Angren universiteti “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan

2.2. O‘ZBEKISTONDA MONOPOLIYAGA QARSHI QONUNCHILIK
 
Monopolistik raqobatlashgan bozor natijalarini jamiyat qanday 
baholaydi? Siyosatchilar bozordagi natijani yaxshilay oladimi? Bu savollarga 
oddiy javob yoʻq. Monopolistik raqobatdosh bozorlarning samarador emasligi 
manbayidan biri - chekli xarajatlarning oshishi boʻlib, bu shunga olib keladiki, agar 
ishlab chiqarish xarajatlaridan tovarni ustun qoʻyadigan iste'molchilar (lekin 
narxdan past) ularni sotib olishdan oʻzlarini tiyadilar. Shunday qilib, monopolistik 
raqobatdosh bozorlar monopolistik narx belgilashning tipik qaytarilmas 
yoʻqotishlari bilan xarakter- lanadi. 
Muammoni yechishning oson yoʻli yoʻq. Chekli xarajatlar asosida majburiy narx 
belgilash barcha har turli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi firmalarning davlat 
tomonidan boshqarilishi zarurligini bildiradi. Lekin bunday turdagi mahsulotlar 
shunchalik tarqab ketganki, hukumat tomonidan bunday nazorat administrativ 
ogʻirdir. 
Bundan tashqari monopolistik raqobatchi firmalar faoliyatiga aralashuv tabiiy 
monopolyarlarni tartibga keltirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Xususan, 
monopolistik raqobat bozoridagi firmalar shundoq ham nollashgan foyda oladi, 
narxni chega- rali xarajat darajasigacha tushirishni talab qilish yoʻqotishga olib 
keladi. Biznesda ushbu firmalarni saqlab qolish uchun hukumat ularning 
yoʻqotishlarini qoplashi lozim, ya'ni soliqlarni oshirishi lozim. Koʻrinib turibdiki, 
noan'anaviy usullar va oqimga qarab harakatlanishdan birini tanlashda 
siyosatchilar samarasiz monopolistik narx belgilashni lozim topadilar. 
Jamiyat nuqtayi nazaridan monopolistik raqobat samaradorligi pastligining sababi 
– bozordagi firmalarning soni muammosi. Bu muammoni biz bozorga kirish bilan 
bogʻliq boʻlgan tashqi samara terminlarida koʻrib chiqamiz. Har doim yangi firma 
bozorga kirishi maqsadga muvofiqligini tahlil qilar ekan, u oladigan potensial 
daromad darajasiga baho beradi. 
Ammo uning bozorga kirishida tashqi samaralar mavjud boʻladi: 
• Mahsulot xilma-xilligini koʻpaytiruvchi tashqi samara. Bozorda yangi 

---

24 
mahsulotning paydo boʻlishi bilan birga iste'molchilar ortiqchaligi vujudga 
keladi va u bozorga kirish bilan bogʻliq ijobiy tashqi samaraga ega boʻladi. 
• Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi. Yangi raqobatchining paydo boʻlishi 
eskilarning bir qism iste'molchilarini yoʻqotishini va daromad kamayishini 
bildiradi: bu yerda salbiy tashqi samaraning o'rni bor. 
Shunday qilib, monopolistik raqobat bozoriga kirishda yangi firmalarni ijobiy va 
salbiy tashqi samaralar mavjud. Monopolistik raqobat bozorida uning ahamiyatiga 
qarab juda koʻp yoki juda kam tovarlar turlari taklif qilinadi. 
Tashqi samaralar hajmi monopolistik raqobat shartlariga bogʻliq. Mahsulot xilma-
xilligini ko'paytiruvchi tashqi samara yangi firmalar bozordagi mavjud tovarlardan 
farqli mahsulotni taklif qilganda vujudga keladi. Xaridorlarni ushlab qolish tashqi 
samarasi firmalar tomonidan belgilangan narx chegarali xarajatlardan baland 
boʻlganda, qoʻshimcha bir birlik mahsulot sotishga intilganda vujudga 
keladi. Aksincha, mukammal raqobatda firmalar bir xil tovar ishlab 
chiqaradi va narx chekli xarajatga teng boʻladi, mahsulot xilma-xilligini 
ko'paytiruvchi tashqi samara va xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi mavjud 
emas. 
Oxirida, biz monopolistik raqobatdosh bozorlar oʻziga kerakli barcha mutloq 
raqobatdosh bozorlarning jarayon xususiyatlariga ega boʻlmaydi. Yani, koʻrinmas 
qoʻl, umumiy chiqim monopolistik raqobat ostida maksimallashadi, deb ishontira 
olmaydi. Chunki effektsizlik qiyin boʻlganligi uchun o'lchash, murakkab yechish, 
umumiy siyosat uchun bozor daromadini rivojlantirishning oson yo’li yo’q. 
Reklama miqdori tovarlar xarakteriga bogʻliq farqlanadi. Yuqori darajada turli-
tuman iste'mol mahsulotlarni, masalan, yoʻq. 278 retsepsiz sotiladigan dorilar, 
atirlar, yengil ichimliklar, usta- ra tishlari, quruq nonushtalar yoki itlar 
yeguliklarini sotadigan firmalar odatda 10 % dan 20 % gacha daromadini 
reklamaga sarflaydi. Sanoat mahsulotlarini sotadigan (Drell preslari, aloqa 
antennalari) firmalarning reklama uchun budjetlari chegaralan- gan, ammo 
bug'doy, yeryong'oqlar, quruq neft kabi mahsulotlarni reklama qilish umuman 
shart emas. Iqtisodiyot uchun korxona daromadini 2 % reklamaga sarflanadi. Bu 

---

25 
sarf xarajat koʻplab shakllarga ega. Televidenie va radio, gazeta va jurnallarda, 
zarrin qogʻozlar, bilbortlar va internetda boʻladi.
10 7
Monopol hokimiyatda narx chekli xarajatdan yuqori bo`ladi. Monopol hokimiyatda 
narx oshadi, ishlab chiqarish hajmi kamayadi, natijada bu firmaning daromadini 
oshishiga va iste`molchilar turmush darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin. 
Iste`molchilar va ishlab chiqaruvchilar ortiqchalarini monopol va raqobatlashgan 
bozor sharoitlarida qaraymiz (1.1 -chizma).