo AST, 2004  
2.  Analiticheskaya  ximiya.  problemы  i  podxodы.  tom  2.  R.  Kelnera,  J.-M. 
Merme, M. Otto, G.M. Vidmer. - M. Mir, Izdatelstvo AST, 2004 
3.  Xaritonov  Yu.Ya.,  Yunusxodjaev  A.N.,  Shabilalov  A.A.,      Nasirdinov  S.D. 
«Analitik kimyo.  Analitika». Fan. T.  2008.  1 - jild (lotinda) 
4.  Xaritonov  Yu.Ya.,  Yunusxodjaev  A.N.,  Shabilalov  A.A.,      Nasirdinov  S.D. 
«Analitik kimyo.  Analitika». Fan. T.  2013.  2 - jild (lotinda)   
5. Fayzullaev O. «Analitik kimyo asoslari» Yangi  asr avlodi, 2006. 
6.  Mirkomilova M. «Analitik  kimyo». O„zbekiston, Toshkent.   2001.  
 
4-mavzu: Kislota-asos  muvozanati va uning analitik kimyodagi axamiyati.  
(1- ma‟ruza) 
Reja: 
1. Kislota va asoslarning protolitik nazariyasi. 
         
 
2. Kislota-asos reaksiyalaridagi muvozanat.  
 3. Kuchli va kuchsiz elektrolit eritmalar pH qiymatini xisoblash. 
  4. Ionlanish doimiysini analitik kimyoda qo‘llanishi. 
 
 
 

72 
 
4.1. Kislota va asoslarni protolitik nazariyasi 
Kislota  va  asoslar  xaqidagi  mumtoz 
tushunchalar  S.Arreniusning  elektrolitik 
dissotsiatsiya 
nazariyasiga 
asoslangan 
bo‘lib, 
bu 
nazariyaga 
binoan 
suvli 
eritmalarda 
dissotsiatsiyalanib 
o‘zidan 
vodorod 
kationini 
ajratuvchi 
barcha 
elektrolitlar  kislota,  gidroksil  anionini 
ajratuvchi  elektrolitlar  ishqor  (asos)lar  deb 
atalgan. 
  HCl ↔ H
+
 + Cl
-
                 NaOH ↔ Na
+
 + OH
-
      
kislota                                        asos
 
Ammo  bu  nazariya  deyarli  barcha  
organik birik malarning kislota va asosli xossalarini tushuntirib beraolmadi. 
Masalan  Arrenius  nazariyasi  aminlarni  asosli  xossalarini  va  suvsiz 
erituvchida  eritilgan  moddalarni  kislota,    asosli  xossalarini  tushuntirib 
beraolmadi.  
1923  yilda  Daniyalik  olimlar  Brensted  va  Louri  tomonidan  kislota-
asoslarini kengroq qomrovli  “protolitik nazariya”si ishlab chiqildi.   
Protolitik  nazariyaga  muofiq    ionlanish  vaqtida  o‘zidan  proton 
(vodorod  kationi)  ajratuvchi  moddalar  kislotalar,  o‘ziga  proton 
biriktiruvchi moddalar asoslar deb ataladi. 
Kislotacha berilgan ta’rif ikki xil nazariyada xam bir xil: 
Arrenius bo‘yicha: HA ↔ H
+
 + A

Brensted bo‘yicha: HA ↔ H
+
 + A

Asoslarga  berilgan  ta’rif  esa  mutoz  va  zamonaviy  nazariyalarda  farq 
etadi. 
Arrenius bo‘yicha: NH
3
 + H
2
O ↔ NH
4
OH  ↔  NH
4+
 + OH
-
  
                                                                asos 
Brensted bo‘yicha: NH
3
 + H
+
 = NH
4+
 
                                        asos
 
Protolitik nazariyaga binoan molekulalar – 
HCN   ↔  H
+
 + CN
-
                        H
2
O  + H
+
  ↔ H
3
O
+
 
kislota                                               asos 
yoki ionlar  
NH
4+    
↔  H
+
 + CN
-                                     
HSO
3- 
+ H
+
  ↔  H
2
SO
3
 
kislota                                               asos 
xam kislota va asos xossalarini namoyon eta oladi.  
Protolitik  nazariyaga  binoan  muvozanatdagi  kislota  va  asoslar  uzviy 
bog‘langani sababli,  
HSO
3- 
+ H
+
  ↔  H
2
SO
3                              
HCN ↔ H
+
 + CN
-
 
                               ↑                                                ↑ 
asos       →         kislota                    kislota    →   asos       
 

73 
 
Download 250 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling