Andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va botanika kafedrasi

Kurs ishining maqsadi va vazifalari. 2015-2017 yillar davomida o’simliklarning himoya qilishning iqtisodiy samaradorligi yuqori bo’lgan usullarga doir ma’lumotlarni tahlil qilish va tavsiya etish maqsad qilib oldik. Bu borada quyidagi vazifalar belgilandi:
1.O’zbekiston sharoitida o’simlik zararkunandalarining tarqalish areali, bioekologik xususiyatlari va zarar keltirish darajasini o’rganish;
2.Agrotexnik, biologik va kimyoviy usullarini himoya tizimida tutgan o’rnini tahlil qilish;
3.O’simliklarni himoya qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish;
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Mazkur kurs ishining ob’ekti sifatida Andijon viloyatining tumanlari tanlangan. Shunga asosan, o’simlik zararkunandalarining tarqalishi, rivojlanishi ularning bioekologik xususiyatlari o’rganish hamda iqtisodiy jihatdan samarali bo’lgan o’simliklarni himoya qilish masalalari ishning predmetini belgilaydi.
Kurs ishining natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv malakaviy ish ekologik ta’lim tizimida yoshlarning o’simliklarni himoya qilishning ekologik jihatlari bo’yicha bilim saviyasini oshirish, dunyoqarashini kengaytirishda yordamchi manba bo’lib xizmat qiladi.
O’simliklarni ekologik jihatdan himoya qilish hozirgi kunning muhim masalalaridan biridir. Atrof-muhit sofligini saqlash, o’simliklarni himoya qilishda iqtisodiy jihatdan samarali bo’lgan kurash usuli Andijon viloyatida olib borilayotgan ilmiy kurs ishining ishini bajarish davomida tahlil qilinib, tavsiya berildi.
I BOB. ZANGLYLAR TARTIBI — UREDINALES

1. 
   G‘alla zang zamburug‘i
   

G‘alla zang zamburug‘i (Pussuniagraminis) - parazit zamburug‘i bo‘lib, taraqqiyot bosqichi ikkita xo‘jayinda: bug‘doydoshlar oilasi vakillarida va zirk (Berberis vulgaris) da bo‘lib o‘tadi. Bug‘doydoshlar asosiy xo‘jayin, zirk esa oraliq xo‘jayin hisoblanadi.
Zang zamburug‘i bilan zararlangan makkajo‘xori gerbariylari qaralganda poyasi va barglarida qavarib turgan dog‘lar ko‘rinadi, ular zang-qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi. Dog‘lar poyalarning uzunasiga joylashgan bo‘lib, ko‘p sporalardan iborat, ular uredospora deb ataladi. Yozning ohirida, dog‘lar qora rangga kiradi va ko‘p teliosporalar hosil qiladi. Ikki xil spora dikarion - mitseliyda hosil bo‘ladi, bu mitseliy makkajo‘xorining poya va barglarning to‘qimalarida joylashgan.
Mikroskop ostida uredo va teliosporalarning preparatini tayyorlab, uredospora mikroskopda qaralganda oval shaklida ikki yadroli bir hujayrali oyoqchada joylashganligini ko‘rish mumkin. Ichida yog‘ to‘planganligi uchun uredospora sariq rangda bo‘ladi. Uredospora shamol bilan tarqalib, boshqa o‘simliklarni zararlantiradi. Teliospora ham oyoqchada bo‘ladi, u uzunchoq shaklida qo‘ng‘ir rangli qalin devorli va ikki hujayradan iborat bo‘ladi. Avvalo har bitta hujayrada ikkita yadro bo‘ladi, keyin dikarion yadrolari qo‘shilib, bir hujayrali, dikarion ikki yadroli bo‘ladi.
Teliosporalar tuproqda qishlaydi. Bahorda ular unib chiqadi. Unib chiqishdan avval yadro meyoz yo‘li bilan bo‘linadi. Har bir xujayrasidan qisqa stegmalarda to‘rtta gaploid baziosporali fragmobazidiyalar hosil bo‘ladi. Bazidiosporalar shamol bilan tarqaladi va zirkning bargiga tushib, o‘sa boshlaydi va barg to‘qimalarida mitseliy shakllanadi.
Zararlangan bargning ko‘ndalang kesmasidan preparat tayyorlab mikroskop ostida qarang. Uni sog‘lom bargdan tayyorlangan preparat bilan taqqoslang.
Zararlangan zirk bargining gerbariysi ustki tomonida to‘q rangli dog‘lar
- piknidalar ko‘rinadi, pastki tarafida to‘q-sariq-qung‘ir rangli yumaloq dog‘lar
- etsidiyalar bo‘ladi.
Piknida - ko‘zasimon shaklida bo‘lib, xaltacha va sporalarni chiqaruvchi teshigi bor. Avvalo piknidiy gaploid gifalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, teshiklaridan piknoforalar ajraladi. Piknidiy rivojlanib, ustki epidermani yorib gifalarning bir qismi ko‘rinadi. Piknidioosporalar plyus (Q) va minus (-) belgili bo‘lib, bargning to‘qimasida gifalari qo‘shilib dikarion mitseliysi etsidiya hosil qiladi. Yosh etsidiyalarni ko‘rganimizda ular sharsimon shaklida bargning parenximasiga botgan holda bo‘lib, ichida yetilayotgan etsidiyasporalar borligi ko‘rinadi. Etsidiosporalarni peridiy (choyshab) qoplangan. Voyaga yetgan etsidiyalar bargning pastki epidermasini yorib, bokalsimon shaklga aylanadi. Ularda etsidiosporalar to‘g‘ri tik bo‘lib joylashadi.

2. 
   

Zang zamburug‘lar asosan yuksak o‘simliklarda parazitlik qilib, qishloq xo‘jaligiga g‘oyat katta ziyon yetkazadi. Madaniy o‘simliklardan g‘alla ekinlari ko‘p zararlanadi. Hozirgi vaqtda bu zamburug‘ning 5 ming turi ma’lum.
Zang zamburug‘i taraqqiyot davriga qarab bir-biridan farq qiladigan, shu bilan birga, o‘zaro uzviy bog‘langan bir nscha xil sporalar xrsil qiladi. Taraqqiyot bosqichining oxirida qishki spora—teleytosporalar hosil qiladiki, bu spora tinim davrini o‘tkazgandan keyingina o‘sadi. Teleytospora o‘zi-ning biologik xususiyati bilan qorakuya zamburug‘larining teliospoi ralariga yaqin turadi. Uning o‘sishidan to‘rt hujayrali bazidiy vujudga keladi.