Andijon mashinasozlik instituti Mashinasozlik texnologiyqasi fakulteti

Andijon mashinasozlik instituti
Mashinasozlik texnologiyqasi fakulteti
MYAMT yo’nalishi 3-kurs
K 74-21 guruh talabasi
Turg’unov Sarvarning
Ekologiya fanidan tayyorlagan
Mustaqil ishi
Mavzu: Litosfera va u bilan bogʻliq muammolar.Tuproq ifloslanishi.
Reja:

1.Litosfera haqida tushuncha

2.Litosfera bilan bogʻliq muammolar
3.Tuproq ifloslanishi haqida
Litosfera grek tilida «tosh o’ram» ma’nosini anglatadi. Yerning qattiq holatdagi tosh o’ramining qalinligi okean tubida 5-7 km, quruqlikda 30-40 km va tog’li o’lkalarda 70-80 kmgacha boradi, u cho’kindi, metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan bo’lib, ularning qalinligi 20 km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga etadi. Ular tarkibi bo’yicha chaqiq. kimyoviy va organik chuqindilardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Chuqindilarning ostida 10-40 kmqalinlikdagi granit qobig’i joylashgan bo’ladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean chuqindilari kobig’i ostida bazal’t qobig’i joylashgandir. Uning qalinligi oke­an tubida 5-7 km va quruqlikda 20-30 km ga boradi.Yerning tosh urami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, o’zgarishi va tarqalishi konuniyatlarini gemorfologiya fanini o’rganadi. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iklimga bog’likdir. Erning muz k.oplamagan kuruklik satxdo 133,4 mln km- bulib, uning 55,7 mln km2 i tropik, 24,3 mln G’sh2i subtropik, 22,5 mln km1 i mu’tadil, 21,2 mln km2 i qutb mintaqalariga tug’ri keladi. Quruqlikning 10-11% i dehqonchilikda va 20% i yaylovlar o’rnida ishlatiladi. Dunyo aholisi jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan er tug’ri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli bo’lgan gil, tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lsa, u yerda o’simlik, g’asharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil bo’lishi tezlashadi. Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr bo’lib, u A, V, S qavatlardan iborat bo’ladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy bo’lgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan bo’lib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam o’zgargan eng quyida S-ona jinsli kabat yotadi. Tuproq. turlari qutblardan ekvatogga hamda tekisliklardan tog’larga qarab iqlim uzgarishi bilan qonuniy ravishda o’zgarib boradi. Mo’tadil mintaqaning yillik yog’ingarchiligi 500-600 mm bo’lgan o’rmon cho’llarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, ko’ng’ir, qora tuproqlar tarqalgan. Markaziy Osiyoning dasht va yarim dashtlarida o’simliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik etish-maganligi sababli, kam (1-2 %) gumusli kul rang, buz tup­roqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning o’zgarishiga qarab, har erning o’ziga xos tuproqlari, o’sim­lik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi.Atrof-muhitning ifloslanishi natijasida Yer yuzasining o`simlik va hayvonot dunyosi, ko`p asrlik tarixiy yodgorliklar va inshootlar birdek zarar ko`rmoqda. Xalqimiz orasida "Suv yetti yumalab toza bo`ladi” degan tushuncha bor. Darhaqiqat, tabiat me`yorida bo`lsa, turli oqova, chiqindilarni zararsizlantirish, tozalab olishdek noyob xususiyatga ega. Biz atmosferaga chiqarib kelayotgan is (CO) gazi fotosintez jarayoni tufayli o`simliklar tomonidan uzluksiz qayta ishlanib, kislorodga aylantirilib, tabiatga yana qaytarilishini bilamiz. Ammo tabiatga chiqarib tashlanayotgan iflosliklar so`nggi davrlarda shu darajada me`yoridan oshib ketayaptiki, oqibatda tabiat o`zini-o`zi tiklash, tozalash xususiyatidan tobora mahrum bo`lib
bormoqda.
Atrof-muhitning barcha geografik qobiqlarda kuchayib bormoqda. Quruqlik (litosfera)ning ifloslanishi yer osti boyliklarini o`zlashtirish, ayniqsa, ularni ochiq usulda qazib chiqarish natijasida yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa, ularni ochiq usulda qazib chiqarish yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa, sanoat va qishloq xo`jaligi chiqindilari bilan ifloslanmoqda. Bunda asosiy ifloslovchi unsurlar – turli metallar va ularning birikmalari, mineral og`itlar, kimyoviy zaharli vositalar, radioaktiv moddalardir. Maishiy xizmat va chorvachilik chiqindilari tufayli paydo bo`lgan chiqindi uyumlari sanitariya-gigiyena holatining yomonlashuviga olib kelmoqda.Litosferaning ifloslanishi. Hayot, biosfera va uning mexanizmining eng muhim bo'g'ini - tuproq qoplami, odatda yer deb ataladi - sayyoramizning koinotdagi o'ziga xosligini tashkil qiladi. Va biosfera evolyutsiyasida, Yerdagi hayot hodisalarida, tuproq qoplamining (quruqlik, sayoz suvlar va shelf) maxsus sayyora qobig'i sifatidagi ahamiyati doimo ortib bordi.Tuproq qoplami eng muhim tabiiy shakllanishdir. Uning jamiyat hayotidagi o‘rni tuproqning asosiy oziq-ovqat manbai bo‘lib, yer shari aholisining 95-97% oziq-ovqat resurslarini ta’minlab berishi bilan belgilanadi. Tuproq qoplamining o'ziga xos xususiyati uning unumdorlik , bu qishloq xoʻjaligi ekinlarining hosildorligini taʼminlovchi tuproq xossalari yigʻindisi sifatida tushuniladi. Tuproqning tabiiy unumdorligi undagi oziq moddalar bilan ta'minlanishi va uning suv, havo va issiqlik rejimlari bilan bog'liq. Tuproq o'simliklarning suv va azot bilan oziqlanishiga bo'lgan ehtiyojni ta'minlaydi, ularning fotosintetik faolligining eng muhim agenti hisoblanadi. Tuproq unumdorligi unda to'plangan quyosh energiyasi miqdoriga ham bog'liq. Tuproq qoplami o'z-o'zini tartibga soluvchi biologik tizimga tegishli bo'lib, u butun biosferaning eng muhim qismidir. Yerda yashovchi tirik organizmlar, o'simliklar va hayvonlar quyosh energiyasini fito- yoki zoomass shaklida fiksatsiya qiladi. Er ekotizimlarining mahsuldorligi er yuzasining issiqlik va suv balansiga bog'liq bo'lib, u sayyoraning geografik qobig'i ichidagi energiya va moddalar almashinuvi shakllarining xilma-xilligini belgilaydi.
Tuproq - o'simliklarning oziqlanishining asosi biologik mahsuldorlikni ta'minlaydi, ya'ni u odamlar va boshqa biontlar uchun oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun asosdir.Tuproqda organik moddalar va turli kimyoviy elementlar va energiya to'planadi.Tuproqsiz tsikllar mumkin emas - u biosferadagi barcha moddalar oqimini tartibga soladi.Tuproq atmosfera va gidrosfera tarkibini tartibga soladi.Tuproq turli ifloslantiruvchi moddalarni biologik yutish, yo'q qilish va zararsizlantirishdir. Tuproq barcha ma'lum mikroorganizmlarning yarmini o'z ichiga oladi. Tuproq vayron bo'lganda, biosferada rivojlangan faoliyat qaytarilmas tarzda buziladi, ya'ni tuproqning roli juda katta. Tuproq sanoat faoliyati ob'ektiga aylanganligi sababli, bu yer resurslari holatida sezilarli o'zgarishlarga olib keldi. Bu o'zgarishlar har doim ham ijobiy emas.Atrof muhitni ifloslanishining asosiy muammolaridan biri bu tuproqning ifloslanishi. Gap har qanday tirik mavjudot uchun zararli bo'lgan kimyoviy moddalarning chiqishi yoki chiqarilishi bilan er sathining o'zgarishi haqida. Tuproqning bu o'zgarishi uning sifati va ozuqaviy elementlariga ham ta'sir qiladi, uni qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun yaroqsiz holga keltiradi.