Andijon mashinasozlik instituti
Download 0.71 Mb. Pdf ko'rish
|
ishlab chiqarish va istemol
|
Mehnat (ishchi kuchi) iqtisodiy kategoriya bo’lib, mehnatga layoqatli bo’lgan xar bir sub’ektning maqsadlar yo’lidagi jismoniy va aqliy qobiliyatining majmuasidir. Masalan, O‘zbeqiston Respublikasida hozirgi kunda 30 mln 115 ming axoli bo’ladigan bo’lsa, uning 51,6 foizi mehnatga yaroqli bo’lgan qishilardir. Qolganlari esa qariyalar, yoshlar va nogironlar hisoblanadi.
Qishilar mehnati yo’naltirilgan va mehnat ta’sir qiladigan narsalarga mehnat ashyolari deb ataladi. Masalan, yer va undagi maxsulotla r, xomashyolar, metallar, suv, har xil materiallar va xokazo.
Inson mehnati bilan mehnat predmetiga va tabiatga ta’sir qiladigan narsalarga mehnat qurollari deyiladi. Ya’ni, har xil turdagi mashinalar, asbob -uskunalar, qurollar, stanoklar va xokazolar. Misol, inson o’z mehnatini mehnat quroli bo’lgan arraga biriktirib, o’rmon xomashyosini qirqishi mumkin, eshik yasashi mumkin va xoka zo.
Bevosita ishlab chiqarishga qatnashmaydigan, lekin unga ko’maklashadigan narsalar mehnat vositalari deb ataladi.
Masalan, ko’priklar, kanallar, temir yo’llar va xokazolar. Lekin hozirgi zamon iqtisodchi olimlari ishlab chiqarish 16
omllarini turli t omonlarini o’rganib chiqib, ularning zamonaviy va qulay bo’lgan tarkibini tuzib chiqdilar.
y er; mehnat; kapital; tadbirkor lik qob iliyati; axborotlar; ekologiya. Ko’rib turganimizdek bu yerda tadbirkorlik qobilyati, axborotlar va ekalogiya degan tushunchalar mavjud.
Yer ishlab chiqarishning tabiiy omilidir. U inson faoliyatining natijasi emas, balki tabiat in’omidir.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchisi uchun ye r ishlab chiqarishning asosiy va bosh vositasi hisoblanib, u bir qator xususiyatlarga e ga: yer tabiiy va sun’iy hosildorlikka ega bo’lishi mumkin;
ISHLAB CHIQARISH OMILLARI Ishchi kuchi Kapital YЕR
Tadbirkorlik qobiliyati
17
yer - tabiatning in’omi, u erkin asosda takror ishlab chiqarilishi mumkin emas; insonning yer hosildorligiga ta’siri cheksiz bo’li shi mumkin emas, chunki qaytimning kamayib borish qonuni bu sohada ham amalda bo’ladi.
ko’p jihatdan ishlab chiqarish jarayonida foydalaniluvchi asbob - uskunalar, mashinalar, inshootlar umumiyligini ifoda etuvchi kapital si fatiga bog’liqdir. Insonning bilimi, ko’nikmalari, sog’lig’i ham iqtisodiyotda inson kapitali sifatida baholanadi.
ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etish va boshqarish borasidagi bilimlar tizimini ifoda etadi. Rivojlangan bozor munosabatlari sharoitida axborotlar muhim o’rin tuta boradi.
iqtisodiy o’sishni hara katlantiruvchi yoki cheklovchi kuch sifatida ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish omillari tizimida tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati muhim o’ri n tutadi. Tadbirkorlik qobiliyatiga ishlab chiqarish omillarini eng samarali qorishtirish omili sifatida qaraladi. Tadbirkor milliy iqtisodiyot tarmoq ishlab chiqarish korxonalarida yoki xizmat ko’rsatish muassasalarining ma’lum bir yo’nalishi bo’yicha o’z iqtisodiy faoliyatini samarali tashkil etuvchi inson - shaxsdir. O’zbeqiston Respubli kasining " Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to’g’risida" gi qonuniga muvofiq: " Tadbirkorlik
- mulkchilik sub’ektlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulqiy javobgarlik asosida, qabul qilingan qonunlar 18
doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir." Tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatini mohiyatini chuqurroq ochib berish uch un Prezidentimizning quyidagi fikrlarini keltirish o’rinli: "...
hamdo’stlikdagi boshqa davlatlarning fan - texnika taraqqiyoti yutuq laridan, y angilik laridan, texnologiyalari, telekommunikasiyalar va kosmik aloqa vositalar idan bahramand bo’lish, zarur xom -ashyo va tayyor mahsulotn i, shu jumladan xalq is’temol mollarini jahon narxlaridan past narxlarda sotib olish, shuningdek, o’z mahsulotin i sotish uchun keng ko’lamdagi bozorning mavjudlig idan oqilona foydalanish lozim"
(I. A. Karimov "O’zbeqiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbeqiston" 1998y. 27 -b.) Milliy iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama qo’llab quvvatlash va rivojlantirish bo’yicha islohotlarni amalga oshirish mamlakatimizni iqtisodiy jihatdan ravnaq toptirishda asosiy o’rin tutishini tushunib yetish lozim.
Ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtiso diyoti munosabatlarini qaror toptirish jarayonida insonlarning tadbirkorlik qobiliyatlari va ko’nikmalari eng asosiy omillardan biri hisoblanadi.
19
ovqat mahsulotlarin i, xalq is’temoli mollarin i chetdan keltir ishga majbur. (I. A. Karimov "O’zbeqiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbeqiston" 1998y. 36 -b.) bo’lgan bo’lsalar, iqtisodiyotni erkinlashtirish asnosida tadbirkorlar uchun tadbirko rlik faoliyatiga keng yo’l ochildi. Endi oltita omilni birikish jarayonlarini tushuntiram iz. Shu oltala omilni birikishi tufayli ishlab chiqarish tashkil etiladi. Bunda inson omili va uning kobiliyat i asosiy omil xisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yig’indilarni natijasi deb qaraladi. Ya’ni,
I/ch=A+V+S+D+E+F. Bunda: I/ch – ishlab chiqarish, A – yer, V – kapital, S – inson mehnati (ishchi kuchi), D – tadbirkorlik qobil yati, E – axborotlar, F – ekalogiya.
Ko’rib turganimizdek qachonki yuqoridagi omillarning barchasi birgalikda ishlab chiqarishga jalb qilingandagina, samara va yuqori foydaga erishish mumkin. Ma’lumki qishilarni extiyojlari ko’p qirral i bo’lib, u cheksizdir bu extiyojni ta’minlab borish, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish soxalarining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo’ladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish
20
o’zini maqsadiga va mazmuniga ega bo’ladi. Ishlab chiqarish tufayli modd iy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqariladi , lekin u cheklangan iqtisodiy resurslar bilan bajariladi. Resurslar cheklanganligi sababli ulardan tejab-tergab foydalanishdan maqsad undan unumli foydalanishga erishishni ta’minlab, kishilarni kundalik va undan keyingi moddiy va ma’naviy extiyojlarni qondirib borish asosiy maqsad xisoblanadi. Ishlab chiqarishni maqsadi va mazmuni ham shundan iborat bo’lmog’i lozim. Ishlab chiqarishni zaminida inson mehnati yotadi. Mehnat tufayli ishlab chiqarish vujudga keltiriladi, mehnat tufayli maxsulotlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko’rsatiladi. Shu sababli iqtisodchilar ta’kidlab o’tganlaridek, mehnat kishilar hayotining asosi xisoblanadi umuman olganda inson mehnati bilan tabiatga ta’sir ko’rsatadi, uni ya’ni tabiat moddalari o’zgarishi uchun mehnat bilan yangi texnika, texnologiyalar yaratadi, bu yo’lda o’zini ilmini, malakasini ham, oshirib boradi.
bog’liq lig i.
Iste’molchi va korxona bozor munosabatlarining asosiy agentlari bo’lib hisoblanadi . ular bozorda talab va taklifni vujudga keltiradilar, muvozanat narxining qaror topishida faol ishtirok etadilar. ushb u holatda, zamonaviy iqtisodiyot iste’molchiga bozor iqtisodiyotining eng oliy bo’g’ini sifatida murojaat etadi,
21
chunki u o’z pul mablag’lari bilan, ishlab chiqaruvchi tomonidan chiqarilgan tovarlarga "ha" yoki "yo’q" deya ovoz beradi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari YaMMning 3/4 qismini tashkil etadi. Bu esa iste’molchilar hatti - harakati iqtisodiy rivojlanishni ta’min etishda eng muhim omil bo’lib hisoblanishidan darak beradi. Odatda istemolchi hatti - harakati quyidagilar bilan izohlanadi: Foydali, oqilona hatti - harakat, ya ni o’z daromadidan ko’radigan navflilikni oshirish. Iste’molchining tovar afzalligini aj ratishida o’rtacha tipdagi iste’ mol bozoridagi taklif etiladigan tovarlar va xizmatlarga nisbatan aniq - ravshan fikrga ega bo’ladi deb, hisoblashimi z mumkin. Biz faraz qilamizki, haridorlar harid qilishi mumkin bo’lgan har bir keyingi birlik mahsulotdan pirovard natijada qanday foyda ko’rishlarini aniq tasavvur qiladil ar. Byudjetdagi (oila daromadidagi) ch eklanish. Narxlar. Tovarlarni i shlab chiqari sh iqtisodiy resurslar sarfini talab etadi va shuning uchun ular ma’lum narxga ega bo’ladi. Daromadi cheklangan haridor cheklangan miqdorda tovar harid qiladi. Shuning uchun m uqobil mahsulotlar orasidan o’z ehtiyojlarini maqbul tarzda qondiradigan tovarlarni tanlab olish zaruri bo’ladi. Iste’molchi xulqi chega raviy foydalilik va farqsizlik egri chiziqlari nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Chegaraviy foydalilik deyilganda, iste’mol qilishning bir birlikka o’sishida tovar umumiy foydaliligining o’sishi tushuniladi. Shu bilan bir qatorda iste’mol
22
qilinayotgan tovar miqdori o’sib borishi bilan, har bir qo’shimcha tovar birligining chegaraviy foydaliligi kamayib boradi. Iste’molchi imkon darajasida, cheklangan daromadlariga shunday tovarlar guruhini xarid qilishga intiladiki, toki unga o’z ehtiyojlarini eng yuqori darajada qondirish imkonini bersin. Har bir farqsizlik egri chizig’i iste’molchi uchun bir xil navflikka ega bo’lgan, mahsulotlarning har - xil to’plamlarini grafik tarzda aks ettiradi.
S
15
10
5
0 5 10 15 § № Farqsizlik egri chizig’i
Befarqlik egri chizi g’ining barcha nuqtalarida bir xil darajadagi foydalilik ta’ minlangani uchun F mahsulotni iste’mol hajmining o’sishi hisobiga olinadigan umumiyfoydalili kning kamayishi S mahsulot iste’molining kamayishini muvozanatga keltirishi zarur. mahsulotlarga bo’lgan talab hajmining ko’p yoki oz bo’lishi oila (uy xo’jaligi)ning moliyaviy imkoniyatlariga, ya’ni oila byudjetiga bog’liq. Oila byudjeti yoki oila imkoniyati deb, eng yuqori miqdorda mahsulotlar sotib olish mumkin bo’lgan mablag’larga aytiladi, agar oila daromadi pasaysa unda egri chiziq 23
pasayadi, agar oila byudjeti o’zgarmasdan tovarlar bahosi ko’tarilsa ham byudjet egri chizig’i ham pasayadi va aksincha. Agar mahsulotlar narxi va iste’molchilar d aromadi bir xilda oshsa yoki pasaysa byudjet egri chizig’i o’zgarmaydi. byudjet egri chizig’i har bir oilaning nima olishga qodirligini ko’rsatsa, befarqlik egri chizig’i har bir oilaning nima olishga xohishi borligini ko’rsatadi. Agar biz ikki turda gi F (oziq-ovqat) va S (kiyim bosh) tovar mavjud, deb faraz qilsak va uni xarid qiluvchi xaridorning daromadi 40 dollar de b qabul qilsak; oziq - ovqat mahsulotining bir birligi bir dollar, kiyim -bosh bir donasining bahosi 2 dollar bo’lsa va 40 doll ar daromadning hammasi kiyim harid qilish uchun sarflansa, u holda xaridor eng ko’pi bila n 20 birlik A turdagi tovardan harid qilishi mumkin. Buni quyidagi jadval va chizma ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. V, S va D variantdagi tovarlar to’plami 40 dollar d aromadni sarf qilish imkoniyat larini ko’rsatadi.
A B C D 0 10 20
30 20
15 10
5 40
40 40
40 24
E 40 0 40 Jadval ma’lumotlarini umumlashtirib, grafik tarzda byudjet chizig’ini hosil qilish mumkin.
S A
Kiyiml
ar 20
B
15
C
10
D
5
E 0
10 20 30 40 Oziq-ovqatlar.
Agar oilaning talabini xohlagan mutanosiblikdagi tovarlar qondirsa, unda oilaning bunday tovarga bo’lgan talabi befarq bo’lib hisoblanadi.
25
Mavzuga doir testlar:
A) Is h lab c hiq a r is h vos it a la r ini is te ' mo l q i li n is hi; B ) M o dd iy va ma ' na vi y ne ' ma t la r ni ya ra t is h ga q a rat i lga n ma qs a d ga mu vo f iq fa o li ya t ; S ) M e hna t p re d me t la r id a n fo yd a la n is h ja ra yo n i; D) Is hc hi k uc hid a n s a ma ra li fo yd a l a nis h ja ra yo n i; E ) Ha mma j a vob la r to ` g` r i; 2. I s hl a b c hi q ar is h ni ng s ha xs iy o m il i ni m a? A) Is h k uc h i; B ) Is hla b c h iq ar is h vos it a la r i; S ) M e hna t q ur o lla r i; D) Ka p ita l; E ) Y e r; 3. I s hl a b c hi q ar is h om i ll ar i ni ng bi r i ki s h us ul i ni k o` r s at i ng ? A) M e hna t ma hs ul i is h lab c hiq a r uv c higa ta ' luq li bo ` la d i; B ) Is hla b c h iq ar is h vos it a la r i is hla b c hiq a r uvc hi n in g mu lk i his ob la na d i; S ) M e hna t re s urs la r i b ila n is hla b c hiq a r is h vos it a la r i o ` rt as ida mu lk i y t a fo vut b o ` l ma yd i; D) Is h lab c hiq a r is h vos it a la r i ya go na s ha xs mu lk i his ob la na d i; E ) M e h na t ma hs u li is hla b c hiq a r uv c higa te g is hli b o` l ma yd i; 4. I s hc hi k uc hi t us hu nc ha s i ni ng m a zm u ni ni a ni q l a ng : A) M o dd i y ne ' ma t la r ya rat is hd a q at n as hu vc hi s ha xs ; B ) B i li m va ma la ka ga e ga bo ` lga n k is h i; S ) Is hla b c hiq a r is hda is ht ir o k e t uvc hi s ha xs ; D) O `z e ht i yo j in i q o nd ir a o la d iga n k is h i;
26
E ) I ns o nn in g me hna t q il is hga bo ` lg a n a q li y va j is mo ni y qo b il iya t la r i yi g` i nd is i; 5. I jt i m oi y is hl a b c hi q ar i s h ni m a ? A) Is h lab c hiq a r is h vos it a la r ini is hl ab c hiq a r is h ja ra yo n i; B ) Is te ' mo l b uyu mla r i n i is h lab c hiq ar is h; S ) Is hc hi k uc hi n i is h lab c hiq a r is h; D) J a mi ya t miq yo s ida a ma lga os hir ila d iga n is hla b c h iqa r is h ja r a yo ni; E ) Ij t i mo iy mu no s a ba t la r n i is hla b c hiq a r is h ja ra yo n i; 6. I s hl a b c hi q ar is h i m k o ni ya t l ar i e gr i c hi zi g ’ i: A) Is h lab c hiq a r is h ko’ z da t ut il ga n ik k ita t o va r ni n g miq d o r iy nis ba t ini ; B ) ik k ita t o var n in g e ng ya xs hi ko mb inas iya s in i; S ) res urs la r ni n g b e r ilga n miq d or id a t o var la r ni n ng muq ob i l ko mb i na - s iyas in i; D)
is h lab c hiq a r is h o mi l la r i un u md o r l ig i ni ng ka ma y ib b o r is h qo nu nn i ng ha ra ka t ga k e lis h va q t ini ko’ rs a ta d i.
A) is hc hi k uc hi; B ) ta b iiy o mi l la r; S ) xo m as hyo , mat e r ia lla r, b i no va ins ho o t lar, as b o b va us k una la r ; D) ta db ir k o r lik fao l iya t i.
A) a yir b os hla s hda ; B ) is hla b c hiq a r is hda ; S ) t aqs i mo t d a; D) is te‘ mo ld a.
A) va qt b ir l ig id a ya rat i lga n ma hs ul ot ha j mi b ila n: B ) qa nc ha res ur s s a r fla b qa nd a y na t ija o li nga n li gi b ila n; S ) s a r f- xa r aj at la r ni ng qo p la nga n li g i b ila n; 27
D) fo yd a ni n g k o’ p li g i b ila n. 10. Q uy i d ag i la r ni ng qa ys i bi r i i s hla b c hi q a r is hni ng m od d iy om i l i hi s ob la nm a y d i? A) b ino va ins ho ot la r, mas hi na, as b ob va us k una la r ; B ) is hc hi k uc h i; C ) t ra ns p o rt vos it a la r i; D) xo ma s hyo va ma te r ia lla r.
A) ye r, ka p ita l; B ) ta b ia t, is hc hi k uc hi, ka p ita l , tad b ir k or l ik qo b il iya t i, a xb o ro t ( in fo r ma ts iya ) ; C ) ye r, t ad b ir k or l ik, is hc hi k uc h i; D) is hc hi k uc hi, k ap it a l, a xbo r o t ( i nfo r ma t s iya ), tab ia t .
28
Tayanch iboralar:
I s hl a b c hi q ar is h i m ko ni y a tl a r i e gr i c hi zi g ’ i - iq t is od i yo td a t o’ la ba nd lik va is hla b c hiq ar is hn i ng b os hqa o mi lla r id a n to’ la fo yda la n il ga n s ha ro it d a ikk it a ma hs ulo t n i is hla b c h iq ar is hn in g ha r
xil ko mb i nas iya la r i ni ko’ rs a t uvc h i e gr i c hiz iq. I s hc hi k uc hi - ins o nn in g j is mo n iy va a q li y qo b il iya t la r i yi g’ ind is i va me hna t q il is hga la yo qa t i b o’ lib, ha r qa nd a y ja miya t is hla b c hiq a r is h i n in g as os i y s ha r t i his ob la na d i. Aho l i ni ng j is mo n iy va aq li y me h na t ga la yoq at l i q is mi is hc hi k uc hin i tas hk il et ad i. I s hla b c hi q ar is h xa r a j a tl ar i - ma ’ lu m b ir ma hs ulo t yok i xiz ma t t ur in i is hla b c hiq a r is hga k o r xo na t o mo n ida n s a r f la nga n mo d d i y s ar f la r. D o i mi y, o’ z ga r uvc ha n va ya lp i xa ra ja t lar fa r q la nad i.
to’ p la nga n b il i m, k o’ nik ma , s o g’ liq va ha yo t iy t aj r ib a. Download 0.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|