Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Sezgi psixik jarayonlarning boshlang’ich darajasi hisoblanadi. Faqat 
sezgi jarayoni orqali ma’lumotlar bizning ongimizga kirib keladi. 
Sezgining psixik xususiyatlarini tushunish uchun sezgining turli tomonlarini tahlil 
qilishimiz kerak. Biz sezgini signalli va aks ettiruvchi funktsiyalarini ajratishimiz 
kerak. Bir tomondan sezgi organizm uchun sharoitlarni ajratuvchi signal 
hisoblanadi. Biroq, sezgining o‘rni shu bilan yakunlanmaydi sezgi aks ettirishning 
maxsus funktsiyasiga ega, ular iz yoki ob‘ektiv dunyoning sub‘ektiv obrazini 
yaratadilar bu inson va hayvonlarga o‘zini tutish imkoniyatini yaratadi. Bizga 
ma‘lumki inson yoki hayvon organizmlariga kirib kelayotgan ma‘lumotlar 
signallar tizimiga ega. Hayvonlar uchun bu signallar tizimi oziqlanish, 
himoyalanish yoki jinsiy xarakterga egadir. Hayvonlar uchun signallar tizimi faqat 
hayot uchun ahamiyatli holatlarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Masalan: 
mushuk qo‘ng‘iroq tovushiga e‘tibor bermasligi mumkin, lekin sichqonning 
qimirlayotgan tovushiga javob reaktsiyasini qaytara oladi. Ona qattiq tovushga 
e‘tibor bermasligi mumkin, biroq farzandining yig‘i tovushiga uyg‘onadi. 
Sezgini faqat ―signallar‖ tizimi deb e‘tirof etilsa xato bo‘ladi. Ular 
narsalarning sub‘ektiv xususiyatlarini ham aks ettiradilar. Sezgi tufayli bizda 
ob‘ektiv dunyoning sub‘ektiv obrazi paydo bo‘ladi. Bu ob‘ektiv dunyoning 
sub‘ektiv obrazi insonni tashqi muhitga moslashish imkoniyatini beradi. 
Inson psixikasi shunday murakkab tuzilganki u o‘zi uchun nafaqat qiziq 
bo‘lgan signallarni balki mavjud bo‘lgan tashqi dunyoning ob‘ektiv holatlarini ham 
qabul qiladi. 

---

98 
 
Sezgining paydo bo’lishi
Ko‘pgina olimlar sezgi haqida o‘z qarashlarini keltirib o‘tishgan. Birinchi 
qarash: sezgi tashqi olam bilan aloqa o‘rnatuvchi jarayondir. Faylasuf idealistlar 
sezgi organlar bizni tashqi dunyo bilan birlashtirmaydi, balki ulardan ajratadi. 
Sezgi organlari orqali real bo‘lmagan mavjud bo‘lgan ob‘ektlarni qabul qilamiz. 
Bu fikrlar ingliz faylasufi Berkli tomonidan keltirilgan. I.Kant ham bu fikrni 
tasdiqlagan, nemis faylasufi Ernest Max tomonidan ham bu fikrlar tasdiqlangan. 
Masalan men yashil rangdagi maysaga qarayapman, lekin bu ob‘ektiv yashil rangni 
idrok qilayapmanmi. Ya‘ni insonning ko‘z gavhariga tushgan nur rangni 
o‘zgartiradi Berklining fikriga ko‘ra, biz haqiqatdan ham maysaning rangini 
bilmaymiz shuning uchun ham biz illyuziyalar dunyosida yashaymiz. Chunki, bu 
holatlar bizning sub‘ektiv fikrimiz hisoblanadi. 
Sezgilar toʻgʻrisidagi ilmiy ta‘limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, 
ularning tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, harakati birlamchi hisoblanib 
sezgilarning oʻzi esa tashqi va ichki qoʻzgʻatuvchilarning sezgi a‘zolariga ta‘sir 
etishining mahsulidir. 
Ingliz olimi Ch.Sherrington sezgilarning ushbu tasnifini beradi: 
 
2) interioreseptiv sezgilar, ya‘ni inson ichki tana a‘zolari holatlarini aks 
ettiruvchi sezgilar. 
 
1) eksterioreseptiv sezgilar, ya‘ni tashqi muhitdagi narsa va 
hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan reseptorlar. 

---

99 
Birinchi turkum sezgilarni koʻrish, eshitish, hidlash, teri-tuyush, ta‘m-maza kabi 
turlar tashkil qiladi. Koʻrish 380-770 gacha millimikron diapazondagi 
elektromagnit nurlardan iborat. Eshitish chastotasi 16 dan 20 000 gacha boʻlgan 
tovush toʻlqinlaridan iborat. Taktil sezgilari mexanik qoʻzgʻatuvchilarning teri 
yuzasida ta‘siri natijasida hosil boʻladi. Ular uchun sezgining yashirin davri 130 
millisekund, ogʻriq sezgilari uchun esa 370 millisekund toʻgʻri keladi, maza-ta‘m 
sezgisi esa til yuzasiga ta‘sir etilgandan soʻng 50 millisekund vaqt oraligida hosil 
boʻladi. Koʻrish sezgilari bosh miyaning orqa boʻlagiga joylashgan, eshitish 
sezgilari esa miyaning tepa burmasida joylashgan. Teri-tuyush, harakat sezgilari 
miyaning markaziy burmasi orqa qismida joylashgan.