Andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va botanika kafedrasi

2 – rasm. Zamburug`lar mitsellisining mikroskop ostidagi ko`rinishi.
Tanasining tuzilishi va ko’payish xususiyatlariga qarab, zamburug’lar tipi quyidagi 6 ta sinfga bo’linadi;
1.Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi – Archimycetes yoki chytridiomycetes.
2. Oomitsetlar sinfi – Oomycetes.
3. Zigomitsetlar (bular tuban zamburug’lar) sinfi – Zygomycetes.
4. Xaltachali zamburug’lar yoki askomitsetlar sinfi – Ascomycetes.
5. Bazidiyali zamburug’lar yoki bazidiyamitsetlar sinfi (bular yuksak zamburug’lar) – Basidiomycetes.
6. Takomillashmagan zamburug’lar sinfi – Fungi imperfecti.
Arximitsetlar (xitridiomitsetlar), oomitsetlar va zigomitsetlar sinflari tuban zamburug’lar, askomitsetlar (xaltachali zamburug’lar), bazidiyamitsetlar sinflari esa yuksak zamburug’lar deb yuritiladi. Takomillashmagan zamburug’lar mitseliysining tuzilishi yuksak zamburug’larga yaqin tursa ham u xaltacha yoki bazidiya hosil qilmaydi. Shuning uchun bu sinf vakillarini takomillashmagan zamburug’lar deb yuritiladi.
1. Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi. Bu sinfga kiruvchi zamburug’larning tanasi yalang’och yoki uncha yaxshi rivojlanmagan mitseliy va rizomitseliydan iborat. Bir xivchinli zoosporalar yordamida jinssiz izogamiya, geterogamiya va oogamiya yo’li bilan jinsiy ko’payadi.
Bizning sharoitimizda bu sinfning ko’p uchraydigan vakili, yosh karam ko’chatlarining ildiz bo’g’zini zararlaydigan, uning qorayishiga, keyinchalik esa qurib qolishiga sabab bo’ladigan karam olpidiumi (Olpidium brassica) zamburug’idir. Bunday kasllikni karamning ,,qora oyoq” kasalligi deb ham yuritiladi. O’simlikning zararlangan joyida yadroli, yalang’och hujayralardan iborat bo’lgan parazit tanalar hosil bo’ladi. Keyinchalik bu tanalar po’st bilan o’ralib, zoosporangiylarga aylanadi. Zoosporangiylar o’sib, tashqariga chiqib turadigan uzun bo’yincha hosil qiladi va shu bo’yinchalardan ko’plab bir xivchinli zoosporalar tashqariga chiqadi. Qulay sharoitga tushgan zoosporalar yangi karam ko’chatlariga tushib, ularni zararlashni yana davom ettiradi.
Jinsiy ko’payishdan hosil bo’lgan zigota dastlab ikki yadroli, keyinchalik ular bir-biri bilan qo’shilib, haqiqiy diploid yadroni hosil qiladi. Izogametalar o’zaro qo’shilib, zigota hosil bo’lganda ularning xivchinlari saqlanib qoladi. Shu xivchinlar yordamida harakatlanadigan zigota yangi karam ko’chatlarining hujayralariga kirib, ularni zararlaydi va sistalarga aylanadi.
Karamning bu kasalligiga qarshi kurash uchun ko’chatlarni zich qoldirmaslik, havo almashinishini yaxshilash va ortiqcha namlikka yo’l qo’ymaslik choralari ko’riladi.
2. Oomitsetlar sinfining mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo’lingan vakili – fitoftora (Phytopthora infestans) ko’pincha kartoshka, pomidor kabi sabzavot va poliz ekinlarining vegetativ organlari hamda hujayra oraliqlarida parazit holda hayot kechiradi. Fitoftora zamburug’i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida qo’ng’ir dog’lar hosil qiladi.
Kartoshka pishib yetilishi oldidan, uning barglarida qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi. Ular bargning hamma qismiga tarqalib o’simlikni nobud qiladi.
Fitoftora sporalar hosil qilib ko’payadi. Sporangiylar mitseliyning maxsus shoxchalarida paydo bo’lib, bu shoxchalar kartoshka bargining og’izchalaridan tashqariga chiqib turadi. Ularda oson ajralib ketadigan bittadan ovalsimon sporangiy yetishadi. U namlik ta’sirida unib, 8-16 ta gacha ikki xivchinli zoosporalar keyinchalik barg epidermasidagi og’izchalar orqali uning to’qimasiga kiradigan gifalarni hosil qiladi. Agar sporangiy suvsiz muhit ta’sirida bo’lsa, u zoospora hosil qilmasdan, bevosita o’sib, gifalarga aylanadi. Bu hoda sporangiy quruqlikka moslashgan zamburug’larga xos bo’lgan jinssiz ko’payishga o’tadi va sporangiy yoki konidiya paydo qiladi.
Fitoftora mitseliysi, asosan barg plastinkasining g’ovak bulutsimon to’qimasi oralig’ida joylashib, hujayra sitoplazmasi va shirasini so’rib oladigan gaustoriylarni hosil qiladi. Bunda shuningdek, mitseliydan yirik, sharsimon, qishlaydigan sporalar ham paydo bo’ladi. Ular o’simlik qoldiqlari yoki tuproqda qishlaydi. Fitoftora mitseliysi kartoshka tugunaklarida ham qishlaydi. Bunda zamburug’lar ta’sirida kartoshka tugunagida jigarrang dog’lar hosil bo’ladi, hosilning ko’p qismi chiriydi. Bu kasallikka qarshi kurash, asosan zararlangan o’simliklarni terib olish, ularni kuydirish va zararlangan mevalarni ajratish bilan olib boriladi.
3. Zigomitsetlar kenja sinfiga 500 ga yaqin tur kiradi. Uning eng ko’p tarqalgan, saprofit holda yashovchi vakillaridan biri oq po’panak (Mucor mucedo) zamburug’idir. Oq po’panak mitseliysi asosan substrat ichida, qisman uning yuzasida joylashib, ularda sporangiybandlari ko’tarilib turadi. Bandlarning uchlari qavarib, shar shaklidagi sporangiylarni hosil qiladi. Ularning asosida to’siq yuzaga keladi va u sporangiy ichiga botib, kichkina ko’rinishdagi ustuncha hosil qiladi. Sporangiy ichidagi ko’p yadroli sitoplazma alohida-alohida bir qancha sporalarga aylanadi. Sporangiy po’sti yorilishi bilan sporalar tashqariga chiqadi va shamol ta’sirida tarqalib, qulay sharoitda yangi mitseliyga aylanadi. Namiqib qolgan nonda, go’ngda va boshqa organik substratlarda oq tuksimon g’ubor shaklda paydo bo’ladi.
Substratdagi oziq moddalar kamayganda ular jinsiy (zigogamiya) ko’payishga o’tadi. Bu jarayon natijasida har xil tupdan chiqqan gifalar uchlari bilan bir-biriga qarab o’sadi. Uchlari shishib tutashgan joyida ularni ikkiga ajratuvchi to’siqlar paydo bo’ladi. Keyinchalik bu to’siq eriydi, moddalar esa qo’shilib zigospora hosil qiladi. Zigospora o’simtali qalin, qoramtir po’st bilan o’raladi. Ma’lum vaqt tinim davrini kechirgandan so’ng o’sib, shoxlanmagan qisqa sporangiybandi uchida yosh sporangiyga aylanadi. Bu embrion sporangiy deb ataladi.
4. Xaltachali zamburug’lar sinfi. Bu sinf vakillari maxsus xaltachalar ichida spora hosil qilishi bilan harakterlanadi. Mitseliysi bir yoki ko'p yadro’li hujayralardan tashkil topgan. Sporalari asosan xaltachalarda yetiladi. Eng soda vakillarida xaltacha to’g’ridan-to’g’ri zigotadan hosil bo’ladi. Mitseliyning ikkita hujayrasi bir-biri bilan qo’shilib hosil bo’lgan zigota xaltachaga aylanadi. Shuning uchun ham bu sinfga kiruvchi zamburug’lar xaltachali zamburug’lar deb ataladi. Bu sinfga tuzilishi va yashovchanligi xilma-xil bo’lgan 250.000 dan ortiq tur kiradi. Xaltacha ichida ko’pincha sakkiztadan spora xaltacha, ya’ni askospora yetishadi. Xaltachalar hosil bo’lishi oldidan jinsiy jarayon bo’lib o’tadi. Bu zamburug’larning ko’p vakillarida xaltachalar mevatanalarida yetiladi. Mevatanachalari quyidagicha bo’ladi:
1. Kleystokarpiylar – yopiq mevatanachalar. Xaltachalar mevatanasining ichida turadi. Xaltachasporalar yetilgan meva po’stining yemirilishi yoki yorilishi natijasida tashqariga chiqadi.
2. Peritetsiylar – chala ochiq mevatana. Ular ko’zasimon bo’lib, uni bir qadar ochiq bo’ladi. Xaltachalar mevatanasining tagida to’p bo’lib vertikal joylashadi, yetilishi bilan sporalar teshikcha orqali birin-ketin tashqariga otilib chiqadi va atrofga tarqaladi.
3. Apotetsiylar – ochiq mevatana. Ko’pincha tarelkasimon yoki piyolasimon bo’lib, xaltachalar betida keng qatlam hosil qiladi va erkin joylashib osonlik bilan tarqala oladi.
Xaltachali zamburug’larning ko’pgina vakillarida mevatana va xaltachalari paydo bo’lishi oldidan bir necha juft jinsiy organlar (to’da-to’da bo’lib) hosil bo’ladi. Bu jinsiy organlarning hosil bo’lishi mevatanasining boshlanishidir.
Xaltachali zamburug’larning urg’ochi jinsiy organi arxikarp, erkak jinsiy organi esa anteridiy deb ataladi. Arxikarp ikki hujayradan iborat bo’lib, ularning ostki sharsimon shakldagisi askogen, ustki silindirsimoni esa trixigina deb ataladi.
Anteridiy bitta silindirik hujayradan iborat. Bu erkak va urg’ochi jinsiy organlarning hujayralari ko’p yadroli bo’lib, ichidagi moddasi endomitsetlarnikiga o’xshash, ayrim gametalarga differensiallashmagan emas. Bularning atalish jarayoni quyidagicha: anteridiy trixoginaning uchi bilan qo’shilib, ichidagi moddasini unga qo’yadi. Trixoginaning tagidagi teshikchadan anteridiy yadrolari askogenga o’tib, uning yadrosi bilan juftlashib, o’zaro qo’shilmay turadi, faqat ularning sitoplazmalarigina birlashadi xolos. Bundan qo’sh yadro yoki dikarion deb ataladigan shoxlangan o’simtachalar hosil bo’ladi. U yerda ularning juftlashgan yadrolari bir vaqtda baravar va teng bo’lina boshlaydi. Chunki dikariondagi yadrolarning biri erkak, ikkinchisi urg’ochi bo’lishi lozim. Keyin dikarionlar askogen iplariga o’tib shoxchalarning o’zida taraqqiy etadi. Askogen ichidagi yadrolar qo’shiladi, so’ngra diploid yadro izchillik bilan uch marta (birinchisi reduksion) bo’linadi. Natijada sakkizta gaploid yadro hosil bo’ladi. Ular rivojlanib sakkizta xaltachali sporaga aylanadi.
Demak, otalangan bitta askogendan askogen iplar orqali bir qancha xaltachali sporalar vujudga keladi.
Shu bilan birga, jinsiy organlarni hosil qilgan mitseliy gifalari xaltachalar atrofida o’ralib, jinsiy organlarga va undan hosil bo’lgan askogen iplariga mevatanasining namatsimon to’qimasini hosil qiladi.
Xaltachali zamburug’larning ko’pchilik turlarida jinsiy organlarning qo’shilishi reduksiyalangan. Ba’zan erkak jinsiy organi bo’lmaydi yoki urg’ochi jinsiy organi o’smay qoladi. Keyingi o’sish esa oogamiya (askogen yadrolar yaqinlashib qo’sh yadroga aylanadi) yordamida bo’lib, askogen iplari yetilgach, uchida xaltachalar hosil bo’ladi.
Xaltachasi bevosita mitseliyda hosil bo’ladigan zamburug’larga achituvchi zamburug’lar misol bo’la oladi. Dastlabki xaltachalilar (Protoascales) tartibining vakili xamirturush yoki achitqi zamburug’idir (Saccharomyces cerevisiae). Ko’pincha uning haqiqiy mitseliysi bo’lmay, tanasi alohida-alohida hujayralarga ajraladigan, kurtaklanib shoxlangan zanjir hosil qiluvchi hujayralardan iborat.
Kurtaklanish paytida, hujayrada o’simta yoki kurtakcha hosil bo’ladi. Bu o’simta asta-sekin kattalashib o’saveradi va ona hujayradan ajralib ketadi. Xuddi shunday yo’l bilan ikkinchi, uchinchi va hokazo kurtaklar paydo bo’laveradi. Natijada yumaloq yoki ovalsimon hujayralardan tashkil topgan va osongina uzilib ketadigan zanjir hosil bo’ladi. Kurtaklanish paytida ba’zi hujayralar bir-biriga qarama-qarshi tomondan o’simtalar chiqaradi va ular o’sib birlashadi. Ayni vaqtda ularning yadrolari ham qo’shiladi, yadro uch marta bo’lingach, hujayrada sakkizta askospora vujudga keladi. Achitqi zamburug’lari ko’pincha shakarli muxitda saprofit hayot kechiradi va uni bijg’ishga olib keladi. Bunda, asosan, spirt hosil bo’ladi. Bu jarayon qandning etil spirti bilan karbonat angidridga parchalanishidan iborat.