Animatsion lavhalar yaratish
Download 0.81 Mb.
|
Animatsion lavhalar yaratish-fayllar
|
ANIMATSION LAVHALAR YARATISH REJA Flash texnologiyasi haqida ma’lumot Flash dasturi bilan ishlash asoslari Flashning uskunalar paneli MACROMEDIYA FLASH da animatsiya yaratish. Actionscript dasturlash tilining imkoniyatlari haqida dastlabki ma'lumot va Actions paneli bilan ishlash. Flash texnologiyasi haqida ma’lumot Flash texnologiyasiga - ShockWave Flash (SWF) formatli vektorli grafikdan foydalanishga asoslangan texnologiyadir. Bu format eng samarali grafik formatlardan bo`lmasada, SWF formati foydalanuvchilarga grafik imkoniyatlari cheklanmagan grafiklar bilan ishlovchi vositalar va natijani Web- brouzerlarda, kerakli muxarrirlarda foydalanish imkoniyatilari mavjud. Flash texnologiyasining imkoniyatlardan yana biri - bu uning moslashuvchanligidir, ya’ni bu format barcha platformalarda (MacOS tizimli Macintosh kompyuterlari yoki Windows tizimli kompyuterlarida) ishlatilishi mumkin. Yana bir qulay imkoniyati uning yordamida yaratilgan tasvirlar nafaqat animatsiyali bo`lishi, balki interfaol elementlar va tovush bilan boyitilishi hamda dasturlash orqali boshqarilishi mumkin. Flash texnologiyasining mosalashuvchanlik va interfaol multimediya dasturlar yaratish imkoniyati ko`pchilik Web-dizaynerlar o`rtasidagi bahslarga sabab bo`lib, uni mashhurligini oshishiga imkoniyat berdi. Shuning uchun bu texnologiyaning yaratilishi bilan bir vaqtda Macromedia kompaniyasi tomonidan ikki asosiy web-brouzerlari, Internet Explorer va Netscape Communicatorlar uchun elementlar Plug-In yaratildi. Bu esa, o`z navbatida Flash texnologiyasini Internetda yana ham keng tarqalishiga olib keldi. Natijada ushbu web-brouzerlar yaratuvchilari swf formatini o`z dasturlarini asosiy formatlar bazasiga qabul qildi. Bunday usulni boshqa yirik dasturiy ta’minot yaratuvchilar (masalan, Adobe firmasi) ham qo`llay boshladi. Macromedia kompaniyasi swf formatini juda oddiy va qulay uskunalar bilan ta’minlaganligi bu formatdan ko`p muxlislarning foydalanishiga olib keldi. Shuni aytish kerakki, hozirgi vaqtda ushbu uskunalarni bir qancha to`liq to`plamlari ham mavjud. Ushbu uskunalarni bir turi Macromedia Director Shockwave Studio - multimediya taqdimotlarni yaratish, Macromedia FreeHand va Macromedia Fireworks - grafik tasvirlar muharriri, Macromedia Authorware va Macromedia CourseBuilder - interfaol o`rgatuvchi kurslarni yaratish muharriri va boshqalarni misol qilib olish mumkin. Web-sahifa yaratuvchilar orasida eng ko`p ishlatiladigani bu Macromedia Flash dasturidir, chunki ushbu dastur ixtiyoriy Web-sahifaga mashhurlik olib keluvchi banner va animatsiya, interfaol lavhalar yaratish imkonini beardi. Balki shuning uchundir swf formatini oddiy qilib Flash deb atalish odatga kirib kolgan. Flash texnologiyalar tarkibining elementlari: · vektorli grafika; · animatsiyani bir qancha usullarda ishlash; · interfeysda interfaol elementlarini yaratish; · sinxron ovoz qo`shish; · HTML formati va boshqa internetda foydalaniladigan barcha formatlarga o`tkazishni ta’minlash; · mustaqil platformali; · Flash-roliklarni avto rejimda ham, Web - brouzer yordamida ham ko`rish imkoniyati mavjud; · vizual uskunalari mavjudligi Flash-rolik yaratuvchilarini ko`plab murakkab amallardan xalos etadi, shuningdek Flash-texnologiyalarning texnik asnektlarni o`rganishni talab etmaydi. Hozirgi vaqtda Web-sahifalarni yaratishda birinchi o`rinlardan birini rastrli grafika egallaydi. Rastrli formatlardan GIF (Graphics Interchange Format - ma’lumotlar almashuvi uchun grafik format), JPEG (Join Photographic Experts Group – tasvir bo`yicha mutaxassislar birlashgan guruhi) va PNG (Portable Network Graphics- ko`chirma grafik format) va boshqa formatlarni keltirish mumkin. Rastrli grafikani ishlatishda tasvir nuqtalar majmuasi (piksellar – inglizca pixels) dan iborat bo`ladi. Bu nuqtalar bir - biri bilan bog`liq bo`lmaganligi uchun ushbu nuqtalarni har birga rangi va koordinatasi berilishi kerak. Oddiy holda, agar ikki xil rangli tasvir ishlatilsa (masalan, oq-qora), u holda har bir pikselni ta’riflash uchun bitta ikkili razryad (0- qora, 1- oq) ta’riflash etarli bo`ladi. 256 - rangli rasm uchun har bir pikselga bunday razryadlardan 8 ta kerak bo`ladi (256=2 8 ). Juda ham murakkab fotorealistik rangli tasvirlar 1 pikselga 24 razryad talab qiladi. Natijada rastr tasvirli fayllar o`lchami tasvirni rang chuqurligi o`sgani sari oshib boradi. Rastrli tasvirlarni yana bir kamchiligi shundan iboratki, tasvir sifati piksel o`lchamiga bog`liq, u esa o`z navbatida monitorni imkoniyati bilan belgilanadi. Shuning uchun bir xil rasm turli monitorlarda har xil ko`rinishga ega bo`lishi mumkin. Rastrli tasvir o`lchamini o`zgartirish juda ham murakkab ishdir. Chunki bunday tasvirni kattalashtirish piksellar sonini o`sishiga olib keladi. Kompyuter grafikasi sohasidagi mutaxassislar tomonidan juda murakkab rastrli tasvirlar piksellar «ko` naytirish» yoki “o`chirish (agar tavirni kichraytirish kerak bo`lsa)” algoritmlari ishlab chiqilgan, lekin ular doim ham ushbu masalani oqilona bajara olmaydi. Web-sahifalarni yaratishda birinchi o`rinlardan birini vektorli grafika ham egallaydi. Bu tasvirni rasmdagi joylashuvi matematik formulalar bilan berilgan egri chiziqlar majmuasi yordamida namoyish etish usulidir. Masalan, istalgan doirani tasvirlash uchun uch-to`rt raqam kerak bo`ladi: radius, markaz koordinatalari va chiziq qalinligi. Shuning uchun, vektorli grafika rastrli grafikaga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega: · vektorli tasvirlarni belgilovchi matematik formulalar kompyuter xotirasida rastrli tasvir piksellariga qaraganda kamroq joy egallaydi; · tasvir (yoki uning ayrim qismlarini) sifatini yuqotmasdan chegaralanmagan kattalashtirish imkoniyati mavjudligi; · tasvirni bir platformadan ikkinchisiga ko`chirishning qulayligi. Albatta, vektorli tasvirlarni o`z kamchiliklari ham mavjud. Masalan, fotorealistik tasvirni vektorli formatda namoyish qilish murakkabroq. Flash yaratuvchilari bunga echimni tonishgan. Flash yordamida Web – sahifalar tuzishda siz nafaqat vektorli balki rastrli tasvirlarni ishlatishingiz ham mumkin.
Flash dasturida ishlashni o`rganish uchun avvalo uning interfeysi bilan tanishish lozim. Agar Macromedia firmasi tomonidan yaratilgan biror-bir dasturiy ta’minotlar (masalan, Dreamweaver muxarriri) bilan tanish bo`lsangiz Flashni interfeysini o`zlashtirish unchalik murakkab bo`lmaydi. Agar Macromedia tomonidan yaratilgan uskunalarni o`zlashtirishni aynan Flash dasturidan boshlasangiz, u holda uning menyulari, uskunalari va ob’ekt xususiyatlar paneli va boshqalarning ko`rinishi Windowsning amaliy dasturlarinikidan fraq qiladi. Masalan, aksariyat Windowsdagi amaliy dasturlarda (ofis majmuasi) uskunalar paneli tarkibini boshqarish buyruqlari “View” menyusiga kiradi. Flash dasturida esa bu buyruqlar “Window” menyusida joylashtirilgan. Tahrirlanayotgan obyekt xususiyatlar panelining ko`rinishi ham Flash dasturiga xosdir. Lekin bu turdagi yangiliklar unchalik ham qiyinlik tug`dirmaydi. Muharrirning foydalanuvchi interfeysini tashkil etilishi umumiy holda Windows dasturlar kabi standart ko`rinishga egadir, oynaning yuqori qismida sarlavha, menyular to`plami, asosiy buyruqlar joylashtirilgan uskunalar paneli va boshqalar. Muharrirda yangi vaqt diagrammaning ko`rinishi mavjud. Muxarrirni ilk bor ishga tushirganda asosiy oyna ustidan qo`shimcha muloqot oynasi naydo bo`ladi. Bu oyna sizga ish boshlashni o`zinigiz xohishingiz bo`yicha sozlash imkonini beradi. Bu muloqot oynasida 3 ta Open a Recent Item (oxirgi flash faylni ochish), Create NEW (yangi fayl yaratish), Create form Template (shablondan foydalanib fayl yaratish) bo`limlari bor. Bu muloqot oynasidan keraklisini tanlab olish mumkin. Aksiryat holatlarda Create NEW -> Fl ash document bandi tanlanadi va ekranga Flash dasturining asosiy oynasi hosil bo`ladi. Flash dasturining asosiy oynasi menyular, uskunalar, obekt xususiyatlar va qo`shimchalar, ishchi maydon kabi 4 ta asosiy sohalardan iborat. Flash dasturining menyusi 10 bo`limdan iborat bo`lib, ular quyidagi jadvalga keltirilgan vazifalarni bajaradi.
Flash dasturining uskunalar paneli tasvirlarni yaratish va tahrirlash kabi amallarni bajarishga yordam beradi. Uning tarkibiga quyidagi jadvalda keltirilgan uskunalar kiradi. Tahrirlash uskunalari paneli asosiy ekranni chan tomonida joylashadi. Unda asosan grafik obyektlar yaratish va tahrirlash uchun mo`ljallangan uskunalar joylashtirilgan. Bu uskunalarning ko`chiligi foydalanuvchiga grafik muxarrirlari (masalan, Paint) bilan ishlash jarayonidan tanishdir. Foydalanuchvchiga qulaylik tug`dirish uchun uskunalar paneli to`rt qismga bo`lingan. Tools (Инструменты) – bu qismda aniq uskunalar joylashtirilgan. Bu uskunalarni tanlash va chizish uskunalari tashkil etadi. View (Просмотр) – ish stolidagi tasvirni ko`rishni boshqarish vositalari joylashtirilgan. View ikki uskunadan iborat: Hand Tool- bu uskuna tanlanganda maxsus rejim yoqiladi, bu rejimda sichqoncha yordamida ish maydonini turli yo`nalish bo`yicha siljitish mumkin; Zoom Tool – bu uskuna tanlanganda ish maydonidagi tasvirni tez masshtablash rejimi yoqiladi. Bu rejim yoqilganda Options maydonida ikki qo`shimcha uskunasi naydo bo`ladi, bu uskunalar masshtablash yo`nalishini (kattalashtirish yoki kichiklashtirish) o`zgartirish imkonini beradi. Colors (Цвета) – bu erdagi uskunalar chegara va maydon asosining rangini bir-biridan alohida o`zgartirish imkonini beradi. Options (Установки) – tanlangan uskuna uchun qo`shimcha parametrlarni o`rnatish elementlari joylashtirilgan. Qo`shimcha parametrlari bo`lmagan uskunalar uchun Options maydoni bo`sh qoladi. Flashni avvalgi variantlariga nisbatan, chizish uskunalarini ayrim parametrlarini o`rnatish xususiyatlar inspektori paneli yordamida ham amalga oshirish mumkin. Har bir uskunani sozlashni o`ziga xos tomonlari keyingi mavzularda ko`rib o`tiladi. Agar zaruriyat tug`ilsa uskunalar panelini oynadan «uzish» va istalgan joyga joylashtirish mumkin. MACROMEDIYA FLASH da animatsiya yaratish. Macromedia Flash dasturida animatsiya ikki usulda yaratiladi: kadrli (покадровое создание) va avtomatik (автоматическое создание промежуточных кадров). Avtomatik animatsiya shakllar geometriyasini uzgarishi (shape tweening) yoki boshqaruv kadrlar o`zgarishi (motion tweening) asosidagi animatsiya turlarga bo`linadi. Boshqaruv kadrlar o`zgarishi (motion tweening) asosidagi yaratilgan animatsiya. Shu turdagi animatsiyani yaratish uchun biz bitta boshqaruv kadrni yaratamiz va unga belgi qo`shamiz. Masalan, boshqaruv kadrda biror bir shakl (aylana) chiziladi va u grafik tasvir belgi turiga «Вставит» menyusida «Преоброзоват в символ (Convert to Symbol)» buyrig`i yordamida (F8 tugmasi) o`tkaziladi. Yoki « Вставит » menyusida «Новый символ (New symbol)» buyrig`ini (Ctrl+F8 tugmachalar majmuasi) tanlab yangi belgi yaratamiz va belgilar kutubxonasi yordamida uni boshqaruv kadrga qo`shamiz. Obe’ktning chegarasini rangini tanlash uchun uskunasidan, asosni ranglash uchun uskunasidan, - chegara va asos rangini almashtirish, o`zaro rang almashish uskunalaridan foydalanamiz. Endi belgi joylashgan boshqaruv kadrni sichqonchaning o`ng tomondagi tugma yordamida tanlab «Creat motion tweening» nomli buyrug`ini tanlaniladi. Shu harakatlar natijasida boshqaruv kadr rangi ko`k rangga o`zgaradi. Endi sichqoncha bilan yangi kadrni tanlaniladi, (masalan 25-chi kadrni) va F6 yoki Вставка menyusida ключевой кадр (Insert keyframe) aktiv qatlamda keyingi boshqaruv kadrini yaratish buyrug`ini tanlaymiz. Natijada 25-chi kadrda ko`k rangli boshqaruv kadr hosil qilinadi va shu kadrgacha birinchi boshqaruv kadrdan strelka hosil bo`ladi. Birinchi boshqarish kadrdan ikkinchi boshqarish kadrgacha kadrlar ko`k rangda avtomatik xosil qilinadi. Oxirgi xarakatimiz - bu ikkinchi boshqarish kadrdagi belgini o`zgartirish (cho`zish, aylantirish, kattalashtirish, kichkinalashtirish yoki kadrdagi joylanishini o`zgartirish). Endi klaviaturadagi Enter tugmasini bosamiz va yaratilgan animatsiyani ko`rishingiz mumkin. Swf formatga o`tkzib, ko`rish uchun [Ctrl] + [Enter] tugmachalar majmuasi bosiladi. Bu animatsiyadan foydalanish uchun «1-animatsiya.swf» fayli hosil bo`ladi. Shakllar geometriyasini o`zgarishi «shape tweening» asosidagi yaratilgan animatsiyadir. Bu turdagi animatsiyani yaratish uchun boshqaruv kadrlar o`zgarishi «motion tweening» asosidagi yaratilgan animatsiya xosil qilinadi. Faqat endi oxirida ikkinchi qatlamdagi belgini butunlay o`chirib, uning o`rniga kvadrat chizamiz. Shu xarakatdan keyin kadrlar rangi o`rta rangga qaytadi. Keyin birinchi va ikkinchi boshqaruv kadrlardagi grafik tasvir belgini [Ctrl]+[B] («изменит» menyusidagi «разделит отделно (Breack appartack)» buyrug`i yordamida alohida shakllarga bo`lib chiqamiz. Endi avval birinchi boshqaruv sichqoncha chap tugmasi bilan tanlab «Свойства (Proprties)» yoki [Ctrl]+[F3] yoki Окно menyusining shu nomli buyrug`ini tanlaymiz. Natijada muloqot oynasi hosil qilinadi va unda Tweening sohasida Motions o`rniga Shape holatini tanlaymiz. Shu natijasida boshqaruv kadr rangi yashil rangga o`zgaradi. Endi iikinchi boshqaruv kadrni ham sichqoncha bilan tanlab animatsiya turini Motions dan Shapega o`zgartiramiz va oxirida klaviaturadagi [Enter] tugmasini bosamiz va biz yaratgan animatsiyani ko`rishimiz mumkin. Yuqoridagi ikkala animatsiyalarda ham ikkita boshqarish kadrlar o`rtasidagi masofa kadrlarni kompyuter o`zi avtomatik yaratdi va animatsiya to`g`ri chiziq bo`yicha harakatlandi. Ammo agar bizga harakat biror bir traektoriya bo`yicha bajarilishi kerak bo`lsa, u holda bunday animatsiyalarni hosil qilish uchun qatlam ustida maxsus xarakat traektoriya qatlamini yaratish kerak bo`ladi. Shu katlamda qalam bilan kerakli traektoriya chizig`i chiziladi. Natijani ko`rish uchun [Enter] tugmasini bosamiz. Shu bilan birga avtomatik animatsiyalarda foydalanish mumkin bo`lgan yana bir effekt mavjud - bu maska qatlami. Maska qatlami uchun asosiy qatlam ustida yangi bo`sh katlam yaratamiz. Shu qatlamni sichqonchaning chan tugmasi bilan bosib Maska - Mask buyrugini tanlaymiz. Natijada qatlam ko`k rangga o`zgaradi va ikkala qatlamlar o`zgarishlardan ximoyalanadi. Maska qatlamdan shu himoyani uchirib, boshkaruv kadrda bir nechta to`rtburchaklar chizamiz. Keyin yana maska qatlamning himoyasini yoqib klaviaturadagi [Enter] tugmasini bosamiz va natijani ko`ramiz. Maska qatlamdagi boshqaruv kadrni motion tweening animatsiyalashtirilsa harakatlanish efekti yanada chiroyli bo`ladi. Flashdagi animatsiya multi - rolikda ishlatiladigan obyektlarning xossalarini o`zgartirishga asoslangan. Masalan, obyektlar yo`qolishi yoki naydo bo`lishi, joylashuvini, ko`rinishini, rangi va boshqalarni o`zgartirishi mumkin. Flashda obyektlarni animatsiyalashni uchta turli usuli ko`zda tutilgan: kadrma-kadr («klassik») animatsiya, bu usulda muallif bo`lgusi «multi - rolik»ni har bir kadrini o`zi yaratadi yoki boshqa joydan qabul qiladi va namoyish ketma- ketligini o`zi o`rnatadi; avtomatik animatsiya (tweened-animatsiya), bu usulda muallif multi – rolik kadrlarini faqat birinchi va oxirgisini yaratadi, oraliq kadrlarni esa Flash avtomatik tarzda o`zi yaratadi; tweened-animatsiyani ikki xil turi mavjud: obyektni ko`chirishga asoslangan animatsiya (motion animation) va obyektni transformatsiya (ko`rinishini o`zgartirish)siga asoslangan animatsiya (shape animation); senariyga asoslangan animatsiya; senariy - Flashning dasturlash tilida (bu til Actionscript deb nomlanadi) obyektni hatti- harakatini berilishidir. Bu tilni sintaksisi Web-xujjatlarda ishlatiladigan boshqa senariy tillariga (masalan, JavaScript va VBScript) o`xshab ketadi. Ushbu usullarning har birining o`ziga yarasha afzalliklari va kamchiliklari bor. Masalan, tweened-animatsiya ikki afzallikga ega: birinchidan, muallif har bir kadrni alohida yaratish zaruratidan qutulgan; ikkinchidan, bunday multi – rolikni namoyish etish uchun Flashga faqat birinchi va so`nggi kadrni saqlash kifoya, bu esa uz navbatida bunday rolikni hajmini kam bo`lishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, tweened- animatsiyani faqat obyekt xossalari bir tekisda o`zgaradigan sodda roliklar yaratish uchun ishlatsa bo`ladi. Actionscript sahnalarda obyektni juda ham murakkab bo`lgan hatti- harakatini ifodalashi mumkin. Lekin buning uchun Actionscript tilini o`rganish kerak bo`ladi. Actionscript dasturlash tilining imkoniyatlari haqida dastlabki ma'lumot va Actions paneli bilan ishlash. Flash dasturi Actionscript dasturlash tiliga asoslangan bo`lib, bu til dasturlashtirishdan yiroq bo`lgan insonlar ham tushunishi uchun juda oddiy qilib yaratilgan. Flash dasturiga Actionscriptdan foydalanmasdan turib ham oddiy roliklar, chiziqli animatsiyalar yaratish mumkin, lekin tuzilgan dastur samarali, mukammal va oson boshqarish mumkin bo`lishi uchun Actionscriptdan foydalanishga to`g`ri keladi. Chindan ham interfaol dasturlar yaratish uchun Actionscript dasturlash tilini o`rganib olish kerak. Actionscript obyektga yo`naltirilgan dasturlash tili hisoblanadi. U sintaksis jihatidan "JavaScript" ga o`xshab ketadi. Actionscript boshqa dasturlash tillariga o`xshab o`zining maxsus sintaksisiga, rezervlashgan so`zlariga, operator va ma'lumotlarni o`zida saqlash uchun islatiladigan o`garuvchilariga ega. Actionscript o`zining obyekt va funksiyalariga ega va u foydalanuvchiga o`zning obyekt hamda funksiyalarni yaratishga imkon beradi. Flashda skript yozish uchun Actionscript tilining barcha imkoniyatlarini bilish shart emas. Oddiy buyruqlardan foydalanib ham scriptlar yaratish mumkin. Actionscript tilini o`rganishdan oldin, Actions (harakat) paneli bilan tanishib chiqishimiz kerak. Uni ochish uchun sarlavha satri ustiga sichqonchani bir marta chertish kifoya. Agar ekranda Actions paneli bo`lmasa [F9] tugmasini bosish orqali ham uni ishga tushirish mumkin. Bitta rolikda juda ko`p rolik bo`lishi mumkin. Dastavval Actionscriptda roliklarni qayerlarda o`rnatish mumkinligini ko`rib chiqamiz. Roliklarni asosiy kadrlarga, tugmalarga va movie kilplarga joylashtirish mumkin. Grafik obyektlar va boshqalarga roliklarni joylashtirib bo`lmaydi. Hozirda rolikni qaysi obyektga kiritilayotganini bilish juda oson, buning Actions panelining sarlavha satridagi yozuviga e’tibor berish kerak. Masalan, tugmani belgilasak, Actions panelining sarlavha satridagi yozuvi “Actions - button” ga, agar movie clipni tanlasak, “Actions -movie clip” ga o`zgaradi, hechnarsa belgilanmaganida “Actions - frame” ya’ni joriy kadr belgilangan bo`ladi. Kursor joylashgan oq rangli maydon skript kiritiladigan maydon bo`lib, uning yuqori chap qismida buyruqlar oynasi joylashgan. Bu oynadan skriptga joylashtirish mumkin bo`lgan turli xil harakatlar joylashgan. Flashni ishlayotgan foydalanuvchilar uchun oyna bilan ko`p ishlashni tavsiya etamiz. Dastur matnni buyruqlar oynasi va klaviatura orqali to`g`ridan - to`g`ri kiritish mumkin lekin, Actionscriptda bosh harflar va kichik harflarni o`rni almashsa yoki tinish belgilari noto`g`ri ishlatilsa kiritilgan dastur matnni xato hisoblaniladi. Dasturda ishlash bo`yicha ko`nikma hosil bo`lmaguncha buyruqlarni yozishda shu oynadan masq qilsh maqsadga muvofiq. Buda har bir papkalar ichida faqatgina harakatlar emas, balki turli xil funksiyalar, o`zgarmaslar, o`zgaruvchilar, operatorlar, metodlar, xususiyatlar, sikllar, izohlar va boshqalar joylashgan. Biror harakatni joylashtirish uchun papkalardan birini ochamiz, kerakli buyruqni topib, uni ustiga sichqoncha tugmasini bosib, rolik kiritiladigan maydon ustiga qo`yib yuboramiz, yoki shu buyruq ustiga sichqonchani ikki marta chertib qo`ymiz. Agar kerakli buyruq qaysi papkada joylashganligini unitib qo`ygan bo`lsangiz, u holda “indeks” papkasidan foydalaning. Bu papkda Flashda ishlatiladigan barcha buyruqlar alfavit bo`yicha tartiblab qo`yilgan. Buyruqlar oynasini yopish uchun oynaning o`ng tomoni markazida joylashgan uchburchakchani bosish kerak. Agar buyruqlar oynasi yopib qo`yilgan bo`lsa, kerakli buyruqlar skript kiritiladigan maydon ustida joylashgan [plus] [+] tugmasi yordamida kiritish mumkin. Bu tugmada asboblar oynasidagi barcha funksiyalarning nusxasi joylashtirilgan. Quyida “stop()” buyrug`ining ikki xil usulda asboblar paneli va [plus] tugmasi yordamida joylashtirish ko`rsatib o`tilgan. [Plus] tugmasidan keyin joylashgan tugmalarga izoh berib o`tamiz: Find - kiritilgan skriptdan biror so`zni topish uchun ishlatiladi. Agar kiritilgan skript juda katta bo`lsa bu tugma qo`l keladi. Replace – skriptdagi biror so`zni boshqa so`z bilan almashtirish uchun ishlatiladi. Check syntax – kiritilgan skriptning to`g`ri yoki noto`g`riligini ya’ni sintaktik xatoga yo`l qo`yilgan yoki yo`qligini tekshiradi. Auto format – skriptlarni yozilish jihatidan tartiblashtiradi va tinish belgilarini qo`yadi. Reference – Help panelini ochadi. Debug options – kursor turgan satrga nazorat nuqtasini qo`yadi, nazorat nuqtasini olib tashlaydi. View options – yordamida skriptga kiritiladigan satrlarni tartiblash (agar kiritilgan skriptga xatoga yo`l qo`yilsa, xato qaysi qatorda ekanligini aniqlash oson bo`ladi) va tezkor ma’lumot kiritishga imkon beruvchi skriptlarni buyruqlar oynasida ko`rsatish yoki o`chirib qo`yish uchun ishlatiladi. Actions oynasining chetki o`ng burchagida joylashga tugmada ham birqancha buyruqlar yozilgan ularni aksariyatini ko`rib o`tdik. Qolganlari bilan tanishib chiqamiz: 1. “Импорт скрипта” – bundan oldin kiritilgan skriptni joylashtiradi. 2. “Экспорт скрипта” – kiritilgan skriptni as formatda kiritib saqlab qo`yish uchun ishlatiladi. Keyinchalik buni oddiy usulda o`qib olish mumkin. 3. “Печат” – kiritilgan skriptni chop etadi. 4. “Параметры автоформата – skriptni to`g`irlashda qanday tartibda to`g`irlashi ko`rsatib o`tiladi. 5. “Настройки” – Actionscriptni parametrlarini sozlash uchun ishlatiladi. Bu bo`limdan foydalanib, skriptni qaysi usulda, rangda, shriftda kiritilishini, turli izohlarni ko`rinish yoki ko`rinmasligini va boshqa xususiyatlarni ko`rsatib o`tish mumkin.
Kompyuter texnologiyasining rivojlanishi hozirgi zamonda ixcham va bejirim, foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan harakatli dasturlar yaratilish imkoniyatini yaratmoqda. Bu yaratilgan dasturlar Netscape Navigatir (NN) bilan birga ishlashdan tashqari, Internet Explorer (IE) bilan ham ishlaydi. Micromedia kоmpаniyasi tоmоnidаn shunday programmalardan biri Flash pаkеt prоgrаmmаsi yarаtilgan bo’lib, bu programma texnik WEB-dizayn vositalarining to’liq imkoniyatidan foydalanish imkoniyatini beradi. Bu prоgrаmmаning imkоniyatlаri judа kеng bo’lib, bundа hаrаkаtlаr va tоvushlаr 100 kb fаyl hаjmnigina egаllаydi.
Windows operitsion tizimida birir programma o’rnatgan foydalanuvchi uchun, Flash dasturini o’rnatish qiyinchilik yaratmaydi. Flash dasturi ishga tushirilgach quyidagi oyna paydo bo’ladi.(1- rasm). 1-Rasm. FLASH 5 оynаsining umumiy ko’rinishi. 1- rasmda Flash 5 оynаsining umumiy ko’rinishi keltirilgan. Flash interfeysi Adobe dasturining interfeysiga juda o’xshashdir. Flash bilan islaganda foydalanuvchi uning qulayligi va soddaligidan Micromedia firmasining bu dasturga juda ko’p mehnati singanligini bilishi mumkin. Flash 5 оynаsi quyidagi ko’rinishga ega: - Oynаning chаp qismidа vоsitаlаr pаnеli jоylаshgаn. (2-rasm) Vositalar paneli yordаmidа kеrаkli vоsitа quroli оlinib, ishchi muхitini bоshqаrish vа kеrаkli rаnglаrni tаnlаsh mumkin; - Oynaning o’ng tоmоnidа esа, kеrаkli pаnеl, rаnglаr, оb’еktni sоzlаsh vа diаlоg оynаsi jоylаshgаn; - Оynаning o’rtа qismidа ishchi muхiti bo’lib, undа bajaruvchi o’z ijоdini yarаtishi mumkin; - Pаnеlning yuqоri qismidа esа vаqtlаr shkаlаsi jоylаshgаn (Time line). ( 4-rasm). Flashdа chizish judа оnsоn. Buning uchun vositalar panelidagi qurollardan foydalanish kerak. 2-rasmda vositalar panelining umumiy ko’rinishi keltirilgan. 2-Rasm. Vositalar paneli. Flash fаyllаrini film (Movie) yoki «multik» dеb аtаsh mumkin. Chunki Flash dа vаqt shkаlаsi mаvjud bo’lib, undаgi chеksiz imkоniyatlаrdаn fоydаlаnish mimkin vа bu imkоniyatlаr аlbаttа vаqt bilаn bоg’liq bo’lаdi. Bajaruvchi yaratilgan multikni ishgа tushirishi, to’хtаtishi, bir kаdrdаn ikkinchi kаdrgа o’tishi, boshqa multiklarni ishga tushirishi va hakazolarni bajarishi mumkin. Flashda fayl quyidаgicha yaratiladi. Flashdа yangi yarаtilgаn fаyllаr .fla kеngаytmаli bo’lib, bu fayllarni translatsiya qilishi natijasida yakuniy .shf fаyli hоsil bo’ladi. Shundаn so’ng uni brаuzеrdа ko’rish mumkin. Undаn tаshqаri Flashdа yaratilgan faylni bаjаriluvchi .exe fаyli ko’rinishida ham tashkil qilish mumkin. Buning uchun yaratilgan Flashning faylini jack-kоdi bilаn gеnеrаtsiya qilish kerak. Undаn tаshqаri Flash faylini GIF tаsviri ko’rinishida ham sаqlаsh mumkin. Masalan: Eng оddiy multik qilish uchun biz «Овал» (O) vа «Выделение» ( ) dаn fоydаlаnishimiz mumkin. Buning uchun quyidagi harakatlar ketma-ketligini bajarilish kerak: «Овал» оlinib, оynаning chаp qismidа аylаnа yoki оvаl chizilаdi; «Выделение» tаnlаnib, chizilgаn shаkl chegarasi bilan аjrаtilаdi. Buning uchun shаklni to’g’ri to’rtburchаk ichiga оlinаdi. Bunda shakl ( ) yordаmidа to’g’ri to’rtburchak ichiga olinib ajratiladi (sichqonchaning chap tugmasi bosib turiladi) yoki shаklgа sichqоnchа ko’rsаtkichi kеltirilib, chаp tugmа ikki mаrtа bоsilаdi. Shаklning hаmmа qismi аjrаtilаdi; INSERT (вставка) mеnyusidаgi CONVERT to symbol (Конвертировать в символ ) belgilanib, diаlоg оynаsidаgi grаfik tаnlаnadi va ОK (Да) tugmаsi bоsilаdi (yoki F8 tugma bosiladi); 3- Rasm. Belgi (символ) turini tаnlаsh оynаsi Vаqt shkаlаsidаgi birоr kаdr (masalan 25-kadr) tаnlаnib (7-rasm), (shu kаdrdа sichqоnchа tugmаsi bоsilаdi) mеnyudаgi INSERT®keyframe (Ключевой фрейм) bоsilаdi (yoki F6 tugma bosiladi). Bu bilаn biz 25-kadrda аsоsiy kаdrni (Ключевой) hоsil qildik; Shаkl аjrаtiladi, (shаkl аtrоfidа hаvо rаng rаmkа pаydо bo’lishi kerak) va uni ishchi oynasining o’ng tоmоnigа surib o’tkаzilаdi; 4-Rasm. 25-kadrda (ключевой кадр) asosiy kadrni hosil qilish. Birinchi kаdrgа qаytilаdi (shаklni yanа chаp tоmоndа ko’rishi kеrаk). INSERT mеnyusidаn (yoki sichqonchaning o’ng tugmasi bosilganda paydo bo’ladigan kоntеkst mеnyusidаn) Creute montion tween (Создание движения ) tаnlаnаdi va Enter bоsilаdi. Mаnа оddiy multik hоsil bo’ldi. (5-Rasm). 5-Rasm. Aylananing haraktlanish multigi. 7. Multikkа yanа bir elеmеnt qo’shish mumkin. Buning uchun 25-kadr tаnlаnib, shаkl аjrаtilаdi. EFFECT diаlоgigа kirilаdi. Аgаr diаlоgdа kеrаkli buyrug’ini tоpish qiyin bo’lsа menudagi Windows®Panels®Effect ning o’ng tоmоnidаn tаnlаsh mumkin. Bu diаlоgdаgi Alfa (Прозрачность) pаrаmеtrini 0% gа tushuring. 6-Rasm. Alfa (прозрачность) gа kеltirish. Hоsil qilingаn filmni bоshqаttаn ishlаting. Flash dа fаqаt harakat uchun аsоsiy nuqtаlаrni bеrish kеrаk, оrаliq kаdrlаrdаgi hаrаkаtlаrni prоgrаmmаning o’zi bаjаrаdi. Аmmо kаdr оrаlig’idаgi hаrаkаtlаrni hаm hоsil qilish mumkin.
Flash dasturida animatsiyalar yaratish dasturi Shape Tweening usuli. Usul asosan obyekt formasi bir turdan ikkinchi turga o’zgarishga asoslangan. 1.Birinchi marta Oval instrumenti yordamida aylana chizib olamiz.Ellips emas balki aylana hosil bo’lishi uchun Shift tugmasi birbalikda bosib tortiladi. 2.Arrow elementini ishlating va timeline bo’limidan 30-kadrni tanlang.Bosh menyusidan Insert Keyframe(F6)buyrug’ini bajaramiz.Bu harakat bilan siz 30-kadrni kalit kadrga aylantirdik.E’tibor bering leneyka ustida kulrang rangda bo’yalib qoladi. 3.30-kadrda Rectangli(R)instrumenti yordamida aylananing chap qismida to’tburchak chizing.Arrov instrumentini tanlaymiz va aulanani belgilangan holda DELETE tugmasi yordamida o’chirib tashlaymiz. 4.Sichqoncha tugmasini 1-30 kadrlar orasida ikki marta ishlatamiz va hosil bo’lgan paneldan Tweening bo’limini tanlaymiz.Shape holatini o’rnatamiz. 5.Kadrda kursorni ornatgan holda ENTER tugmasini bosamiz va hosil bo’lgan animatsiyani ko’ramiz.Oxirgi natijani ko’rish uchun esaControl>Test Movie(CTRL+ENTER)buyrug’ini bajaramiz. Motion Tweening usulini yaratish uchun quyidagi usul obyekt xususiyatlarini boshqarish uchun xizmat qiladi.Eng oddiy foydalanish sifatida koordinata o’zgarishini keltirishimiz mumkin. ANIMATSION SIMVOL YARATISH. Macromedia Flashda ishni osonlashtirish va rolik o’lchamlarini yaxshilash uchun simvol tushinchasi kiritilgan. Simvol quyidagicha bo’lishi mumkin.Grafika(Graphic),tugma(button),animatsion rolik(movie clip),tovush(sound).Bu imkoniyat yatarilgan obtektlar bir necha marta foydalanish imkonini beradi.Flash filmlarini AVI formatiga o’tkazikishi ularning interaktivligini yo’qolishiga olib keladi.Shuning uchun ushbu variant keng tarqalmagandir.Flash filmlarini namoyish etishni yana bir turi mavjuddir.Bu variant Flash filmni animatsiyalashgan GFI formati ga o’tkazishdir.Bu holda eksportni ikki turi mavjud :har bir foydali animatsiyani bir kadrga mos keluvchi GFI fayllar to’plami ko’rinishida yoki bir animatsiyalangan fayl ko’rinishidadir. 1)movie klip tayyor animatsiyadan fodalanamiz.Buning uchun Shift tugmasini bosib turgan holda birinchi vaoxirgi kadrni tanlaymiz.So’ngra Edit>Copy Frames yordamida kadrlar nusxasini olamiz. 2)File New buyrug’i yordamida yangi simvol yaratamiz.Hosil bo’lgan muloqot oynasida Movie Clip holatini tanlaymiz va Name maydoniga unikal nom kiritamiz: ball clip 3)Yaratilgan Movie clip holatini tanlaymiz,birinchi kadrda kursorni o’rnatamiz vaoldin nusxalangan kadrlarni Edit>Paste>Frames(CTRL+ALT+V)buyrug’ida qo’yamiz.Yuqoridagi Scene 1 belgisini tanlang. 4)Window>Library (CTRL+L)buyrug’I yordamida Library panelini ishlatamiz.E’tibor bergan bo’lsangiz,panelda ikkita obyekt bo’lib ,birinchi obyekt ball clip –Movie clip va ikkinchi obyekt –ball –Graphik. 5)Shuni bilish lozimki ball –clip animatsiyadan biz uni obyekt sifatida bir necha foydalanishimiz mumkin.Paneldan obyektni tanlab,sichqoncha yordamida ishchi oynaga olib tashlaymiz va CRTL+ENTER ni bosamiz. Action Script da obyektlarni yaratish va bosgqarish. Dasturlash tillarida obyekt faqat shu obyektga qo’llanishi mumkin bo’lgan atributlar (xususiyatlar)to’plami va usullar ro’yxati bilan ifodalanadi.Har bir sinf obyektlari uchun o’z atributlar va usullar to’plami belgilangan.Masalan “tugma” obyekti uchun atributlar sifatida ishlatilishi mumkin.Ish oblastidan pastki qismida xususiyatlar inspektori paneli joylashgan,agar ish oblastida biror bir obtekt tanlanmagan bo;lsa yoki obyektlarumuman bo’lmasa u holda xususiyatlar inspektori formati avtomatik ravishda o’zgaradi.Butun hujjat uchun xususiyatlar inspektori formati ko’rsatilgan. Aniq obyekt-bu mos sinfning exzemplyaridir.Bir sinfning ikki exzemplyari bir biridan atributlar qiymatlari bilan farq qilishi mumkin.Obyekt ustida harakatlarni ifodalash shuningdek obyektning bo’ysinganligini ko’rsatish uchun odatda “nuqtali usul”qo’llaniladi. Obyekt ustidagi harakatlarni ifodalash shuningdek obyektning bo’ysinganligini ko’satish uchun oddatda “nuqtali usul”qo’llaniladi.Masalan button 1 tugmasiga On Prees usulini qo’llash kerakligini ko’rsatish uchun Button 1 on Prees konstruksiyasi ishlatiladi.Agar Button 1 tugmaning Clip 2 ga tegishligini ko’rsatish kerak bo’sa unda yozuv quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi; Clip 2 Button 1. Action Script da qo’llaniladigan obyekt modeli boshqa senariylar tillari obyekt modellariga ko’p jihatdan o’xshaydi (masalan:Java Script).Shu bilan birga ba’zi faxqlar ham mavjud .Ulardan asosiysi Action Script da obyektlar iyerarxiyasi Web brouzer oynasida tasvurlangan HTML hujjatiga nisbatan emas,balki Flash pleerga nisbatan quriladi. Yuqorida aytib o’tilgandek,istalgandek snariyda mavjud Flash pleer asos obyekt hisoblanadi.Keyingi darajada obyektlarning 4 sinfi joylashgan. -Movie (Film obyektlari); -Core (Yadro obyektlari); -Cleent /Server (Bajarishning klient-server muhiti obyektlari); -Authoring (Ishlab chiqish muhiti obyektlari); Movie sinfi obyeklari senariyda film elementlari orasidagi elemntlari orasidagi munosabatlarni (ya’ni film tuzilishini)tasavur qilish va shuningdek,film elementlari parametrlari vaxarakatini boshqarish imkonini beradi.Ushbu sinfga xususan quyidagi obyeklar kiradi: -button(tugma)-senariyda ifodalovchi obyekt,bunday obyekt uchun,masalan kiritish fokusini o’rnatish tartibi dinamik tarzda o’zgarishi mumkin; -movie clip (klip)- senariyda klipni ifodalovchi obyekt.Bunday obyektni ifodalash uchun ,masalan ichki kliplar soni dinamik tarzda o’zgarishi mumkin; -mouse(sichqoncha)-senariyda sichqoncha ko’rsatgichini ifodalovchi obyekt,u ko’rsatgich ko’rinishi va uslubini boshqarish imkonini beradi. -key(klaviatura)-senariyda filmni boshqarish uchun ishlatiladigan klvishlarni ifodalovchi obyekt. -color(rang)-sevariyda klip palitrasini va mos holda ushbu palitra o’zgarishini imkonini beruvchi obyekt. -sound(tovush)-senariyda tugma yoki klip bog’langan tovushli simvolni ifodalovchi obyekt. -stage(stol)-ishchi stoli ba’zi parametrlarini boshqarish uchun mo’ljallangan obyekt. -text Ficed(matn mydoni)-senariydagi dinamik Action Skript da Button va Movie clip sinflari obyrkylari orasido bo’lanish munosabatlari juda qiyin,ular bir filmdan ikkinchisiga oladi va hotto saxnadan saxnaga o’tganda ham o’zgarishi mumkin.Masalan,bir saxnada tugma klip tarkibida kirsa,ikkinchisiga klip tugmani “jonlashtirish” uchun ishlashyirilishi mumkin.Movie sinfini obyeklarini (Text Fieldan boshqa)Button va Movie klip obyeklariga nisbatan bo’ysingan deyish mumkin.Chunki ular Button va Movie klip obyeklari tarkibiga kirishi mumkin.Lekin aksincha emas. Etibor bering, Action Skript dakadr uchun ham film saxnasi uchun ham mos obyeklar sinfi yaratilmagan.Gap shundaki Action Skript da filmning ushbu elementlarini xususiyatlarini o’gartirishga yo’l qo’ymaydi.Siz senariy yordamida faqatgina kadrga uning nomi yoki raqami orqali murajaat qilishingiz shuningdek,uning yuklangan yoki yuklanmaganligini tekshirishingiz mumkin. Qoida ko’ra kadr yoki saxna harakatlar va usullar parametrlari sifatida ishlatiladi. Cori sinfi obyektlari film obyektlari bilan ishlash uchun mo’ljallangan va yordamchi rolini bajaradi.Agar film obyektlari boshqarishda(xususiyatlarni o’zgartirish)standart usullar etmasa,ularqo’lash mumkin.Cori obyektiga xususan quyidagi obyekylar kiradi: -matn (matematika)-senariyda sonly kattaliklar bilan ishlash qo’laniladigan obyekt.Action Skript tili boshqa sinflardan farqli ravishda Matn obyektida qo’llanishi cos usuli yordamida cosinus bevociya matn usuli yordamida qiymatini olish mumkin. -number (raqam)-raqamli qiymatli ba’zi maxsus operatsiyalarni bajarish uchun mo’ljallangan obyekt,masalan uning yordamida ba’zi diopozonlarda ko’proq sonlarni aniqlash mumkin. -string(satr)senariyda satrlar bilan ishlash uchun qo’llaniladigan obyekt. -date (sana)senariyda calendar sanalari va vaqt bilan ishlash uchun qo`llaniladigan ob`yekt. Client/server sinfi obyektlari XML tilida yozilgan hujjatlar bilan ishlash uchun mo`ljallangan. Ushbu ob`yektlarning ba`zilari XML hujjatlarini yuklanishi qayta ishlanishi va yuborilishini taminlasa boshqalari- sokketlar orqali bog`lanishga xizmat qiladi. Action Script shu orqali Flash filmlari saqlaydigan XML hujjatlarini serverli qayta ishlashni qo`llashni amalga oshiriladi. Glossariy Animatsiya (Анимация, Animation) - Bir necha tasvir yoki kadrlarni ko’rsatish orqali yaratiladigan harakat taqlidi. Televideniedagi multfilmlar animatsiyaning bir turidir. Kompyuterlardagi animatsiya ko’ptashuvchili taqdimotlarning eng asosiy tarkibiy qismlaridandir. Kompyuter monitorida ko’rish mumkin bo’lgan animatsiyalarni yaratish imkonini beruvchi ko’plab dasturiy qo’llanmalar mavjud. Animatsiya va video o’rtasidagi farqqa e’tibor bering. Video davom etuvchi harakatdan iborat bo’lib, diskret kadrlarga bo’lingan bo’lsa, animatsiya mustaqil rasmlar bilan boshlanib, ularni davom etuvchi harakat tasavvurini yaratish uchun birlashtiradi. Elektron matn (Электронная консультастия, Electronic text) – Axborot tizimining xotirasiga yozilgan matn (hujjatlar, kitoblar, oynomalar, ma’lumotnomalar va h.k.). elektron matnlar tizimlarda joylashgani sababli, o’quvchilar (foydalanuvchilar) oldida yangi imkoniyatlar ochiladi. Matnning ixtiyoriy tahlilini bajarish, kerak bo’lgan qatorlar, xatboshi, bo’lim va h.k.larni topish mumkin. Elektron pochta (Электронная почта, Electronic Mail) - tarmoqning eng ommaviy xizmat turi bo’lib, foydalanuvchilar o’rtasida elektron xabarlar almashish imkoniyatini beradi. Elektron pochta manzili (Электронный почтовый адрес, Electronic mail address) - elektron pochtaning har bir abonenti ega bo’lgan shaxsiy manzil. Tizimdagi foydalanuvchi nomi, @ belgisi va pochta serveri ishga tushirilgan kompyuter nomidan tarkib topgan ketma-ketlik bilan belgilanadi. Elektron pochta qutisi (Электронный почтовый яшик, Electronic mail box) - 1. Internet tarmog’i bo’ylab xabarlar jo’natish va qabul qilish uchun noyob tartib raqamidan (elektron pochta manzili) dan foydalanadigan dasturiy-texnika vositalari majmuasi. 2. Qabul qiluvchi so’ramaguncha elektron pochta xabari saqlanadigan serverdagi o’rin. Aksariyat hollarda pochta qutisidan erkin foydalanish uchun parol talab qilinadi. Fayl-server (Файл-сервер, File-server) - lokal tarmoqni tashkillashtirishning bir arxitekturasi bo’lib, umumiy resurslarni (fayllarni) saqlash, boshqarish, himoya qilish va ulardan foydalanishga ruxsat berish server zimmasiga yuklatiladi. Forum (Форум, Forum) - saytda suhbatlashish uchun uskuna. Forumdagi xabarlar pochta xabarlariga nimasi bilandir o’xshash, ularning har biri muallifga, mavzuga va xususiy mazmunga ega. Ammo xabarni forumga yuborish uchun hech qanday qo’shimcha dastur kerak emas, shunchaki saytda tegishli shaklni to’ldirish kifoya. Foydalanuvchi (Пользователь, User) - Kompyuterdan foydalanuvchi shaxs. Agar Kompyuter tarmoqqa ulangan bo’lsa, unga nisbatan tarmoq foydalanuvchisi termini ishlatiladi. Foydalanuvchi profili (Профиль пользователя, Structure of the user) - Kompyuter foydalanuvchisi kiritgan parametrlarni saqlovchi fayl. Bu parametrga ishchi stolni va tarmoqni sozlovchi ma’lumotlarni, dasturlarning shaxsiy parametrlarini kiritish mumkin. Foydalanuvchining lokal shakli (Локальный профиль пользователя, Local structure of the user) - foydalanuvchi tomonidan birinchi marta ishchi stantsiyaga yoki serverga murojaat qilinganda Kompyuter tomonidan avtomatik tarzda hosil qilinadigan avtorlashtirilgan yozuv. HTML tili (Язык NTML, Language HTML) - Web-sahifalarni yaratishda keng qo’llaniladigan til. Infraqizil nur (Инфракрасный луч, Infra-red beam) - qizil yorug’likning to’lqin uzunligidan katta to’lqin uzunlikka ega bo’lgan nur. Bu nur qabul qiluvchi va uzatuvchi qurilmalar yordamida tarqatiladi va qabul qilinadi. Lokal foydalanuvchi (Локальный пользователь, Local user) – tarmoqqa ulanmagan Kompyuter foydalanuvchisi. Ko’p holatlarda lokal foydalanuvchi deyilganada uyda Kompyuter bilan ishlovchilar tushuniladi. Lokal Kompyuter (Локальный компьютер, Local computer) – foydalanuvchi tomonidan tizimga ortiqcha cheklashlarsiz (masalan, lokal tarmoqqa yoki global tarmoqqa kirish) kirish mumkin bo’lgan Kompyuter. Bu Kompyuterga xos xususiyat unda kommunikatsion liniya, modem yoki tarmoq kartasi ishlatilmaydi. LMS (Learning management system) Ўқитишни бошқарувчи тизим (ЎБТ) - Веб муҳитида ўқув жараёнини ташкиллаштириш, бошқариш имкониятини берувчи вебга йўналтирилган дастурий мажмуа ҳисобланади. (Moodle, BlackBoard, eStudy ва бошқа тизимлар) tekshirish uchun foydalaniladigan jarayon. Masalan, olingan ma’lumotlarning yuborilgan ma’lumotlar bilan bir xilligini tekshirish; dasturning virusdan zararlanmaganligini tekshirish. Ma’lumotlarni elektron almashuvi (EDI, электронный обмен данными, Electronic Data Interchange - 1. Axborot tuzilmalashning kelishilgan standartidan foydalanib, bir Kompyuterdan boshqasiga elektron tarzda axborot uzatish. 2. Korxonalar orasida elektron shakldagi buyurtma, tasdiqlov va hisob raqamli-fakturalar kabi, hujjatlar bilan almashuv. Bu usuldan foydalanib kompaniyalar, tarmoqlarni ishchan o’zaro aloqada ishlash uchun qo’llashlari mumkin. Agar kompaniyalar orasidagi yozishma odatdagi hodisa bo’lsa, EDI hisob raqami va shartnoma kabi kata hajmdagi qog’oz hujjatlarni almashtirib katta hajmdagi axborotlarni uzatishni nazarda tutadi. EDI korporativ malumotlar bazalariga bevosita o’zgarishlar kiritilishini nazarda tutadi. Ma’lumotlarni yig’ish (Сбор данных, Data capture) - ma’lumotlarni yig’ib ularni Kompyuterga kiritish jarayoni. Ma’lumotlarni yig’ish avtomatik tarzda yoki qo’l mehnati bilan amalga oshiriladi. Ma’ruza (Лекция, Lecture) - o’quv materialini yoki masalani, mavzuni, bo’limni, predmetni tizimli va ketma-ketlikda bayon etish. Marker (Маркер, Marker) - tarmoqlarda tartiblangan ma’lumotlarning unikal ob’ekti yoki xabarni ifoda etadi. Bu ob’ekt yoki xabar doimiy ravishda uzellar o’rtasida aylanib, tarmoq holatini tavsiflab turadi; biror ma’lumotdagi qisqartirib yozish mumkin bo’lmagan ixtiyoriy matn, masalan, dasturlar tillarida o’zgaruvchilarning nomi, buyruqlar va komandalar; foydalanuvchining interfeysi uchun xos bo’lgan grafik ob’ektning ma’lum qismi bo’lib, uning o’lchami, shakli kabi parametrlarini o’zgartirish imkoniyati beradi. Masofadan o’qitish (Дистанционное обучение, Distance learning) - o’quv jarayoni zamonaviy axborot va telekommunikatsion texnologiyalarlar yordamida tashkil etilib, o’qituvchi va o’quvchi orasidagi masofa va munosabat e’tiborga olinmaydigan o’qitish. Masofadan o’qitish kurslari (Курсы дистанционного образования, Distance education course) - tartiblangan o’quv dasturi, ko’zlangan maqsad, egallanilishi kerak bo’lgan bilim, malaka, ko’nikmalar aniq belgilab qo’yilgan o’quv kursi. Kurslar axborot va kommunikatsion vositalar yordamida va malakali o’qituvchilar yordamida tashkillashtiriladi. Masofadan o’qitishning pedagogik texnologiyalari (Педагогические технологии дистационного обучения, Pedagogical technologies of distance learning) - o’qitishning usul va uslublari majmuasi bo’lib, o’quv-tarbiyaviy jarayonni amalga oshirish masofadan tashkil etiladi. Masofadan o’qitishning tashkiliy ta’minoti (Организационное обеспечение дистанционного обучения, Organizational maintenance of istance learning) - o’qitish davrida o’quvchi va o’qituvchi orasida tashkil qilinadigan bevosita munosabat. Media (Медиа, Media) - elektron texnologiyalar vositasida axborotni tashuvchi yoki saqlovchilar. Masalan, matnni - kitob, qo’llanma, CD orqali, tovushni –audiokasseta, radio va teleko’rsatuvlar orqali, tasvirni videokasseta, teleko’rsatuvlar orqali uzatish va tarqatish mumkin. Metama’lumotlar (Метаданные, Metadata) - biror ma’lumotning (faylning) sarlavhasi, mavzusi, avtori, hajmi, kalit so’zlari kabilardan iborat axborot. Metaqidiruv tizimi (Метапоисковая система, Metacrawler) - foydalanuvchining so’rovini bir necha qidiruv serverlariga jo’natib, natijani gipermurojaatdan iborat ro’yxat shaklida ifoda etuvchi tizim yoki server. Bu tizim o’zining indekslangan ma’lumotlar bazasiga ega bo’lmaydi. Moderator (Moderator, Moderator) - elektron konferentsiyalarni hamda tarqatmalar ro’yxatini boshqaruvchi inson. Uning funktsiyalariga konferentsiyada ishtirok etishga ruxsat berish, materiallarni chop etish, ishtirokchilarni mavzudan chetlashishlarini nazorat qilish kabilar kiradi. Moderator (Модератор, Moderator) - 1. Forum, teleanjuman va chatlarda qoidalarga rioya qilishni nazorat qiluvchi etakchi. Odatda teleanjuman qoidalari juda oddiy: spam, fleym va anjumanga tegishli bo’lmagan mulohazalar man etiladi. Moderator, zarur bo’lganda ishtirokchilarga nisbatan ma’muriy choralar ko’rishi mumkin – tartibbuzarlarni ogohlantirishdan tortib ma’lum xabarlarni o’chirish yoki hatto ba’zi foydalanuvchilar uchun erkin foydalanishni man etishgacha. 2. Kataloglarda moderator – u yoki bu mavzu bo’limiga javobgar shaxs. U sayt mavzusi va katalog bo’limining mosligini tekshirib turadi. Ba’zan (agarda bu katalogda axborotni joylashtirish shartlari bilan belgilangan bo’lsa) moderator saytlar mazmuni bilan tanishib chiqadi. Modul (Модуль, Module) - biror o’quv materialini tashkil qiluvchi tarkibiy bo’laklar. Monitor (Монитор, Monitor) yoki Displey (Displey, Display) – ekranda tasvirni aks ettiruvchi ixtiyoriy qurilma. Tasvir ekranda nuqtalarning yoritilishidan hosil qilinadi. Offlayn (Оффлайн, Off-line) - tarmoqqa ulanmagan (avtonom) holatda ishlash tartibi. Offlayn texnologiyalari (оффлайновые технологии, offline technologies) - ma’lumotlar va xabarlar almashuvida, sezilarli asinxronlikka yo’l qo’yadigan, axborot makonidagi xabarlar kommunikatsiyasi vositalari: tarqatish ro’yxatlari, yangiliklar guruhi, web-forumlar va h.q. Onlayn (онлайн, online) - 1. On-line. Sizning Kompyuteringiz xost - tizim bilan ulangan marom, hamda Kompyuteringiz FTP-server, WWW-server, BBS va boshqa umumiy foydalanish mumkin bo’lgan tizim bilan ulanganda bevosita xizmatni taqdim qilish. O’zgacha qilib aytganda, foydalanuvchi bilan bevosita o’zaro aloqada ishlash maromi (foydalanuvchi talabnomalarini paket ishlash tizimlaridan farqli). 2. On-line (sifat). - elektron, tarmoqli nashrlarga, ma’lumotlar bazalariga nisbatan. Masalan, online magazine - tarmoq jurnali; - online documentation – tarmoq dasturining ichiga o’rnatilgan elektron shakldagi hujjatlar; online help – ichiga o’rnatilgan aytib turish. Onlayn (Онлайн, On-line) - tarmoqqa ulangan holatda ishlash tartibi. Onlayn texnologiyalar (онлайновые технологии, online technologies) - tarmoq axborot fazosida, haqiqiy vaqtda axborotni sinxron almashuvini ta’minlab beruvchi, xabarlarni kommunikattsiya vositalari: «suhbat kanallari» (chatlar), audio- va videokonferentsiyalar va boshqalar. Oyna (Окно, Window) - ekranning to’g’ri to’rtburchak shaklida chegaralangan qismi bo’lib, unda dasturlarning ishlashi yoki jarayonlarning borishi ifoda etiladi. Windows operatsion tizimi muhitida bir vaqtda bir qancha oynalar bilan ishlash mumkin. Oyna bilan bajarish mumkin bo’lgan amallarga oynani yopish, bir joydan boshqa joyga ko’chirish, o’lchamini o’zgartirish, yig’ishtirish kabilarni kiritish mumkin. Ro’yxatga kiritish (регистрация, registration) - foydalanuvchilarni ro’yxatga olish va ularga dasturlar va ma’lumotlarni ishlatishga huquq berish jarayoni. Ayrim web -saytlar foydalanuvchilarga qg’shimcha xizmatlarni olish va pullik xizmatlarga obuna bo’lish uchun ro’yxatdan o’tishni, ya’ni, o’zi haqida qandaydir ma’lumotlarni xabar qilishni (anketa tg’ldirishni) va login va parol olishni taklif qiladilar. Ro’yxatga kiritish varaqasini to’ldirganingizdan so’ng, sizning ma’lumotlaringiz sayt egalariga kelib tushadi. Foydalanuvchi ro’yxatdan o’tganda, uning uchun «akkaunt» (account) deb ataluvchi – hisob yozuvi yaratiladi, foydlanuvchiga tegishli turli axborot saqlanadi, masalan, sayt uchun uning sozlashlari, pullik xizmatlarni iste’mol qilgani haqida ma’lumotlar va boshqalar. Ro’yxatga olingan fayllar turi (Зарегистрированный типа файлов, Registered type of the files) - tizimli reestrga kiritilgan fayllar turi bo’lib, ular Kompyuterga o’rnatilgan dasturlar tomonidangina anglanadi. Sahifa (страница, page) - noyob manzilga ega bo’lgan, ko’rish dasturi yordamida ochib ko’rilishi mumkin bo’lgan hujjat. WWW sahifalardan iborat. Odatda, bu matn, grafika, tovush, video yoki animatsiya, boshqa hujjatlarga gipermurojaatlarni o’z ichiga olgan ko’ptashuvchi hujjatlardir. Taqdimot (Презентация, Presentation) - diagramma, jadval, matn va boshqa ko’rinishdagi ma’lumotlarni maxsus dasturlardan foydalangan holda displey, videoproektor kabilarda namoyish qilish uchun tayyorlash. Tarmoq (Сеть, Network) - o’zaro ma’lumotlar almashish imkoniyatiga ega bo’lgan Kompyuterlar yoki qurilmalar guruhi. Videokonferentsaloqa (Видеоконференцсвязь, Video conferencing) – real vaqtda ma’lum masofadagi ikki guruh orasida audio- va video ma’lumotlarni almashishni ta’minlash imkoniyatini beruvchi elektraloqa va kompьyuter tarmoqlari xizmati. Videokonferentsiya (Видеоконференция, Video conference) - Videokonferentsaloqa yordamida tashkil qilinadigan o’qituvchi va o’quvchi orasidagi interaktiv faoliyat. Virtual (виртуальный, virtual) - voqeiy bo’lib ko’ringan, biroq vazifalari boshqa moslamalar tomonidan bajariladigan funktsional moslama ta’rifi. Web - server (web- сервер, web-server) Web – hujjat (web- документ, web-dokument) - 1. Odatda, maxsus murojaat HTML (Hypertext Markup Language) tilidagi hujjat. Web - hujjat Umumjaxon tarmog’i asosini tashkil qiladi. Ular gipermatndan iborat bo’lib, foydalanuvchiga ajratib ko’rsatilgan so’z yoki jumlaga qaratib, ma’lumotlarni o’qish, hujjatning boshqa qismiga yoki ayni hujjat bilan gipermurojaat yordamida bog’langan boshqa web – hujjatga o’tish imkonini beradi. Web -hujjat, shuningdek, matn, tasvir, tovushlarni mujassamlovchi gipermuhit ma’lumotni ham o’z ichiga olishi mumkin. web –hujjatni ochish, ularni o’qish yoki aks ettirish Internet brauzerlari yordamida amalga oshiriladi. Web - hujjat tushunchasi « web-sahifalar» va « web-saytlar» tushunchalari bilan chambarchas bog’liq. Web - sayt statistikasi (статистика web сайта , web) - saytlar egalariga saytda tashrifchilar soni, qaysi bo’limlar eng ko’p mashhur bo’lgan va boshqa narsalarni bilish imkonini beradi. Web -sahifa nomi (название web-страницы, webpage title) - web – sahifani aynanlashtiruvchi tavsiflovchi matn. Ochiq sahifa nomi web - brauzeri oynasining sarlavha qatorida aks etiriladi. Web-dastur (Web- приложения, Web-program) - Web-serverlarda ayrim amallarni avtomatlashtirish maqsadida qo’llaniladigan dasturiy vositalar. Dasturlar mijozserver arxitekturasida yaratiladi. Bunday dasturlarga: ISAPI, CGI, ASP, JSP, WAPlarni kiritish mumkin. Web-interfeys (web- интерфейс, web-interface) - foydalanuvchiga web - brauzer orqali turli dasturlar bilan o’zaro ishlash imkonini beruvchi interfeys (masalan, o’z buyurtmasini boshqarish Internet do’konida yoki tarmoq printerini sozlash). Web - interfeyslarining qulayligi shundaki, ular bitta ofisda joylashmagan xodimlarga birgalikda ish yuritish imkonini beradi. Masalan, web - interfeyslar turli ma’lumotlar bazalarini to’ldirish yoki Internet OAV da materiallarni chop etish uchun ishlatiladi. Web-server (Web- сервер, Web-server) - www doirasida faoliyat ko’rsatuvchi server. Web-sahifalarni saqlaydi hamda tashqi serverlardan kelayotgan so’rovlarga javob beradi. Web-usta (web – мастер, webmaster) - 1. Web-sahifalarni loyihalashtirish, yaratish va bezash bilan shug’ullanuvchi shaxs. Web - usta Internet texnologiyalari bo’yicha bilimlar majmuasi va rassom-bezaklovchi tajribasiga (kompozitsiya, dizayn) ega bo’lishi lozim. 2. Saytning tashqi ko’rinishi va ishi uchun javobgar kompaniya xodimi. Web - usta deganda turli-tuman majburiyatlar doirasi tushuniladi – kichik oddiy sayt uchun sahifalashtiruvchidan tortib dizayner va tizim ma’murigacha. Internet foydalanuvchilari uchun web - usta bu sayt va kompaniya domeniga bog’liq barcha masalalar bo’yicha aloqada bo’ladigan shaxsdir. WWW (Всемирная Паутина, World Wide Web) - Internetning xizmat turi bo’lib, dunyo bo’ylab joylashgan Web-serverlardagi ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatini beradi; Internetda mavjud bo’lgan elektron hujjatlar orasida gipermurojatlarni tashkillashtiruvchi xizmat. Xavfsizlik (Безопасность, Safety) - Kompyuter va tarmoqdagi ma’lumotlarni buzilish va yo’qolishdan saqlash hamda foydalanuvchilar uchun chegaralangan foydalanish huquqini belgilash. Xavfsizlik (безопасность, security) - 1. Tizim yoki tarmoq axboroti muhofazasini, saqlanishi, ishonchliligini va puxtaligini ta’minlash qobiliyati. 2. Obektning tasodifiy va ataylab qilingan tahdidlarga qarshi tura olish qobiliyati. Xavfsizlik ma’muri (администратор безопасности, security administrator) - ma’sul mansabdor shaxs. U o’rnatilgan ish maromi doirasida ikki davrda o’z vakolatlariga muvofiq belgilangan tartibda axborot bo’yicha ish olib boradi. Ya’ni, u ham axborot muhofazasi bilan muntazam shug’ullanadi, ham axborotlashtirish obekti (ma’lumotlarni uzatish tarmog’i) ni sanoat miqyosida ishga solish va uni ishlatish bosqichlari davrida zarur muhofaza darajasini ta’minlash bo’yicha ish olib boradi. Xavfsizlik obekti (объект безопасности, security object) - tizimning passiv tizimlashgan tashkil qiluvchisi. Unga xavfsizlik uslubiyati qo’llaniladi. Xost (Хост, Host) - maxsus Kompyuter yoki ularning guruhi bo’lib, Internetga to’g’ridan-to’g’ri ulanadi. Tarmoqdagi boshqa Kompyuterlarga o’z resurslaridan foydalanish imkoniyatini beradi. Xosting (Хостинг, Hosting) - mijozlarning Web-saytlarini Web-serverlarda joylashtirish va doimiy ravishda faoliyat yuritishini ta’minlash xizmati. Adabiyotlar: 1. M. Aripov, A. Haydarov “Informatika asoslari 2. Ahmedov, N. Tayloqov “Informatika” 3. S.S. G’ulomov, A. T. Shermuhammedov, B. A. Begalov “Iqtisodiy Informatika” 4. Abdukodirov A.A., Kuznеtsov E.I. Xisoblash matеmatikasi 5. va programmalashtirishdan laboratoriya ishlari. T: Ukituvchi, 6. 1987.–168 b. 7. Yusupov Sh., Abduraximov N.. Norton Commander va 8. NortonUtilities dasturlari. T:, “Mеxnat”,- 1994 9. Abdukodirov A.A. EXM – Algoritm – Dastur. T.: Ukituvchi, 1991. – 64 b. 10.Figurnov I.E.. IBM PC dlya polzovatеlya. Izdaniе shеstoе, 11.pеrеrabotannoе i dopolnеnnoе.-Moskva, 1995 g., 432 str. Download 0.81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|