Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Kognitivistik yoʻnalish. Kognitivistik yoʻnalishning asoschilari qatoriga J. 
Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin. J. Piajening intellekt nazariyasi 
ikkita muhim jihatga ajratilgan boʻlib, u intellekt funktsiyalari va intellektning 
davrlari ta‘limotini oʻz ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funktsiyalari 
uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, koʻnikish)dan iborat boʻlib, 
intellektning funktsional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarni ajratadi:
1) 
sensomotor intellekti (tugʻilishdan to 2 yoshgacha);
2) operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha);
3) 
muayyan operatsiyalar davri (7–8 yoshdan 11–12 yoshgacha);
4) formal (rasmiy) operatsiyalar davri.

---

62 
J. Piajening gʻoyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini 
kognitiv-genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yoʻnalishning namoyandalari 
qatoriga L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm va boshqalar 
kiradi. Shaxs psixologiyasining rivojlanishi muammosini oʻrganishga Rossiyalik 
atoqli olimlar L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontev, B. 
G. Ananev, A. G. Kovalev, L.I. Bojovichlar oʻzlarining salmoqli hisslarini 
qoʻshganlar.
Quyida psixologlarning ayrim fikrlariga qisqacha toʻxtalib oʻtamiz.
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs – ijtimoiy munosabatlarning ham ob‘ekti, ham 
sub‘ekti. A. N. Leontevning tushunti- rishicha, shaxs faoliyat sub‘ektidir. K. K. 
Platonov jamiyatda oʻz vazifasini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli individni 
shaxs deb ataydi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S. L. 
Rubinshteynning ta‘rificha, shaxs tashqi ta‘sirlar yoʻnalishini oʻzgartiruvchi, ichki 
shart-sharoitlar mahsulidir.
A.V.Petrovskiyning quyidagi ta‘rifini shaxsning psixologik ta‘rifi sifatida 
qabul qilish mumkin: «Oʻz mehnati tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan, 
jamiyatda rivojlanuvchi va odamlar bilan til yordamida munosabatga kirishuvchi 
odam shaxsga voqelikni beruvchi hamda faol oʻzgartiruvchi sub‘ektga aylanadi». 
Koʻrinib turibdiki, psixolog olimlar shaxsni tushunishga turli tomonlardan 
yondashib, unga har xil ta‘rif berishgan.
Muayyan fikrlarni jamlagan holda shaxsga quyidagicha ta‘rif berish 
mumkin. «Shaxs oʻz menligini anglagan, oʻzgalar bilan oʻzaro munosabatlarga 
kirisha oladigan tabiat va jamiyatga faol ta’sir oʻtkaza oladigan har qanday 
individ».
Yuqorida bayon qilingan nazariyalar va psixolog olimlarning fikrlaridan 
kelib chiqib, psixologiyada «shaxs» masalasini tushu- nish boʻyicha quyidagi 
xulosalarga kelish mumkin.
1) 
jamiyatning a‘zosi hisoblangan va ong egasi boʻlgan har bir individ shaxsdir;

---

63 
2) 
shaxs hamma vaqt muayyan, faqat oʻziga xos boʻlgan murakkab individual 
sifatlar va xususiyatlar egasidir. Bu sifatlar va xususiyatlar shaxs xulqida, boshqa 
shaxslar bilan munosabatlarida, irodasi va xulq-avtorida, xislatlarida, qobiliyatlari, 
mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi;
3) 
odam shaxs boʻlib tugʻilmaydi, balki u ijtimoiy taraqqiyot jarayonida shaxs 
sifatida shakllanadi.
4) 
shaxs psixologiyasini aniq tarixiy sharoitlardan, u mansub boʻlgan jamiyatdan, 
jamiyatda egallagan mavqeidan kelib chiqqan holda oʻrganish mumkin.
Ushbu xulosalardan muxandis faoliyatida amalda foydalaniladigan boʻlinsa, 
shaxs muammosini oʻrganishning ikki tendentsiyasi («tendentsiya lotincha soʻz 
boʻlib, «intilish», «gʻoya», «fikr», «mayl», «tamoyil» degan ma‘nolarni anglatadi) 
birli- gini kuzatish mumkin.