Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

Temir birikmalari
Tabiatda uchrashi. Temir qadimdan ma’lum bo’lgan elementlardan biridir. Bu metal to’grisida ma’lumotlar eramizdan oldingi 2500-3000 yil ilgari uchragan. Temir eng ko’p tarqalgan kimyoviy elementlardan biri hisoblanadi. Uning yer po’stlog’idagi mol ulushdagi miqdori 2% ga ga boradi. U tuproq, har xil minerallar, gemoglobin, xlorofil tarkibida bo’ladi. Temirni kometalarda, saturn halqasida va quyoshda borligi aniqlangan. Temir erkin holda meteoritlar tarkibida uchraydi.
Temirning eng muhim rudalari. Magnitli temirtosh yoki magnetit Fe₃O_4, bunda temirning miqdori 73 % ga boradi. Qizil temirtosh yoki boshqacha gematit- Fe₂O₃ (60%) va qo’ng’ir temirtosh yoki limonit Fe₂O₃ *nH₂O (60%). Temir shpati yoki FeCO₃-siderit ham ma’lum. Eng ko’p uchraydigan birikma temirli kolchedan yoki pirit FeS₂.Temir gemoglobinning asosiy qismi hisoblanadi.
Fizik xossalari. Kimyoviy toza temir oq kumushsimon metall. U alyuminiydan bir oz qattiqroq. Oltin va kumushga nisbatan yumshoq.
Temirni to’rtta allotropik shakl o’zgarishlari ma’lum. Bularga ,  ,  va - temirlar kiradi.  temir 769^o C gacha ,  temir esa 910 ^oC gacha , - temir 1400 ^oC va  -(to’rttnchi shakl o’zgarish) 1510 ^oC gacha mavjud. Agar temir tarkibida C,Si, Mn bo’lsa allotropik shakl o’zgarishlar aralash holida bo’ladi.
Toza temir suyuqlanish harorati 1539^oC, lekin 600^oC da yumshoq bo’lib qoladi. 1000^o C da sim qilib cho’zilishi va bir-biriga ulanishi mumkin.
Olinish usullari. Laboratoriya sharoitida temir uning tuzlari eritmalarini elektroliz qilib olinishi mumkin. Buning uchun temir(II) yoki temir (III) xlorid eritmasi elektroliz qilinadi. Agar elektroliz oddiy sharoitda o’tkazilsa, olingan temir tarkibida ko’p vodorod eriydi. Jarayonni yuqori haroratda olib borib katodda temirni toza qavatini hosil qilish mumkin. Bunda ularni tarkibida vodorod bo’lmaydi.
Temir oksididan vodorod bilan qaytarib:
Fe₂O₃ + 3H₂ = 2Fe + 3H₂O
Havosiz joyda pentakarbonil temirni qizdirish orqali:
[Fe(CO)₅] = Fe + 5CO
Texnikada temir rudalaridan cho’yan olinadi. Uning suyuqlanish harorati 1100^oC. Cho’yan tarkibida 95% temir, 1,7% dan ortiq uglerod hamda oltingugurt, fosfor, kremniy va marganes bo’ladi. Domna jarayonida quyidagi reaksiyalar sodir bo’lib cho’yan hosil bo’ladi:
3Fe₂O₃+CO= 2Fe₃O₄ + CO₂
Fe₃O₄+CO=3FeO+CO₂
FeO+CO=Fe+CO₂