Aniq va tabiiy fanlar metodikasi kafedrasi
ning planetar modeli va uning kamchiligi
Download 4.05 Mb.
|
1.05.majmua kimyo-2023
ning planetar modeli va uning kamchiligi. 1911 yili Rezerford ko`pgina tajriba natijalarini tahlil qilib, atomning planetar modelini yaratdi. Bu modelga muvofiq atomning markazida butun massasi yigilgan musbat zaryadli yadro joylashgan bo`lib, uning atrofida elektronlar huddi Quyosh planetalari singari aniq orbitalar bo`ylab harakatlanadi. Butunicha olib qaraganda atom neytral bo`lgani uchun atom ichidagi elektronlar soni, yadro zaryadi singari Mendeleev davriy sistemasidagi tartib nomeriga teng bo`ladi. Masalan, vodorod atomi (1H1) ning yadrosi atrofida 1 elektron, geliy atomi (2He4) ning yadrosi atrofida 4 elektron, natriy atomi (11Na23) ning yadrosi atrofida 11 elektron, uran atom (92U235) ning atrofida 92 elektron aylanadi. Bu model atom tuzilishini o`rganishda muhim qadam bo`ldi.
Rezerfordning atom planetar modeli atomning barqarorligini va uning atomi chiziqli spektr nurlanish qonuniyatini tushuntirishga ojizlik qildi. Bunday atom nurlanishi bilan atomning planetar tuzilishi o`rtasidagi ziddiyatdan iborat muammoni birinchi bo`lib daniyalik buyuk fizik Nil`s Bor echishga muvaffaq bo`ldi. Rezerfordning atom tuzilishining yadro-planetar modeli. Atom tuzilishi to’g’risidagi to’g’ri tushunchalarning yaratilishida Rezerford va uning shogirdlari Geyger hamda Marsdenlar tomonidan o’tkazilgan tajriba natijalari ya‘ni turli moddalarda a-zarrachalarining og’ishi muhim rol oynadi. Radioaktiv manbadan chiqayotgan a-zarrachalar oqimi tor tirqish orqali oltin folgaga yuboriladi. A-zarrachalarni yuziga ZnS yoki K2 [PtC16] qoplangan fyuorestsirlovchi aylanma ekranda qayd qilinadi. A-zarrachalarning yoyilishini kuzatuvchi Rezerford tajribasi 1-rasmda keltirilgan. Oltin folgasidan o’tayotgan a-zarrachalarning ko’pchilik qismi yoyilmasidan o’tadi. Faqat ularning bir qismigina ma‘lum darajada yoyiladi, hatto ulardan ayrimlari butunlay qarama-qarshi tomonga (orqaga) yo’naladi va ekranda chaqnash kuzatiladi. Qarama-qarshi tomonda vujudga keladigan chaqnashlar soni a-zarrachasi yo’liga qoyilgan folganing qanday metalldan tayyorlanganligiga bog’liq bo’ladi. Bir xil sharoitda o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, metall massasi qancha katta yoki metallning tartib nomeri qanchalik katta bo’lsa teskari tomonga yo’nalgan a-zarrachalar soni shuncha ko’p bo’ladi. Masalan: bir minutda alyuminiy plastinkasidan qaytgan a-zarrachalar soni-3 ta, temirda-10, misda-15, kumushda-27, qalayda-34, platinada-63 va x.kazolarga teng bo’ladi. Juda katta energiyaga va sekundiga un minglar kilometr tezlikka ega bo’lgan a-zarrachalarining to’g’ri yo’lini butunlay teskari tomonga o’zgartirishi kutilmagan hodisa bo’lib, hammani xayratga soldi. Tajriba natijalarini eshitgan Rezerford bu mening hayotimdagi eng kutilmagan voqeadir va bu papiros qog’oziga qaratib otilgan o’qning undan qaytib o’zingni yarador qilishi kabi kutilmagan xodisalar deydi. Muayyan miqdordagi proton va neytronga ega zarrachalar sinfi deb hisoblangan atom yadrosi deyiladi nuklidga aylanadi. Ba'zi kamdan-kam holatlarda qisqa umrli ekzotik atomlar paydo bo'lishi mumkin, bunda boshqa zarralar nuklon o'rniga yadro bo'lib xizmat qiladi. Yadrodagi protonlar soni uning zaryad soni deb ataladi Z (\\ displaystyle Z) - bu raqam Mendeleev elementlarining davriy jadvaliga kiradigan elementning tartib raqamiga tengdir. Yadrodagi protonlar soni neytral atomning elektron qobig'ining tuzilishini va shuning uchun tegishli elementning kimyoviy xususiyatlarini aniqlaydi. Yadrodagi neytronlar soni bunga deyiladi izotop raqami N (\\ displey uslubi N). Bir xil proton va turli xil neytronlarga ega yadrolarga izotoplar deyiladi. Bir xil miqdordagi neytronlarga ega, ammo har xil protonli yadrolarga izotonlar deyiladi. Izotop va izoton atamalari ko'rsatilgan yadrolarni o'z ichiga olgan atomlarga nisbatan, shuningdek bitta kimyoviy elementning kimyoviy bo'lmagan turlarini tavsiflash uchun ham qo'llaniladi. Yadrodagi nuklonlarning umumiy soni uning massa soni deb nomlanadi. A (\\ displey uslubi A) ( A \u003d N + Z (\\ displey uslubi A \u003d N + Z)) va davriy jadvalda ko'rsatilgan o'rtacha atom massasiga teng. Bir xil massa soniga ega, ammo turli proton-neytron tarkibiga ega bo'lgan nuklidlar odatda izobarlar deyiladi. Har qanday kvant tizimi singari, yadrolar ham hayajonlangan holatda bo'lishi mumkin va ba'zi holatlarda bunday holatning umri yillar davomida hisoblab chiqiladi. Bunday hayajonlangan holatlarga yadroviy izomerlar deyiladi. Download 4.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling