Аниқ интегралга келтирилувчи масалалар. Аниқ интегралнинг таърифи ва унинг асосий хоссалари. Ньютон-Лейбниц формуласи. Аниқ интегралда
Download 348.99 Kb. Pdf ko'rish
|
04 - Маруза
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ньютон-Лейбниц формуласи. Аниқ интегралда ўзгарувчини алмаштириш. Бўлаклаб интеграллаш.
- Aniq integralning xossalari. 4.1. Aniq integral tushunchasiga olib keluvchi masalalar.
- Egri chiziqli trapetsiya yuzasini hisoblash masalasi.
- O‘zgaruvchi kuch bajargan ishni hisoblash masalasi
- Mahsulot hajmini topish masalasi.
- 4.2. Aniq integralning ta’rifi va mavjudlik sharti.
4 - МАЪРУЗА Аниқ интегралга келтирилувчи масалалар. Аниқ интегралнинг таърифи ва унинг асосий хоссалари. Ньютон-Лейбниц формуласи. Аниқ интегралда ўзгарувчини алмаштириш. Бўлаклаб интеграллаш.
• Aniq integral tushunchasiga olib keluvchi masalalar. •
•
matematik, fizik, mexanik va iqtisodiy masalalarni yechish uchun aniq integral tushunchasi juda katta ahamiyatga ega. Bu tushunchani kiritishdan oldin unga olib keladigan ayrim masalalarni qaraymiz. • Egri chiziqli trapetsiya yuzasini hisoblash masalasi. Turli geometrik shakllarning yuzalarini topish masalasi matematikaning eng qadimgi masalalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qadimgi Vavilon va Misrda ko‘pburchaklarning yuzalarini hisoblay olganlar. Buyuk yunon olimi Arximed (miloddan oldingi 287-212 y.) parabola segmentining yuzasini hisoblashni bilgan.O‘rta Osiyolik yurtdoshlarimiz Beruniy va Al-Xorazmiy doira va doiraviy sektor yuzalarini topa olganlar. Ammo bu geometrik shaklarning yuzalari o‘ziga xos usullarda aniqlangan bo‘lib, ixtiyoriy geometrik shaklning yuzasini hisoblashga imkon beradigan umumiy usul ma’lum emas edi. Differensial va integral hisob yaratilgach bu masala geometrik shakllarning nisbatan keng sinfi uchun o‘z yechimini topdi. 1-TA’RIF: Berilgan у=(х) uzluksiz funksiya grafigi, х=а va х=b vertikal to‘g‘ri chiziqlar hamda OX o‘qi bilan chegaralangan geometrik shakl
Quyidagi 70-rasmda ko‘rsatilgan aABb egri chiziqli trapetsiyaning S yuzasini topish masalasini qaraymiz.
Buning uchun dastlab aABb egri chiziqli trapetsiyaning asosini ifodalovchi [a,b] kesmani х 1 х 2 … х i … х n–1 bo‘lgan
ixtiyoriy n–1 ta nuqta yordamida bo‘laklarga ajratamiz. Bu nuqtalarga а=х 0
vа b=х n
nuqtalarni birlashtirsak, [a,b] kesma ular orqali [х 0 , х 1 ] , [х 1 , х 2 ] , … , [х i-1 , х i ] , …. , [х n-1 , х n ]
So‘ngra x
, i=1,2, …, n–1 bo‘linish nuqtalaridan OY o‘qiga parallel to‘g‘ri chiziqlar o‘tqazib, berilgan aABb egri chiziqli trapetsiyani n ta kichik egri chiziqli trapetsiyalarga (yuqoridagi 69-rasmga qarang) ajratamiz. Ravshanki aABb egri chiziqli trapetsiyaning S yuzasi n ta kichik egri chiziqli trapetsiyalarning yuzalari yig‘indisiga tеng bo‘ladi. Shu sababli, agar asosi [х i- 1
i ] (i=1,2,3,…, n) bo‘lgan egri chiziqli kichik trapetsiyalarning yuzalarini S i
kabi belgilansa, quyidagi tеnglik o‘rinli bo‘ladi: 𝑆 = 𝛥𝑆 1 + 𝛥𝑆 2 + ⋯ + 𝛥𝑆
𝑖 + ⋯ + 𝛥𝑆
𝑛 = ∑
𝛥𝑆 𝑖 𝑛 𝑖=1 (1) Bu yerda S
(i=1,2, ... , n)
ham egri chiziqli trapetsiyalarning yuzalari bo‘lgani uchun ularning aniq qiymatlarini topa olmaymiz. Bu yuzalarning taqribiy qiymatini aniqlash uchun [х i–1 , х i ] (i=1,2, ... , n) kesmalarning har biridan ixtiyoriy ravishda i nuqtalarni tanlab olamiz. Tanlangan i nuqtalarda AB egri chiziqni ifodalovchi y=f(x)>0 funksiyaning f( i ) qiymatlarini hisoblaymiz. Endi har bir S i (i=1,2, ... , n) yuzalarni asoslari x i =x i –x i–1 va
balandliklari h i = f( i )>0 bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchaklarning yuzalari bilan almashtirib, quyidagi taqribiy tengliklarga ega bo‘lamiz: S 1 f( 1 )x 1 , S 2 f( 2 )x 2 , …, S i f( i )x i , …, S n f( n )x n .
Bu taqribiy tengliklarni (1) yig‘indiga qo‘yib, berilgan aABb egri chiziqli trapetsiyaning izlanayotgan S yuzasi uchun ushbu taqribiy tenglikka ega bo‘lamiz:
=
n i i i x f S 1 ) ( . (2) (2) taqribiy tenglikning geometrik ma’nosi shundan iboratki, biz hozircha hisoblay olmaydigan egri chiziqli trapetsiyaning S yuzasi to‘g‘ri to‘rtburchaklardan hosil qilingan pog‘onasimon shakl yuzasi bilan almashtirildi. Bunda bo‘laklar soni n qanchalik katta qilib olinsa, pog‘onasimon shaklning yuzasi egri chiziqli trapetsiyaning S yuzasini shunchalik darajada aniqroq ifodalaydi. Bu mulohazadan izlanayotgan S yuzaning aniq qiymati
= = → 1 ) ( lim
(3) limit bilan aniqlanishi mumkinligini ko‘ramiz. • O‘zgaruvchi kuch bajargan ishni hisoblash masalasi. Yo‘nalishi va kattaligi o‘zgarmas bo‘lgan kuch ta’sirida moddiy nuqta L to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakat qilayotgan bo‘lsin. Bunda kuch yo‘nalishi bilan moddiy nuqtaning harakat yo‘nalishi bir xil deb olamiz. Agar bu shartlarda kattaligi f bo‘lgan kuch ta’sirida moddiy nuqta L to‘g‘ri chiziq bo‘ylab a nuqtadan b nuqtaga ko‘chirilsa, ya’ni b–a masofaga siljigan bo‘lsa, unda bajarilgan ish
Endi yuqoridagi shartlardan kuch kattaligi o‘zgarmas degan shartdan voz kechib, u harakatning har bir x nuqtasida biror uzluksiz f(x) funksiya bo‘yicha o‘zgarib boradigan umumiyroq holni qaraymiz. Bu holda kuch moddiy nuqtani [a,b] kesma bo‘yicha harakatlantirganda bajarilgan A ishni hisoblash masalasi paydo bo‘ladi. Bu masalani yechish uchun moddiy nuqtani bosib o‘tgan yo‘lini ifodalovchi [a,b] kesmani oldingi masaladagi singari n ta bo‘laklarga ajratib, har bir [х i–1 , х i ] (i=1,2, ... , n) kichik kesmada o‘zgaruvchi kuchning bajargan ishini А
deb belgilaymiz. Bu holda [а, b] kesmada bajarilgan umumiy A ish qiymatini
=
= + + + =
i i n A A A A A 1 2 1 (4) yig‘indi ko‘rinishida ifodalash mumkin. Bu yerda ham А i ishning aniq qiymatini hisoblay olmaymiz. Ularning taqribiy qiymatlarini hisoblash uchun [х i-1, х i ] kesmachalarning har biridan ixtiyoriy i nuqtani tanlab olamiz va unda kuchning f( i ) qiymatini hisoblaymiz. Uzunligi x i =x i –x i– 1 bo‘lgan bu kichik kesmada kuch kattaligi o‘zgarmas va f( i ) deb hisoblab, ushbu taqribiy tengliklarni yoza olamiz: А 1 f( 1 )∙ х 1 , А 2 f( 2 )∙ х 2 , …, А i f( i )∙ х i , …, А n f( n )∙ х n . Bularni (4) yig‘indiga qo‘yib, izlanayotgan A ishning taqribiy qiymatini topamiz:
i i n i x f A = ) ( 1 . (5) Bu yerda ham [х i-1, х i ] bo‘laklar soni n oshib borgan sari (5) taqribiy tenglik xatoligi tobora kamayib boradi deb kutish mumkin. Shu sababli A ishning aniq qiymati
= → = n i i i n x f A 1 ) ( lim
(6) limit orqali ifodalanadi. • Mahsulot hajmini topish masalasi. Agar ish kuni davomida mehnat unumdorligi o‘zgarmas, ya’ni ixtiyoriy t vaqtda uning kattaligi f bo‘lsa, unda (T 1 ,T 2 ) vaqt oralig‘ida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi V=f∙( T 2 –T 1 ) formula bilan hisoblanadi. Masalan, sozlangan avtomatik qurilma uchun bu holni o‘rinli deb olish mumkin. Ammo ishchining mehnat unumdorligi to‘g‘risida bunday deb bo‘lmaydi. Masalan, ish kunining boshlang‘ich davrida (ishga ko‘nikish) uning mehnat unumdorligi ma’lum bir vaqtgacha o‘sib boradi. So‘ngra, ishga kirishib ketgandan keyin, ma’lum bir vaqt oralig‘ida bir xil unumdorlik bilan mahsulot ishlab chiqaradi. Ish kuni oxiriga yaqinlashgan sari, charchash tufayli, mehnat unumdorligi pasayib boradi. Shunday qilib mehnat unumdorligi o‘zgaruvchan va t vaqtga bog‘liq ravishda biror uzluksiz f(t) funksiya orqali aniqlangan bo‘ladi. Bu holda (T 1 ,T 2 ) vaqt oralig‘ida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi V uchun yuqoridagi formula o‘rinli bo‘lmasligi ravshandir va uni topish masalasi paydo bo‘ladi. Bu masala ham oldingi masalalardagi mulohazalar asosida quyidagicha yechiladi. (T 1 ,T 2 ) vaqt oralig‘ini ixtiyoriy ravishda tanlangan T 1
0 < t 1
2
i
n–1
n =T 2
nuqtalar bilan n ta (t i–1 , t i ) (i=1,2,3, ∙∙∙ , n) vaqt oraliqchalariga bo‘laklaymiz. Bu vaqt oraliqchalarida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini ΔV i (i=1,2,3, ∙∙∙ , n) deb belgilasak, unda butun vaqt oralig‘ida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi
=
= + + + =
i i n V V V V V 1 2 1 (7) yig‘indi kabi ifodalanadi. Bu yig‘indidagi qo‘shiluvchilarning taqribiy qiymatlarini topish maqsadida (t i–1 , t i ) (i=1,2,3, ∙∙∙ , n) vaqt oraliqchalaridan ixtiyoriy bir i vaqtni tanlab olamiz va unda f( i ) mehnat unumdorligini aniqlaymiz. Kichkina (t i–1
, t i ) oraliqda uzluksiz f(t) funksiya o‘z qiymatini unchalik ko‘p o‘zgartira olmaydi va shu sababli bu yerda mehnat unumdorligini o‘zgarmas va uning qiymati f( i ) deb olishimiz mumkin. Shu sababli Δt i = t i – t i– 1 vaqt ichida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi uchun ΔV i ≈ f( i )∙Δt i , i=1,2,3, ∙∙∙ , n, taqribiy tengliklarni yozish mumkin. Bu taqribiy tengliklarni (7) yig‘indiga qo‘yib,
=
i i i t f V 1 ) ( (8) taqribiy natijaga ega bo‘lamiz. Bu holda mahsulot hajmining aniq qiymati = → = n i i i n t f V 1 ) ( lim
(9) limit orqali topiladi. Yuqoridagi geometrik, fizik va iqtisodiy mazmunli uchta turli masala bir xil matematik usulda o‘z yechimini topib, (3), (6) va (9) ko‘rinishdagi bir xil limit orqali ifodalandi. Shu sababli bu usul va limitni umumiy holda qarash ma’noga egadir. 4.2. Aniq integralning ta’rifi va mavjudlik sharti. Berilgan y=f(x) funksiya [а, b] kesmada aniqlangan bo‘lsin. Bu kesmani ixtiyoriy
0
1
х 2 … х i … х n–1 х n =b bo‘linish nuqtalari yordamida n ta [х 0 , х 1 ], [х 1 , х 2 ], …, [х i–1 , х i ], …, [х n–1 , х n ] kichik kesmachalarga ajratamiz. Hosil bo‘lgan har bir [х i–1 , х i ] (i=1, 2, 3, …, n) kichik kesmachalardan ixtiyoriy bir i
nuqtani tanlaymiz. Tanlangan i
nuqtalarda berilgan f (x) funksiyaning f( i ) (i=1, 2, 3, …, n) qiymatlarini va [х i–1
, х i ] kesmachalarning х i –х i–1 =х i (i=1, 2, 3, …, n) uzunliklarini hisoblaymiz. Bu qiymatlaridan foydalanib ushbu yig‘indini tuzamiz:
=
= n i i i n x f f S 1 ) ( ) ( (10) 2-TA’RIF: (10) tenglik bilan aniqlanadigan S
(f) yig‘indi y=f(x) funksiya uchun [a,b] kesma bo‘yicha integral yig‘indi deb ataladi.
S n ( f ) integral yig‘indi ta’rifidan ko‘rinadiki uning qiymati [х i–1 , х i ] kichik kesmachalar uzunligi х i , ularning soni n va tanlangan i nuqtalarga bog‘liq bo‘ladi.
= 1 max
belgilash kiritamiz. 3-TA’RIF: Agar S n ( f ) integral yig‘indilar ketma-ketligi n→∞ va Δ n →0
bo‘lganda x i bo‘linish nuqtalari hamda [х i–1 , х i ] kichik kesmachalardan olinadigan i nuqtalarning tanlanishiga bog‘liq bo‘lmagan biror chekli S( f ) limitga ega bo‘lsa , bu limit qiymati S( f ) berilgan f(x) funksiyadan [a,b] kesma bo‘yicha olingan aniq integral deyiladi. Berilgan f(x) funksiyadan [a,b] kesma bo‘yicha olingan aniq integral
a dx x f ) ( kabi belgilanadi va ta’rifga asosan quyidagicha aniqlanadi :
→ → → → = = = n i i i n n n b a x f f S f S dx x f n n 1 0 , 0 , ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( . (11) Bu yerda а – aniq integralning quyi chegarasi, b – yuqori chegarasi, [a, b] –integrallash kesmasi, x–integrallash o‘zgaruvchisi, f(x) – integral ostidagi funksiya, f(x)dx – i ntegral ostidagi ifoda deyiladi.
integral
a dx x f ) ( mavjud bo‘lsa, unda f(x) bu kesmada intеgrallanuvchi funksiya dеb ataladi. Izoh: Aniq integralning yuqorida keltirilgan ta’rifi olmoniyalik buyuk matematik Riman (1826–1866 y.) tomonidan taklif etilgan va shu sababli Riman integrali deb yuritiladi. Bundan tashqari aniq integralning Koshi, mashhur farang matematigi Lebeg (1875–1941 y.) va niderlandiyalik matematik Stilt’yes (1856–1894 y.) tomonlaridan kiritilgan ta’riflari ham mavjud va keng qo‘llaniladi. Oldin ko‘rilgan masalalarga qaytsak, (3) va (11) tengliklarga asosan egri chiziqli trapetsiyaning yuzasi = b a dx x f S ) ( , (6) va (11) tengliklarga asosan o‘zgaruvchi kuch bajargan ish =
a dx x f A ) ( , (9) va (11) tengliklarga asosan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 𝑉 = ∫ 𝑓(𝑡)𝑑𝑡 𝑏 𝑎
aniq integrallar orqali ifodalanishi kelib chiqadi. Bu tengliklarni aniq integralning gеomеtrik, mеxanik va iqtisodiy ma’nolari deb olishimiz mumkin. Aniq integral ta’rifidan ko‘rinadiki, berilgan f(x) funksiya [a,b] kesmada integrallanuvchi bo‘lishi uchun ancha og‘ir shartlarni qanoatlantirishi kerak. Haqiqatan ham, qaralayotgan [a,b] kesmani bo‘linish nuqtalari x
(i=1,2, ∙∙∙, n) va [х i–1 , х i ] kesmalardan tanlanadigan i nuqtalar qanday bo‘lmasin aniq integralni ifodalovchi (11) limit qiymati S(f) bir xil bo‘lishi kerak. Bu esa har qanday funksiya uchun bajarilavermaydi. Masalan, [0,1] kesmada aniqlangan D(x) Dirixle funksiyasi (VII bob, §3) uchun integral yig‘indini qaraymiz. Agar [х i–1 , х i ] kesmachalardan olinadigan i nuqtalar ratsional sonlarni ifodalasa, unda D( i )=1 va integral yig‘indi 1 0 1 1 ) ( ) ( 1 1 1 = − = = = = = = = n i i n i i n i i i n x x x D D S ; agar i nuqtalar irratsional sonlarni ifodalasa, unda D( i )=0 va integral yig‘indi 0 0
( ) ( 1 1 = = = = = n i i n i i i n x x D D S
bo‘ladi. Bu yerdan ko‘rinadiki, n→∞ bo‘lganda S n (f) integral yig‘indi limitining qiymati i nuqtalarning tanlanishiga bog‘liq. Bundan esa D(x) funksiya [0,1] kesmada integrallanuvchi emasligi kelib chiqadi. Shu sababli (11) limitni, ya’ni ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 𝑏 𝑎
bo‘lishini aniqlashimiz kerak. Bu savolga javob isbotsiz beriladigan ushbu teoremalarda keltiriladi. 1-TEOREMA: Berilgan [a,b] kesmada chegaralangan va unda chekli sondagi uzilish nuqtalariga ega bo‘lgan f(x) funksiya shu kesmada integrallanuvchi bo‘ladi. NATIJA: Berilgan [a,b] kesmada uzluksiz bo‘lgan f(x) funksiya shu kesmada integrallanuvchi bo‘ladi. Haqiqatan ham, Veyershtrass teoremasiga asosan (VI bob, §4) [a,b] kesmada uzluksiz f(x) funksiya shu kesmada chegaralangan bo‘lib, oldingi teorema shartlarini qanoatlantiradi va shu sababli bu kesmada integrallanuvchidir.
Bu tasdiqlardan funksiyalarning nisbatan keng sinfi uchun ularning aniq integrallari mavjud ekanligini ko‘ramiz. Aniq integrallarning qiymatini topish (integralni hisoblash) masalasini kelgusiga qoldirib, bu masalani yechish uchun kerak bo‘ladigan aniq integralning xossalari bilan tanishamiz. Download 348.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling