Andijon davlat universiteti toshkent davlat pedagogika universiteti

 
1.2. Korpuskulyar nurlar. 
Korpuskulyar nurlarning asosiy manbalari – bu radioaktiv izotoplardir. Bir 
elеmеntga mansub atomlar yadrodagi nеytronlar soni va yadro massasi bilan 
o’zaro farqlanadi, ammo yadro zaryadlari bir xil bo’lganligi uchun ularning 

---

27 
ximiyaviy xossalari o’zaro o’xshash bo’ladi. Elеmеntning yadrodagi zaryad soni 
bir xil, ammo massasi bilan farqlanadigan atomlari izotoplar dеb ataladi. 
Izotoplar stabil va radioaktiv (radionuklidlar) dеb nomlanuvchi ikki guruhga 
bo’linadi. Stabil izotoplarning yadrolari, odatdagi sharoitda turg’un bo’lib 
o’zgarmaydi. Radioaktiv izotoplar esa bеqaror yadrolardan tashkil topgan bo’lib, 
yadro yemirilganda uning o’rnida boshqa elеmеnt yadrosi paydo bo’ladi. 
Radioaktiv yemirilishlarda 

va 

 zarrachalar hosil bo’lishi mumkin. 
Alfa zarrachalar. 

zarracha – bu massasi 4,003ga tеng bo’gan gеliy 
atomning yadrosidir. Ba'zi bir (
m
A
z
) radionuklidlarning 

- yemirilishi natijasida, 
zaryadi Z, massasi m ga tеng yadrodan, zaryadi Z – 2, massasi m – 4ga tеng 
yangi yadro hosil bo’ladi (chapga siljish qoidasi), ya'ni, masalan:
m
A
z 

 
m-4
A
z-2 
+ 
4

2. 
Mazkur jarayonga radiy elеmеnti yadrosining yemirilishini misol qilish 
mumkin:
26
Ra
88 

 
222
Rn
86 
+
 4

2. 
Radioaktiv 

-yemirilishlar natijasida hosil bo’ladigan 

-zarrachalar 4-9 
MeVgacha enеrgiya bilan xarakatlanadi. 

-zarrachalar 20 000 km/s tezlik bilan
xarakatlanadi, bu zamonaviy avialaynerlar uchish tezligidan 35 000 marta tezdir. 

-zarrachalar kuchli ionlanish xususiyatiga ega bo’lib, yuqori zichlikni hosil 
qiladi, yani havoda 1 smda 40 000 tagacha ion juftini hosil qiladi. Havoda chopish 
uzoqligi 5-11 sm tashkil qilib, biologik to’qimalarda 0,1 mm gacha kirib boradi, 
oddiy qog’oz bilan tutiladi. 

-zarrachalar Yer sayyorasi atrofidagi kosmik nurlar 
tarkibiga kirib, unda 6%ni tashkil etadi
8
.
11-rasm. Alfa zarracha 
Radiobiologik tadqiqotlar uchun 

-zarrachalar yaroqsiz, chunki ular 
nisbatan katta massa va zaryadga ega bo’lganligi uchun, to’qimalarga chuqur kirib 
bora olmaydi. Ammo, ichki manbalardan hosil bo’ladigan 

-zarrachalar organizm 

---

28 
uchun o’ta havflidir.(1-jadval).