Analitik kimyoda organik reagentlar”

2.1 Titrimetrik tahlil usullarida organik kompanentlarni ko‘rsatgichlari uchun foydalanish.

Metall komplekslarni hosil qilish va rangli birikmalar hosil qilish uchun organik birikmalardan tashqari, analitik kimyoda kislota-asosli titrlash usullarining ko‘rsatkichlari sifatida organik reagentlardan keng foydalaniladi. Indikator - bu ekvivalentlik nuqtasida yoki unga yaqin ko‘rinadigan o‘zgarishni ko‘rsatadigan modda. Kislotali va ishqoriy eritmalardagi kislota-asos ko‘rsatkichlari har xil rangga ega. Lakmus kislotali muhitda (pH <7) qizil rangga, ishqoriy muhitda (pH>7) esa ko‘k rangga bo‘yalgan; kislotali tarkibidagi fenolftalein rangsiz, ishqorda qizil yoki qirmizi rangga ega. Ko‘rsatkichlarda rang o‘zgarishi mohiyatini tushuntirish uchun bir necha nazariyalar taklif qilingan. Kislota-asos ko‘rsatkichlarining ion nazariyasi eritmada indikator molekulasining ikki shakli ‒ bitta rangga ega bo‘lgan kislotali va boshqa rangga ega bo‘lgan asosiy shakl mavjudligini nazarda tutadi. Eritmaning pH qiymatiga va shunga mos ravishda u yoki bu shaklning ustunligiga qarab eritma indikator molekulasi shakliga mos rangda ranglanadi. Kislota-asos ko‘rsatkichlarining xromoforik nazariyalar organik birikmalar bo‘lgan indikatorlar rangining mavjudligini indikator molekulalarida xromofor guruhlari borligi bilan izohlaydi. Bundan tashqari, eritmadagi ko‘rsatkichlar muvozanatda har xil shakllarda bo‘lishi mumkin. Yana bir misol metil apelsin indikatorida ko‘rinadi, bu dimetilaminoa’zobenzol sulfat kislotasining natriy tuzi

(CH₃)₂N–C₆H₄–N=N–C₆H₄–SO₃Na.
Suvli eritmada ushbu kislota anioni protonni biriktirib, sxema bo‘yicha transformatsiyaga uchraydigan kislotaga aylanadi. Indikator molekulasi va uning ionlashgan shakli turli xromofor guruhlarini o‘z ichiga oladi. Eritmalarning pH qiymati o‘zgarishi bilan, ya'ni kislotalash bilan muvozanat chapga - kislotali shaklga siljiydi va pH pasayganidan keyin pH ning bunday qiymatiga, bu shakl eritmada ustun bo‘lganida, eritma olinadi. Fenolftalein ko‘rsatkichi bo‘yicha sxemani quyidagicha soddalashtirish mumkin. Kislota-asos ko‘rsatkichlari, qoida tariqasida, eritmaning pH qiymatiga qarab rangni o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan qaytariladigan ko‘rsatkichlardir. Turli xil turdagi kislota-asos ko‘rsatkichlari sifatida 200 dan ortiq organik birikmalar taklif qilingan. A’zo birikmalari guruhining ko‘rsatkichlari (a’zo ko‘rsatkichlari) – bu o‘zlari deyarli suvda erimaydigan para-aminobenzol va para- dimetilaminobenzolning hosilalari bo‘lgan indikatorlarning katta guruhidir. Ushbu birikmalar molekulalariga sulfo guruhlari yoki karboksil guruhlari kiritilganda suvda eruvchan a’zo bo‘yoqlar olinadi, ular odatda kislotali muhitda qizil, ishqoriy muhitda sariq rangda bo‘ladi. Ushbu guruh ko‘rsatkichlariga metil apelsindan tashqari alizarin sariq, tropeolinlar va boshqalar kiradi.
Trifenilmetan ko‘rsatkichlari. Ushbu guruh ko‘rsatkichlari ko‘pincha kislota-asosli titrlashda ham qo‘llaniladi. Ularning barchasi rasmiy ravishda trifenilmetanning hosilalari sifatida qaralishi mumkin. Ushbu guruh ko‘rsatkichlari orasida fenolftaleinlar, sulfofteinlar, anilin sulfofteinlar, benzol, trifenilmetan bo‘yoqlari keng tarqalgan. Faleinlarning tautomerik transformatsiyasining tabiati yuqorida tavsiflangan fenolftalein bilan o‘xshashdir. Ftaleinlarga α-naftftalein, fenolftalein, timolftalein va boshqalar kiradi, tarkibida sulfanil guruhi bo‘lgan sulfoftaleinlar (SO₃)^2- va boshqalarga tegishli. Sulfo guruhi oksuxrom rolini o‘ynaydi. Sulfoftaleinlar intensiv rangga ega va indikatorning bir shaklidan ikkinchisiga o‘tishda rang keskin o‘zgaradi. Ushbu guruhning turli xil ko‘rsatkichlarini fenol qizilning hosilalari deb hisoblash mumkin.
Suvli eritmalardagi ushbu guruh ko‘rsatkichlarining rang o‘zgarishi juda keskin emas, ular ko‘pincha suvsiz muhitda kislota-asosli titrlashda ishlatiladi.
Boshqa tarkibiy guruhlarning ko‘rsatkichlari. Ushbu guruhga yuqorida tavsiflangan bilan bog‘liq bo‘lmagan turli xil tuzilmalarning barcha boshqa ko‘rsatkichlari kiradi. Masalan, lakmus, oksin ko‘k, neytral qizil, indofenollar, o‘simlik ekstraktlari va boshqalar. Ushbu guruhdagi ko‘rsatkichlardan eng ko‘p tarqalgani lakmus. Odatda kislotali muhitda qizil rangga, ishqoriy muhitda ko‘k rangga aylanadigan lakmus qog‘oz shaklida ishlatiladi. Lakmus - ko‘k kukun shaklida likenlardan olinadigan ko‘k organik moddadir. Suvda va etanolda qisman eriydi. Lakmusning tarkibi 4-5% ni tashkil qiladi. Lakmusning kislota- asos ko‘rsatkichi sifatida o‘tish oralig‘i pH qiymati 4,5 dan 8,3 gacha; rang qizildan ko‘kga o‘zgaradi. Bundan tashqari, qo‘llash uslubiga ko‘ra ko‘rsatkichlarni ichki va tashqi deb ajratish mumkin. Ichki ko‘rsatkichlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri titrlanadigan eritmaga qo‘shiladi. Kislota-asos ko‘rsatkichlarining aksariyati ichki hisoblanadi. Tashqi ko‘rsatkichlar titrlangan eritmadan tashqarida. Ammiak bug‘ida nam lakmus qog‘oz ko‘k rangga aylanadi. Tashqi ko‘rsatkichlarga eritmaning pH qiymatini taxminiy aniqlash uchun mo‘ljallangan indikator qog‘ozi kiradi. Ko‘rsatkich qog‘ozi ‒ har xil ko‘rsatkichlar singdirilgan qog‘oz tasmasi. Bunga lakmus qog‘ozni misol keltirish mumkin.

2.