Aniq tabiiy va jismoniy madaniyat

I Bob. Elektr zaryadi, unung ikki turda uchrash va kvantlanish hossalari

1. 
   Elektromagnit to’lqinlar, elektromagnit to’lqin tenglamasi, tarqalish tezligi
   

VAKUUMDA ELEKТR MAYDONI. Elektr zaryadining ikki turi mavjud, ular shartli ravishda (+) va (-) deb ataladi. Bir xil ishorali zaryadlar bir-birini itaradi, har xil ishorlari esa o’zaro tortishadi. Elektr zaryadlarini elementar zarralar yoki zaryad, deb aytish mumkin. Bu zaryadni ye deb belgilaymiz. Istalgan q zaryad elementar zaryadlarning yig’indisidan iborat, deb hisoblash mumkin: q=±Ne. Elektr zaryadlari yo’qolishi va yana paydo bo’lib turishi mumkin. Sistemaning umumiy zaryadi o’zgarmaydi. Bu elektr zaryadining saqlanish qonunidir. ZARYaDLARNING O’ZARO ТA’SIRI. KULON QONUNI. Nuqtaviy zaryadlarning o’zaro ta’sir kuchi 1785 yilda Kulon aniqlagan qonunga bo’ysinadi. Agar zaryadlangan jismning o’lchamlari shu jismga masofaga nisbatan kichik deb qaralsa, bunday zaryadlangan jism nuqtaviy zaryad, deb ataladi г Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qilishiga vosita bo’lgan materiya turi elektr maydoni deyiladi. Fazo orqali o’zaro bir-biridan biror masofada turgan elektr zaryadlari uzaro ta’sirlashadi. Bunday o’zaro ta’sir faqat elektrostatik maydon orqali amalga oshadi. H.B sistemasida Kulon qonuni quyidagicha: 2
ELEKТR MAYDONI. MAYDON KUChLANGANLIGI. Zaryadlarning o’zaro ta’siri elektr maydon vositasida amalga oshiriladi. Har qanday zaryad o’z atrofida fazoning hossasini o’zgartiradi, bu fazoda elektr maydonini hosil qiladi. Sinash zaryadi qsin yordamida nuqtaviy zaryad q paydo qilgan maydonni tekshirish mumkin: 2 - chizma (1) (1) Agar q'sin q"sin...f', f" … ta’sir etsa, (1), formuladan barcha sinash zaryadlar uchun f/qsin nisbat elektr maydonini harakterlovchi kattalik bo’ladi: qсин E  f / (2) elektr maydonining kuchlanganligi deb ataladi. (1) ni (2) ga qo’ysak: r r r E   2 4 0 1  (3) Ye= 9-109 v/m q qc r f Gauss sistemasida 9 2 5 E  f / qсин  310 /100  310 sgse (2) la natijadan 1sgseE birlik=3- 104 v/mta. teng. (2)dan: f  qсин  E (4) MAYDONLAR SUPERPOZITSIYaSI DIPOL MAYDONI. Zaryadlar sistemasi maydonining kuchlaNganligi sistema tarkibidagi zaryadlarning har biri hosil qilgan maydon kuchlangan-liklarining vektor yig’indisiga teng: Ye=Ye1+Ye2+Yez+... = E ; (1) (1) Bu elektr maydonlarining superpozitsiya (ustma-ust tushib qo’shilish) prinsipi, deb ataladi. Elektr dipolining maydon kuchlanganligini topish uchun superpozitsiya prinsipidan foydalanamiz. Elektr dipol, deb kattaligi teng bo’lgan ikkita har xil ishorali nuqtaviy zaryadlar +q va -q dan iborat sistemaga aytiladi. Bu zaryadlar orasidagi masofa l (3- chizma). Ikkala zaryad orqali o’tuvchi to’g’ri chiziq dipol o’qi deyiladi. 3 – chizma a) Dipol o’qida Ye+ va Ye- vektorlar qarama-qarshi yo’nalgan. Natijaviy kuchlanganlik Ye11 modul bo’yicha Ye+ va Ye- vektorlar ayirmasiga teng bo’ladi:  (2) Maxrajdagi l / 2 ni r ga nisbatan hisobga olamiz. (6)
dipolning elektr momenti deb ataladi. b) Dipol o’qiga perpendikulyar chiziqda Ye+ va Yeteng: w=2w_е=2w_м=эе₀Е²=мм₀Ҳ² (7)
Bundan  (6) Agarda kvadrupol deb ataladigan zaryadlar sistemasining kuchlanganligi tezroq 5 l /r ga proporsional kamayadi. Oktupolda l/^ra proporsional kamayadi. KUChLANGANLIK ChI3BQLARI. KUChLANGANLIK VEKТORINING OQIMI. Ye-vektorlar to’plami elektr maydon kuchlaNganligi vektorining maydonini tashkil qiladi. 4 - chizma Birorta sirt orqali o’tayotgan chiziqlarning to’la soni: bo’ladi. F dan Ye vektorning oqimi Ф E dS S   n bo’ladiEski maydonlar, aksincha, to’satdan g’oyib bo’lishmadi, ular uzoq masofalarga ajralishdi. Aslida esa, magnit maydonning o’zgarishi elektr maydonini hosil qiladi va elektr maydonini o’zgarishi magnit maydonni yaratadi, shunday elektr va magnit maydonlarining o’zgarishi kombinatsiyasi o’zini o’zi qo’llab-quvvatlaydi va antenna zaryadiga hech boglik bo’lmaydi1.
Antennadan uzoq bo’lmagan maydonlar yaqin maydon deyiladi va o’ta murakkab hisoblanadi, lekin bizni ular bilan ishimiz yo’q. Biz asosan antennadan uzoqda joylashgan maydonlar bilan qiziqamiz o’ biz aniqlagan), ular radiatsiya maydoni deyiladi. Elektr maydon liniyalari halka shaklini yaratadi, 4.3 a-rasmdagi kabi, va oldinga harakatni davom ettiradi. Magnit maydon liniyalari ham epik halka namoyon qiladi, lekin ular ko’rinmaydi, chunki ular sahifaga perpendikulyardir. Garchi liniyalar faqatgina manbadan o’ng tarafda ko’rsatilgan bo’lsada, maydonlar boshqa yo’nalishga harakatlana oladi. Maydon kuchlari tebranuvchi zaryadlarga nisbatan perpendikulyar yo’nalishlarda eng katta qiymatga ega bo’ladi; va tebranuvchi zaryadlar yo’nalishi bo’ylab ular 0 ga tushadi --- 4.3 a-rasmdagi antennaning pastki va tepa qismida1. O‘zgaruvchan magnit maydonda turgan karakatsiz o‘tkazgichda induksiya EYuK ning vujudga kelishi xaqida yukorida fikr yuritilgan edi. Lekin elektr toki vujudga kelishi uchun zaryad tashuvchilarni xarakatga keltiruvchi tashki kuchlar mavjud bo‘lmogi kerak. Unda mazkur xolda elektronlarni qanday kuchlar xarakatga keltiradi, degan savol tugiladi. Tabiiyki, bu kuch issikdik jarayonlariga xam, kimyoviy jarayonlarga xam bog‘liq emas. U Lorens kuchi xam emas. Chunki u xarakatsiz zaryadga ta’sir etmaydi.



1