Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Tashqi kuzatish. 
Psixik hayot hodisalarini oʻrganishda avvalo tashqi kuzatish metodi tadbiq 
etiladi.
Kuzatishning asosiy hususiyati shundaki, bu metod yordami bilan psixik 
hayotni sezgi organlarimiz bevosita seza oladigan, oʻzimiz bevosita idrok qila 
oladigan faktlari aniqlanadi va tasvirlanadi. Kishining psixik hayotida: mimika, 
imo-ishora, nutq, turli harakatlar va umuman kishining butun xatti-harakati va 
faoliyatini bevosita kuzatish bemalol mumkin.

---

40 
Psixik jarayonlar bilan bevosita bogʻlangan ba‘zi bir fiziologik hodisalar 
turqning oʻzgarishi, nafasolish, qon aylanish va shu kabilarning oʻzgarishi ham 
tashqaridan kuzatilsa boʻladi. Kuzatish ma‘lumotlarini soʻzlar bilan tasvir etish 
bilan kifoyalanib qolmay, balki koʻrsatma vositalari, suratga olish, kinoga olish, 
tovushni yozib olish va shu kabi yoʻllar bilan ham qayd qilish mumkin. Masalan, 
bolalar nutqini oʻsib borishini kuzatish yoʻli bilan tekshira olamiz. Bunda bolaning 
soʻz boyligi qanday qilib sekin-asta orta borishini, nutqning fonetik tomonini, 
grammatik tuzilishini shu bola qanday bilib olayotganini qayd qilsa boʻladi. 
Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni oʻzgartirish va yangidan koʻrishida duch 
kelgan toʻsqinlikni va qiyinchilikni engish uchun uning qanday zoʻr iroda bilan 
sabot-matonat koʻrsatishini ham kuzatish yoʻli bilan koʻzdan kechirsak va 
tekshirsak boʻladi. Psixik hayot hodisalarini oʻrganayotganda psixologning oʻz-
oʻzini kuzatish metodiga ham murojaat qilib turishiga ham toʻgʻri keladi.
Oʻz-oʻzini kuzatish 
Nomidan koʻrinib turibdiki, tadqiqotchi oʻz-oʻzini kuzatish bilan oʻzidagi 
psixik hodisalarni tekshiradi. Bu holda tadqiqotchi psixik jarayonlar va 
holatlarning ichki tomoni – odamning sub‘ektiv kechinmalari qanday roʻy bersa, 
ularni shu holida tasvir etish va aniqlab olishga intiladi. Psixolog oʻz tadqiqotlarida 
tekshirilgan kishilarning oʻz-oʻzini kuzatib olgan ma‘lumotlariga ham asoslanadi. 
Psixologiya vujudga kela boshlagan V asrdan tortib to bizning eramizgacha 
va XIX asrning deyarli oxirigacha oʻz-oʻzini kuzatish metodi yoki introspektiv 
metod ruhiy hayot hodisalarini bilishning birdan-bir metodi boʻlib keldi desa 
boʻladi. 
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab oʻz-oʻzini kuzatish metodiga 
tanqidiy koʻz bilan qaraladigan boʻlib qoldi. Bu metodning bir qancha 
kamchiliklari borligi ma‘lum boʻldi. 
Oʻz-oʻzini kuzatishda tadqiqotchi ham tekshiriladigan ob‘ektga, u ham 
tekshiruvchi ob‘ektga boʻlinib qolishi bu metodning eng muhim kamchiligi 
ekanligi koʻrsatildi. Holbuki, normal kishilar shaxsining amalda bunday «boʻlinib 
ketishi» mumkin emas. 

---

41 
Oʻz-oʻzini kuzatishda psixik hodisalarni (masalan, shodlik yoki qaygʻu 
hissini, tafakkur jarayonini) ham boshdan kechirish, ham shu hodisalarni oʻrganish 
juda qiyin ekanligi, ba‘zan esa butunlay mumkin boʻlmasligi koʻrsatib oʻtildi. 
Oʻz-oʻzini kuzatish metodining cheklanganligini ham uning kamchiligi deb 
bilish kerak. Psixolog oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan faqat oʻz psixikasini 
oʻrganadi-da, axir. SHunday boʻlgach, odam psixikasi haqidagi fan faqat 
psixologlarning oʻz psixologiyasiga aylanib ketadi. Bunday psixologiya madaniy 
taraqqiyot jihatidan yuksak darajada turgan, oʻz ixtisosiga koʻra oʻzini-oʻzi kuzata 
oladigan va oʻzini-oʻzi muhokama qila oladigan kishilar psixikasi haqidagina bilim 
beradi. Ammo madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar psixikasi 
haqidagi ta‘limot ham, bolalar psixikasi haqidagi ta‘limot ham psixologiyaga 
qoʻshilishi kerak. Madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar va 
bolalar esa fan nuqtai nazaridan oʻz-oʻzini kuzata olmasligi tabiiy. Demak, oʻz-
oʻzini kuzatish yoʻli bilan odam psixik taraqqiyotining turli bosqichlari haqida 
bilim olib boʻlmaydi. 
Nihoyat, oʻz-oʻzini kuzatish metodining yana bir katta kamchiligi shuki, bu 
yoʻl bilan olingan ma‘lumotlar psixik hayot hodisalarini turli yoʻsinda bir 
tomonlama, sub‘ektiv talqin qilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, odamning 
xarakterini tekshirayotgan psixologning oʻzi egoist boʻlsa, oʻz-oʻzini kuzatish 
natijalaridan, egoizm – har qanday xarakterning muhim belgisidir deb hulosa 
chiqarishi mumkin. Dunyoda sahiy, olijanob xarakterli kishilar borligini bunday 
psixolog faqat oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan bila olmaydi. Zohiran koʻrinadigan 
narsa bu yerda xaqiqat boʻlib tuyulishi, yakka hodisa umumiy hodisa boʻlib 
tuyulishi mumkin. Holbuki, har qanday ilmiy bilim ob‘ektiv va chin bilim boʻlishi 
kerak. 
I.P.Pavlov oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan aniqlab olishi mumkin boʻlgan 
sub‘ektiv psixik hodisalar haqida gapirar ekan, bunday deb yozgan edi: «Albatta, 
bu (sub‘ektiv – P.I.) hikmatlar biz uchun birinchi darajali voqe‘likdir, ular kundalik 
hayotimizni yoʻlga soladigan, inson jamiyatining taraqqiy etishiga sabab boʻladi. 

---

42 
Ammo sub‘ektiv holatlarga qarab yashash boshqa-yu, ularning mexanizmini 
chinakamiga ilmiy tahlil qilish boshqa». 
Oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan sub‘ektiv ravishda koʻngildan kechadigan 
faktlarni aniqlash, tasvirlash mumkin, ammo ularni har tomonlama tushuntirish 
mumkin emas. Psixik hodisani tushuntirish – uning sababini, nerv-fiziologik 
asosini topish va odam yashaydigan ijtimoiy sharoit bilan bogʻlanganligini 
aniqlash demakdir, bularning hammasi esa oʻz-oʻzini kuzatish doirasidan 
tashqaridadir. Fanning vazifasi faktlarni tasvir etishdangina iborat emas, balki 
asosan shu faktlarni tushuntirish, ularning qonuniyatlarini kashf etishdan iborat. 
Ob‘ektiv metoddan foydalangandagina bunga erishish mumkin. 
Tashqi va ichki kuzatishning birligi 
Lekin odam psixikasini faqat oʻz-oʻzini kuzatish metodi bilan oʻrganib 
boʻlmasa, faqat tashqi kuzatish yoʻli bilan, ya‘ni oʻz-oʻzini kuzatish ma‘lumotlari 
bilan bogʻlanmasligi ham mumkin emas. Oʻz-oʻzini kuzatish metodining 
ahamiyatini tamomila inkor qilish – odamning yuksak darajadagi bilish 
qobiliyatiga, ijodiy qobiliyatiga, ongiga ishonmaslik demakdir. Boshqa kishilarni 
kuzatishning hususiyati shundaki, tadqiqotchi shu kishilar xulq-atvorining tashqi 
koʻrinishlarini idrok etar ekan, koʻnglidan kechayotgan hislarini bir qadar biladi. 
Shu sababli psixolog tashqaridan kuzatish yoʻli bilan va oʻz-oʻzini kuzatish 
ma‘lumotlariga tayanib, odamning turli xatti-harakatlarini tasvir etish bilangina 
kifoyalanib qolmay, balki umuman psixik hayot hodisalari haqida, ularning tashqi 
va ichki (sub‘ektiv) koʻrinishlari haqida xulosalar ham chiqarishi mumkin. 
Tadqiqotchi psixolog kishilar bilan muomala qilishda turmush tajribasiga va ilmiy 
tekshirishishlarida yetarli amaliyotga ega boʻlganida psixik hayotning tashqi 
koʻrinishlarini kuzatar ekan, psixik jarayonlarning sub‘ektiv suratda qanday 
kechishini ham ozmi-koʻpmi ocha oladi. Masalan, tafakkurni kuzatish yoʻli bilan 
tekshirganimizda koʻz, yuz muskullaridagi xilma-xil harakatlarni va turqining 
oʻzgarishini qayd qilibgina qolmay, balki, shu bilan birga, shu tafakkur jarayonlari 
qanday zabt va qanday tezlik bilan roʻy berishini ham bir qadar bila olamiz. 
Modomiki tafakkur jarayonlari tashqi muhitda oʻz ifodasini topar ekan, 

---

43 
tafakkurning mazmunini bila olamiz, tafakkur jarayoni qay shaklda roʻy 
berayotganini, masala qanday kelib chiqayotgani, masalani echish jarayoni qanday 
borayotganini ham kuzata olamiz.