Analiza poezji na maturze Niezbędnik maturzysty – polonisty

Analiza poezji na maturze

• Niezbędnik maturzysty – polonisty

• Opracowanie: Marek Styś

Analiza (gr. analysis – rozbiór)

• Badanie pewnej całości poprzez wyodrębnienie jej cech, części lub składników.

• Etapy analizy:

• konstrukcja podmiotu lirycznego
• opis sytuacji lirycznej
• budowa świata przedstawionego
• ukształtowanie stylistyczne tekstu
• ukształtowanie wersyfikacyjne utworu
• Analiza służy interpretacji!

Interpretacja (łac. interpretatio – wyjaśnienie)

• Działania badawcze mające na celu:

• wydobycie i wyjaśnienie sensu danego utworu
• odkrycie przesłania autorskiego
• wskazanie miejsca, jakie utwór zajmuje w szerszym układzie zjawisk literackich

• Interpretacja utworu zmierza do odnalezienia jego nadrzędnego, a zarazem ukrytego znaczenia, nadającego mu niepowtarzalny charakter.

Pojęcia kluczowe, czyli „praca od podstaw”

• Narzędzia badawcze maturzysty – polonisty

1. Podmiot liryczny

• „Ja liryczne” to jednorazowa, fikcyjna kreacja, odrębna dla każdego utworu:

• indywidualny (liryka osobista)
• zbiorowy (doświadczenie ogólne)
• autorski (liryka podmiotu autorskiego)

2. Typy liryki

• Ze względu na sposób istnienia podmiotu lirycznego w tekście i uzewnętrzniania przeżyć:

• bezpośrednia (wyznania)
• pośrednia (opisowa)
• inwokacyjna (zwrotu do adresata)

• Ze względu na pozycję autora wobec świata przedstawionego:

• podmiot liryczny porte-parole autora
• maski (wyrażane treści można przypisać autorowi)
• roli (podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem)

3. Sytuacja liryczna

• Okoliczności, w których wypowiadany jest monolog liryczny:

• liryka wyznania (przeżycie podmiotu)
• liryka narracyjna (opowiadanie o czymś)
• liryka sytuacyjna (scenka, obrazek dramatyczny)
• liryka zwrotu do adresata
• liryka opisowa

4. Właściwości stylowo-kompozycyjne

• Kształt językowy wypowiedzi determinuje konstrukcja podmiotu lirycznego:

• moralistyka – zretoryzowanie wypowiedzi
• przeżywanie – nasycenie emocjonalne
• refleksja – liryczna interpretacja świata, metaforyzacja języka

• Kompozycja najczęściej jest uwarunkowana wyborem gatunku literackiego.

• Rozpoznanie kształtu graficznego może prowadzić nawet do określenia związku pomiędzy treścią a formą utworu poetyckiego.

5. Rodzaje obrazowania poetyckiego

• Obrazowanie – sposób konstruowania obrazu poetyckiego:

• realistyczne (mimetyzm)
• fantastyczne (kreacjonizm)
• przekształcające (deformujące rzeczywistość)

6. Typy przeżyć wyrażanych w liryce

• Liryka, jako subiektywna forma wypowiedzi, jest predestynowana do ujawniania życia wewnętrznego i kształtowania wzorców przeżywania:

• liryka miłosna
• liryka filozoficzna
• liryka religijna
• liryka polityczna
• liryka patriotyczna
• …

Interpretacja krok po kroku

• Rzemiosło i sztuka

1. Analiza tematu wypracowania

• Uważna lektura tematu maturalnego zmierzająca do zrozumienia kontekstu, w jakim należy zinterpretować tekst poetycki, bądź problemu badawczego, który trzeba poddać obserwacji w tekście.

2. Lektura tekstu

• kilkakrotne przeczytanie tekstu

• zrozumienie tematu tekstu

• określenie nastroju utworu

• podkreślenie najważniejszych fragmentów ze względu na temat wypracowania

• postawienie hipotezy interpretacyjnej zgodnej z wymaganiami tematu wypracowania

3. Identyfikacja autora

• Rozpoznanie autora tekstu i daty jego powstania może okazać się pomocne w interpretacji utworu (choć nie jest niezbędne).

• We właściwym zrozumieniu wiersza mogą pomóc odpowiedzi na pytania:

• kim był autor tekstu?
• w jakich czasach żył?
• z jakim nurtem jest związana jego twórczość?
• kiedy powstał tekst?

4. Rola tytułu i motta tekstu

• Określenie charakteru tytułu i motta oraz jego funkcji w utworze poetyckim.

• Tytuł może:

• określać główny motyw (temat)
• wskazywać na gatunek tekstu
• określać adresata wypowiedzi
• …

5. Temat i forma utworu

• Określenie tematu i formy utworu poetyckiego może prowadzić do rozpoznania znaczenia tekstu.

• Wiersz może być:

• poetyckim manifestem,

• apelem skierowanym do odbiorców,

• hołdem poety (złożonym: Bogu, artyście, innemu poecie etc.),

• listem poetyckim, testamentem poetyckim,

• rozrachunkiem poety (z sobą samym, własną filozofią życiową, wyznawanym światopoglądem etc.),

• wyrazem uczuć (rozpaczy, miłości, zachwytu etc.),

• refleksją filozoficzną (zbiorem wskazówek filozoficznych),

• wyznaniem wiary (niewiary),

• glosą poetycką (interpretacyjną, reinterpretacyjną),

• poetyckim konceptem, oryginalnym pomysłem,

• wyznaniem człowieka końca wieku,

• scenką obyczajową,

• opisem przyrody (krajobrazu)

• ...

6. Typy liryki ze względu na rodzaj wyrażanych przeżyć

• Utwór poetycki można opisać ze względu na rodzaj wyrażanych w nim przeżyć jako:

• refleksyjny
• filozoficzny
• patriotyczny
• polityczny
• miłosny
• religijny
• …

7. Dominanta stylistyczna lub kompozycyjna (łac. dominus – panujący)

• Dominanta stylistyczna to centralny element stylu utworu, któremu zostały podporządkowane pozostałe składniki językowej budowy wiersza (np. nagromadzenie metafor, neologizmy etc.).

• Dominanta kompozycyjna to oryginalny pomysł, na którym opiera się struktura tekstu (forma tekstu może wynikać z wybranego gatunku lub organizującego go zabiegu składniowego).

• Rozpoznanie dominanty (stylistycznej lub kompozycyjnej) może prowadzić do zbadania (określenia) związku pomiędzy formą tekstu a jego treścią (tematyką).

8. Elementy świata poetyckiego

• Wyodrębnienie elementów świata poetyckiego:

• osoby mówiącej w wierszu
• adresata monologu lirycznego
• stosunku podmiotu mówiącego do tematu wypowiedzi (adresata)
• typu liryki
• sposobu obrazowania

9. Analiza obrazów poetyckich

• Wnikliwa analiza obrazów poetyckich w utworze prowadzi do wyjaśnienia ich sensu i odsłonięcia całościowej wizji świata w utworze poetyckim.

10. Językowe środki wyrazu

• Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące poziomy języka:

• fonetyczny (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa, homonimia)
• słowotwórczo-fleksyjny (np. zdrobnienia, zgrubienia, neologizmy słowotwórcze)
• leksykalny (np. dialektyzmy, archaizmy, frazeologizmy, kolokwializmy, neologizmy semantyczne)
• semantyczny (np. epitety, porównania, metafory, symbole, oksymorony, alegoria, personifikacja, synestezja)
• składniowe (np. apostrofy, pytania retoryczne, paralelizm, anafora, antyteza, przerzutnia, inwersja, elipsa, anakolut)

11. Konteksty interpretacyjne

• Wprowadzone konteksty interpretacyjne powinny być funkcjonalne wobec tematu wypracowania (pozostałe nie są konieczne):

• biograficzny
• historyczny
• filozoficzny
• historycznoliteracki
• teoretycznoliteracki
• społeczno-polityczny
• obyczajowo-psychologiczny

12. Warstwa wersyfikacyjna

• Każdemu spostrzeżeniu powinno towarzyszyć określenie funkcji zastosowanych zabiegów w zakresie:

• budowy wiersza (np. wiersz stroficzny, stychiczny),

• wersyfikacji (wiersz: średniowieczny, sylabiczny, toniczny, sylabotoniczny, wolny),

• stóp akcentowych (np. amfibrach, trochej, jamb),

• rymów (dokładne lub niedokładne, żeńskie lub męskie, parzyste, krzyżowe lub okalające).

13. Redakcja wypracowania

• Zasady budowania tekstu interpretacyjnego:

• zgodność z tematem
• interpretacja tematu
• postawienie hipotezy interpretacyjnej
• przemyślane argumentowanie (odwołania do tekstu)
• operowanie posiadaną wiedzą (odwołania do całości)
• właściwa kompozycja (zamysł podporządkowany tematowi)
• dbałość o język (bogactwo słownictwa, różnorodność struktur składniowych, operowanie właściwymi terminami i pojęciami)
• estetyka pracy (przejrzysta struktura tekstu, graficzne wyróżnienie poszczególnych części)
• wzbudzenie zainteresowania czytelnika (niebanalny początek, intrygujące tezy, oryginalne ujęcie, zaskakujące argumenty)

14. Korekta językowa tekstu

• Sprawdzenie poprawności językowej wypracowania powinny ułatwić:

• „Słownik ortograficzny”,
• „Nowy słownik poprawnej polszczyzny”.

• Sprawdzenie objętości pracy (min. 250 słów)!

15. Analiza i interpretacja porównawcza

• Zestawienie dwóch tekstów powinno prowadzić do:

• wykazania podobieństw i różnic pomiędzy utworami literackimi;
• odkrycia idei, która zdecydowała o zestawieniu tekstów;
• obserwacji podobieństw w zakresie: tematu, poetyki, nastroju, postaw wobec świata przez te utwory lub w nich wyrażonych;
• dostrzeżenia różnic w zakresie: języka, struktury wiersza czy ukształtowania podmiotu lirycznego;
• wykorzystania różnych kontekstów interpretacyjnych do badania związków (podobieństw lub różnic) pomiędzy utworami.

• Opisane działania powinny prowadzić do sformułowania wniosków interpretacyjnych.

16. Najczęstsze błędy badawcze

• Problemy warsztatowe ze sporządzaniem pisemnej analizy i interpretacji tekstu literackiego najczęściej dotyczą:

• dychotomii interpretacji (streszczanie lub parafrazowanie i wyliczenie środków stylistycznych)
• budowania katalogu środków stylistycznych (brak opisu funkcji dostrzeżonych środków stylistycznych)
• braku odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: kto mówi, do kogo, o czym i jak?
• rozróżniania kategorii: autor – narrator – podmiot liryczny – poeta, a także relacji: podmiot liryczny – bohater liryczny
• braku wniosków wynikających ze spostrzeżeń analitycznych
• braku świadomości, że kontekst autobiograficzny może być „punktem wyjścia”, ale nigdy nie powinien stać się „punktem dojścia” interpretacji
• schematów językowych i interpretacyjnych (np. stereotypów patriotyczno-martyrologicznych w interpretacji poezji romantycznej)

17. Problemy warsztatowe analizy i interpretacji porównawczej

• Autonomiczne traktowanie każdego z tekstów

• Nierozpoznawanie (pomijanie) cech wspólnych utworów

18. Poziom podstawowy a rozszerzony

• Podstawowy

• Teksty z podstawy programowej

• Ideą tematu jest to, co zostało w tekście przedstawione

• Równowaga treści, formy i języka