Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti
Ta‟limni takomillashtirishda yangi o‟qitish usullarini joriy
Download 459.55 Kb. Pdf ko'rish
|
25407 (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ta‟limni texnologiyalashtirish
- O„qitish texnologiyasi
- Interfaol
- O‟zaro bir birini o‟qitish usuli
- Venn diagrammasi
- “A” va “S”
- Sinkveyn (axborotni yig‟ish) usuli
- Savol-javoblar asosida suhbatni tashkil etish
|
1.2. Ta‟limni takomillashtirishda yangi o‟qitish usullarini joriy etishning mexanizmini takomillashtirish
Shu kungacha barkamol avlodni tarbiyalashda ularga ta‘lim berishda foydalanish uchun juda ko‘plab innavatsion texnologiyalar yaratilmoqda lekin bularning hammasi ham birdek natija bermay qolayapdi. Ko‗zlangan maqsadga erishish uchun uzluksiz ta‗lim tizimi tubdan isloh qilinmoqda. Ta‗lim jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuv, o‗quvchilarni turli kasb-xunar kollejlari, akademik litseylarda taxsil olishlarini ta‗minlash zamonaviy
21
pedagogika fani oldiga yuksak vazifalarni qo‗ymoqda. Masalan, ushbu o‗quv muassasalari uchun davlat ta‗lim standartiga muvofiq keluvchi o‗quv dasturlarini va darsliklar, o‗quv qo‗llanmalarini yaratish bugungi kun talablariga javob bermog‗i lozim. Har biri turli variantlarda bo‗lsagina, maqsadga to‗g‗ri xizmat qila oladi. O‗quv –tarbiya jarayonlarini tashkil etishda ham an‗anaviy usullardan farqli o‗laroq, yangicha pedagogik yondashuvlarni o‗zlashtirish va ta‗lim jarayonida qo‗llash zamon talabidir. Milliy dasturda bu masalaga alohida e‗tibor berilgan. Albatta, ilg‗or pedagogik texnologiyalar bizning fanimizga endigina kirib kelmoqda. Aslida esa ta‗limga texnologik yondashuv masalasi rivojlangan demokratik xorijiy davlatlard bundan 30-yillar muqaddam paydo bo‗lgan va ular bu sohada katta yutuqlarni qo‗lga kiritgan. Bugungi kunda biz pedagogika sohasidagi ilg‗or texnologiyalarni kengroq va chuqurroq o‗zlashtirishimiz, ularni o‗z mintaqamizga mos holda qayta ishlab chiqishimiz kerak bo‗ladi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga hozirgi kunda turlicha ta‗riflar berilmoqda. Muhimi shuki, pedagogik texnologiya ko‗zlagan maqsadga kafolatlangan natija sifatida erishishni ifodalovchi jarayondir.
vositalari yordamida ukuvchi (talaba) larga muayyan sharoitda ta‘sir kursatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ulardan oldin belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir. Ta‘lim oluvchilar va ta‘lim beruvchilarning o‘quv- tarbiya jarayonida avvaldan belgilangan sifatlarning shakllanishiga olib keladigan izchil amaliy faoliyatlarini pedagogik texnologiya deb hisoblash mumkin. Pedagogik texnologiya (yoki ta‘lim texnologiyasi) bor-yo‘g‘i va eng asosan ta‘lim oluvchi yoki tarbiyalanuvchining ta‘lim-tarbiya jarayonida qanday faoliyatni va qay darajada amalga oshirishidan iborat. O‘quvchining o‘rganilayotgan materialni sifatli o‘zlashtirishini ta‘minlovchi izchil amaliy faoliyati ta‘lim texnologiyasi bo‘lishi mumkinyu
yondashish asosida ta‘lim maqsadlariga erishishning eng maqbul yo‗llari va 22
samarali vositalarni tadqiq qiluvchi va qonuniyatlari va tamoyillarini ochib beruvchi pedagogik fanining yo‗nalishdir. O„qitish texnologiyasi - bu mavjud sharoit va o‗rnatilgan vaqtda belgilangan ta‘limiy maqsadni amalga oshirishni va ko‗zlanayotgan natijalarga kafolatli erishishning ta‘minlovchi, o‗qitish, muloqot, axborot va boshqaruvning eng maqbul yo‗l va vositalarining tartibli yig‗indisi. Metodika — biror ishni maksadga muvofik. O‘tkazish metodlari, yullari majmui. Ualoxida metodikalarga ajraladi. Pedagogika fani ma‘lum ukuv fanlarini ukitish konuniyatlarini tadbik, kiladi. Masalan, pedagogika nazariyasini o‘qitish meto‘dikasi, biologiya ukitish metodikasi va shu kabilar. Interfaol- tushunchasi ingliz tilida ―interact‖ (rus tilida‖interaktiv‖) ifodalanib , lug‘aviy nuqtai nazaridan ―inter‖ – o‟zaro ikki tarflama, ―act- harakat qilmoq, ish ko‘rmoq kabi ma‘noni anglatadi‖
hamda muayyan axloqiy sifatlarini o‘zlashtirish yo‘lida, birgalikda o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta‘lim.
hamda muayyan axloqiy sifatlarini o‘zlashtirish yo‘lida, birgalikda, o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir. izlanishlarimizning bosh
maqsadi ham
huddi shunga
qaratilmoqdaki qaysi meto‘dikalardan foydalanilganda ko‘proq samara berilishi to‘g‘risida ilmiy izlanishlar olib bormoqdamiz va biz pedagogika darslarini o‘qitishda quyidagi meto‘dikalar asosida ta‘lim berish jarayonini tashkil etishni tavsiya bermoqdamiz: O‟zaro bir birini o‟qitish usuli Ko‘pchilikka ma‘lumki, o‘rganishning eng yaxshi usuli o‘zgalarni biror- bir narsaga o‘rgatishga harakat qilishdir. Bunda inson o‘zining hamma bilimi va imkoniyatlarini ishga solib, bu vazifaga ijodiy ravishda yondashadi. O‘zaro bir- birini o‘qitish usuli ham huddi shu tamoyilga asoslangan bo‘lib bunda o‘quvchilarga vaqtinchalik o‘qituvchilik ro‘lini bajarish taklif etiladi va ular 23
guruhdagi boshqa talabalarni o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq matnlar, qoidalar, dalillar yoki ma‘lumotlar bilan ishlashga o‘rgatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Guruhdagi har bir talabaga biror-bir matnning bir xil nusxasi tarqatiladi. O‘quvchilar galma- galdan o‘qituvchilik ro‘lini o‘ynaydilar. Bunda o‘qituvchilik ro‘lini o‘ynaydigan talabadan quyidagilarni bajarish so‘raladi. Ya‘ni, guruhdagi hamma talabalar matnning biror bir bo‘lagini o‘qib bo‘lganidan so‘ng ―o‘qituvchi‖: - matn bo‘lagidagi ma‘lumotlarning mohiyatini qisqacha aytib va tushuntirib beradi; - matn bo‘yicha savollar o‘ylab topib, ularga boshqa talabalarning javob berishini so‘raydi; - boshqalar uchun tushunarsiz bo‘lgan joylarini qayta tushuntirishga va ularning ma‘nosini chaqishga harakat qiladi; - matnning keyingi bo‘lagida nimalar kelishi mumkinligi haqidagi o‘z taxminiy fikrlarini aytib va tushuntirib o‘tadi; - matnning keyingi bo‘lagini o‘qish va uni atroflicha taxlil qilish uchun topshiriq beradi. Bunday turdagi darsning boshlanishida avvalo, o‘qituvchining o‘zi talaba/o‘quvchiga bu usulni aniq va ravshan namoyish qilib berishi lozim bo‘ladi. Shuning uchun ham u talabalarga o‘zining matnining birinchi qismi bo‘yicha munozara boshlo‘vchi bo‘lishini bildiradiva ulardan bu jarayonnni diqqt bilan kuzatish kerakligini so‘raydi. Talabalarning o‘zlari ham bu usulda dars olib borishlarini bilganlaridan so‘ng o‘qituvchining namoyish qilayotgan darsini diqqat bilan kuzatadilar va kerakli xulosa chiqaradilar. O‘qituvchi yuqorida keltirilgan besh bosqichdan iborat harkatlar ketma-ketligini tinglovchilarga batafsil tushuntirib bo‘lganidan so‘ng, har bir bosqichda shaxsn o‘zi nima qilishi lozimligini aniq va ravshan namoyish qilib berishi juda muhimdir. Bundan tashqari, o‘qituvchi matnni qanday usulda maqsadga muvofiq bo‘lgan qisimlarga bo‘lish muammosini ham oldindan hal qilib olishi lozim. Bunda asosiy ko‘rsatkich sifatida tanlangan matn qismini 8-10daqiqa davomida muxokama qila olinishi ish 24
muvaffaqiyatining garovidir. Demak, matnni qismlarga bo‘lganda, uning harbir alohida bo‘lagida qanday turdagi va hajmdagi ma‘lumotlar mavjudligini hisobga olish kerak bo‘ladi. Savollarni ham mantiqiy, ma‘lum m‘eyorlarga rioya qilgan holda berish maqsadga muvofiqdir. Bunda ham talabalarga savol berish malakasini namoyish qilish lozim bo‘ladi. Savollar matn parchasida mavjud bo‘lgan fikrlarni oydinlashtirish va yanada chuqurroq tushuntirish, unda aytilmagan(lekin yashirin xolda mavjud) tomonlarini aniqlash va ularni talabalarning fikrlari bilan solishtirish maqsadida berilgani ma‘qul. O‘qituvchi ma‘lum turdagi va ma‘nodagi savollar vositasida talabalarning predmetni/sohani o‘rganish jarayonini iloji boricha maqsadli ravishda boshqarishi lozim. Matnning keyingi qismida nima kelishi mumkinligi haqida o‘z fikrlarini aytishda o‘qituvchi o‘z shaxsiy fikrlarini bildirishi yoki bu haqda talabalarning muloxazalarini ham so‘rashi mumkin. Agar talabalar birinchi namoyish vaqtida usulning mohiyatiga to‘la tushunmasalar yoki shartli ―o‘qituvchi‖ sifatida ishlashga qiynalsalar, o‘qituvchi ularga hamma bosqichlarni yana bir karra tushuntirib, ikkinchi marta namoyish qilish jarayonini amalgam oshirishi maqsadga muvofiqdir.
―Keys-stadi‖ (ingliz tilida ―case‖ – metod , ―ctudy‖ – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish) texnologiyasi o‘quvchi (talaba)larda aniq, real yoki sun‘iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarni toppish ko‘nimalarini shakillantirishga xizmat qiladi. U o‘quvchi (talaba)larni be‘vosita har qanday mazmunga ega vaziyatni o‘rganish va taxlil qilishga o‘rgatadi. Texnologiyaning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular quyidagilardir: ta‘lim shakillari, ta‘lim etodlari, ta‘lim vositalari, ta‘lim jarayonini boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni o‘rganish usul va
25
vositalari, ilmiy taxlilning usul va vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchi (talaba) o‘rtasidagi ta‘limiy aloqaning usul va vositalari, o‘quv natijalari.
Respondentlar guruhlarga bo‗linadilar, Ularga belgilangan vaqt ichida mavzu yuzasidan o‗zlashtirgan asosiy tushunchalarni qog‗ozga tushirish talab etiladi. Topshiriqni bajarish jarayonida ularning chuqur mulohaza yuritishlari, yozuvlarning grammatik, orfografik jihatdan to‗g‗ri bo‗lishi shart emasligi, shuningdek, qanday tushunchani yodda saqlab qolgan bo‗lsalar, ularni yozishlariga ahamiyat qaratiladi. Belgilangan vaqt oralig‗ida respondentlar mumkin qadar ko‗proq tushunchalarni bayon eta olishlari zarur. Tushunchalar qog‗ozga tushirilganidan so‗ng respondentlar ularni mantiqiy ravishda bir-biri bilan bog‗lab chiqadilar. Mashg‗ulot jarayonida respondent-o‗quvchilarning har bir topshiriqni bajarishdagi faol ishtiroki, o‗z fikrini erkin bayon eta olish layoqati, fikrlarining aniq va mantiqiy asosga ega bo‗lishi, o‗zi mansub bo‗lgan guruhdagi tengdoshlari bilan muloqot qila olish qobiliyati, topshiriqlarni bajarishga nisbatan ijodiy yondashuvi va boshqa ko‗rsatkichlari inobatga olib borildi, mashg‗ulot yakunida esa faol ishtirokchilar ma‘naviy jihatdan rag‗batlantirib borildilar.
Ta`lim mazmunini tahliliy yondashuv asosida obyektlarning o`ziga xos va o`xshash xususiyatlarini tahlil qilish orqali o`quv materialini o`zlashtirishga va ko`nikmalarni takomillashtirishga yo`naltirilgan metoddir. Mazkur metodni qo`llash bosqichlari: Bunda 1) “A” obyektning o`ziga xos jihatlari; 2) ―B” obyektning o`ziga xos jihatlari; 3) ―C” obyektning o`ziga xos jihatlari; 4) “A” va “B” obyektlarning o`xshash jihatlari; 5) “A” va “S” obyektlarning o`xshash jihatlari; 6) “S” va “B” obyektlarning o`xshash jihatlari; 7)
ushbu metodni qo`llash orqali tahsil oluvchilarda ta`lim mazmuniga tahliliy yondashuvni, o`rganilayotgan obyektlarning o`ziga xos va o`xshash xususiyatlarini
26
bir-biriga qiyoslash, taqqoslash orqali tahlil qilish, mustaqil fikrlash kabi ko`nikmalarni takomillashtirishga erishiladi.
Metodni qo‗llash jarayonida talabalardagi tarqoq axborotli jarayonlar asta- sekin bosqichma-bosqich yo‗naltirilgan axborotli jarayonga aylantirib boriladi. Ya‘ni, o‗rganilmagan bilimlar mavzuni o‗rganish davomida o‗rganiladi, muayyan ob‘ektiv voqelik to‗g‗risida yakdil fikrga kelinadi. Buning uchun talabalarda besh imkoniyat mavjud bo‗ladi. Ya‘ni sinkveyn besh qatordan iborat o‗ziga xos "oq she‘r" (qofiyasiz) bo‗lib, o‗rganilayotgan mavzuga oid tushunchalar (hodisa, jarayon, voqea) qat‘iyan ketma-ketlikda yozib chiqiladi. Sinkveyn orqali talabalar o‗z fikrlarini to‗plash, ularni ixcham ifodalash, turli mulohazalarni sintezlash va mavzu bo‗yicha to‗g‗ri xulosalarni takomillashtirishga o‗rganishadi.
J.Still, K.Meredis, Ch.Templning «O`qish va yozish tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun» dasturida o`quvchi va talabalar faolligini oshiruvchi, ularning tanqidiy fikrlashini o`stiruvchi qator usullar kursatib utilgan. Shulardan ayrimlariga qisqacha to`xtalib o`tamiz.
Sinkveyn- fransuz tilida «5 qator» ma`nosini bildiradi. Sinkveyn- ma`lumotlarni sintezlash (bir butunga
keltirish)ga yordam
beradigan qofiyalanmagan she`r bo`lib, unda o`rganilayotgan tushuncha(hodisa, voqea, mavzu) to`g`risidagi axborot yig`ilgan holda, o`quvchi so`zi bilan turli variantlarda va turldi nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish- murakkab g`oya, sezgi va hissiyotlarni bir nechagina so`zlar bilan ifodalash uchun muhim bo`lgan malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi.
Sinkveyn tuzish qoidalari: 1-qator: Mavzu bir so`z bilan ifodalanadi ( odatda ot tanlanadi). 2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi). 3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta so`z bilan ifodalanadi.(3 ta fe`l yoki ravishdosh yoziladi). 27
4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to`rtta so`zdan iborat bo`lgan fikr yoziladi.(4 ta so`zdan iborat jumla yoziladi). 5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma`nosi unga yaqin bo`lgan bitta so`z yoziladi (mavzuga sinonim so`z yoziladi).
Sinkveynlar quyidagi hollarda juda foydali bo`ladi: Murakkab axborotni sintezlash uchun vosita sifatida;
O`quvchilar tushunchalarining yig`indisini baholash vositasi sifatida; Ijodni taqdim etilishining vositasi sifatida. Sinkveynga quyidagi misollarni keltirish mumkin:
“Loyiha” metodi Bu ta`lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda belgilangan vaqt davomida, belgilangan mavzu bo`yicha axborot yig`ish, tadqiqot o`tkazish va amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta`lim oluvchilar rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish va natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka tartibda yoki guruhiy bo`lishi mumkin, lekin har bir loyiha o`quv guruhining birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda ta`lim oluvchining vazifasi belgilangan vaqt ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki boshqa bir topshiriqning yechimini topishdan iborat. Ta`lim oluvchilar nuqtai- nazaridan topshiriq murakkab bo`lishi va u ta`lim oluvchilardan mavjud bilimlarini boshqa vaziyatlarda qo`llay olishni talab qiladigan topshiriq bo`lishi kerak. Loyiha o`rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etishi, ta`lim oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo`lishi kerak.
Respondent o‗quvchilar 6 nafarga 6 ta guruhga biriktiriladilar. Mavzuning mohiyatini ochib beruvchi matn 6 qismga ajratiladi. Har bir guruhga umumiy 28
matnning muayyan qismi yoritilgan varaq tarqatiladi va guruh a‘zolaridan ushbu matn mazmunini o‗rganish so‗raladi. Ma‘lum vaqt ichida guruhlar o‗zlariga berilgan matnlar ustida ishlaydilar. Ushbu jarayon yakunlangandan so‗ng guruhlar qayta tashkil eiladi. Qayta shakllantirilgan guruhlarda avvalgi guruhlarning bir nafardan a‘zosi bo‗lishiga ahamiyat qaratilishi lozim. Yangi guruhga biriktirilgan har bir o‗quvchi avvalgi bosqichda matn mazmuni yuzasidan o‗zlashtirgan ma‘lumotlarni guruhning qolgan a‘zolariga so‗zlab beradilar. Shu tariqa qisqa muddatda o‗quvchilar mavzuning umumiy mohiyati borasidagi bilimlarga ega bo‗ladilar.
o‗quvchilar juftliklarga biriktiriladilar va quyidagi topshiriqni bajaradilar: o‗qituvchi tomonidan berilgan kartochkalarga muayyan kasllliklar (masalan, yurak-tomir kasalliklari, teri kasalliklari, bo‗yrak va siydik yo‗li kasalliklari, asab tizimi kasalliklari, nafas olish tizimi kasalliklari va boshqalar) va ularni keltirib chiqaruvchi yoki avj olishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi noqulay mehnat sharoitlarini qayd etishlari zarur. Belgilangan muddat o‗tgach, o‗qituvchi topshiriqning bajarilish holatini o‗rganadi. Misol uchun asab tizimi kasalliklari va ularni keltirib chiqaruvchi noqulay mehnat sharoitlari sifatida o‗quvchilar quyidagilarni ko‗rsata olishlari lozim: Misol uchun asab tizimi kasalliklari va ularni keltirib chiqaruvchi noqulay mehnat sharoitlari sifatida o‗quvchilar quyidagilarni ko‗rsata olishlari lozim: zaharli moddalar bilan ishlash, shovqin, vibratsiya, noqulay mikroiqlim, barqaror diqqatni talab etuvchi faoliyat, havoning ortiqcha gaz yoki chang bilan ifloslanganligi, balandda harakatlanuvchi mexanizmlarda ishlash. To‗g‗ri javoblar yozuv taxtasiga qayd etiladi va o‗qituvchi javob variantlarining mohiyatini yoritib berishni o‗quvchilardan so‗raydi. To‗g‗ri javob qaytargan o‗quvchi o‗qituvchi rolini bajaradi hamda juftliklarga quyidagi mazmundagi topshiriqni beradi: kasbga aloqador zararlarning kelib chiqishiga sabab bo‗luvchi harakatlarni kartochkalarda yoritib berish. Belgilangan muddat o‗tgach, ―o‗qituvchi‖ rolini bajarayotgan o‗quvchi o‗qituvchi rahbarligida juftliklar 29
tomonidan topshiriqning bajarilish holatini o‗rganadilar va to‗g‗ri javob varianti yozuv taxtasida o‗z ifodasini topadi. To‗g‗ri deb topilgan javob variantida quyidagi harakatlar ko‗rsatilishi zarur: yangi xom-ashyo turlarini mohiyatini sanitariya- gigienik jihatdan yaxshi bilmaslik, mehnat va texnika xavfsizligiga to‗laqonli amal qilmaslik, mehnat jarayonida toksik va allergik xossalarga ega bo‗lgan moddalarning qo‗llash, takomillashmagan texnik vositalar xizmatidan foydalanish, texnologik rejimning buzilishi, shuningdek, sanitariya-texnologiya me‘yorlariga rioya etmaslik.
Mavzu bo‗yicha respondentlar tomonidan o‗zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollar bilan murojaat etiladi: 1. Inson salomatligining kasbiy faoliyatni tashkil etishdagi ahamiyatini qanday tushunasiz? 2. Qanday sharoitlar noqulay mehnat sharoitlari deb yuritiladi? 3. Qanday kasallik turlari kasbiy faoliyatni samarali tashkil etishga imkon bermaydi? 4. Kasbga yaroqlilikni cheklovchi kasalliklarning oldini olishda qanday chora-tadbirlar qo‗llaniladi? «Sayohat» o„yini O‗yindan biroz oldin jyuri tayinlanib bir necha guruhlar shakllanadi har bir guruxda 5-6 tadan kishi, guruxlar sardor tayinlaydi. O‗yin ishtirokchilar shaharlar qurush talab etiladi, ma‘lum izchillikda masalan shahar 1, erudit 1 kutilmagan savolar ochilmagan sir-sinoat 1 va … Har bir shaharda sardorlar maxsus konvertlarda topshiriqlar oladilar va ularda 1 ta asosiy va 2 ta qo‗shimcha savollar mavjud. Guruh faqat shu vazifani bajarib tekshirgandan so‗ng guruh keyingi bosqichga o‗tishga haqqi bor. Har bir guruhning maqsadi iloji boricha hamma shaharda bo‗lish. Javoblar ma‘lum sistemada qabul qilinadi: bunda javoblar soni, ijod, muammo yechimida yaxshilar, guruh bir doimili hisobga olinadi. |
