Anton Chexov. Garov (hikoya) Garov I

---

Anton Chexov. Garov (hikoya) 
Garov 
I 
Kuzning qorong'i tuni. Keksa bankir oʻz kabinetida u burchakdan bu 
burchakka yurarkan, o'n besh yil muqaddam, kuzda uyida ziyofat 
berganini eslaydi. Oʻsha ziyofatda ko‘p aqlli kishilar yigʻilgan va qiziq 
suhbatlar qurilgandi. Voqean, gap o‘lim jazosi ustida boʻldi. Oralarida 
talay olim va jurnalistlar boʻlgan mehmonlarning aksari o‘lim jazosiga 
salbiy munosabatda boʻldilar. Ular bu usulni eskirgan, nasroniy davlatlar 
uchun nobop va gʻayriaxloqiy deyishdi. Ulardan ayrimlarining fikricha, 
hamma joyda o'lim jazosini umrbodlik qamoq bilan almashtirish kerak 
emish. 
- Men sizlarga qo'shila olmayman, – dedi mezbon bankir. - To‘g‘ri, oʻlim 
jazosini ham, bir umrlik qamoqni ham tatib ko'rmaganman, biroq, 

---

mulohaza qilinsa, menimcha, o'lim jazosi qamoqqa koʻra axloqiyroq va 
insoniyroq. Qatl birdaniga joningni oladi, umrbodlik qamoq - asta-
sekinlik bilan joningni uzoq yillar davomida sug'urib oladi. Qay bir jallod 
odamiyroq? Sizni bir necha daqiqada mahv etadiganimi yoki joningizni 
uzoq yillar sekin-astalik bilan sug'urib oladiganimi? 
- Unisi ham bunisi ham axloqqa birdek zid, - dedi mehmonlardan 
kimdir, - chunki maqsad-u nishon o'sha-o'sha - joningdan judo etish. 
Davlat - Xudo emas. U, istaganida qaytara olmaydigan narsani tortib 
olishga haqli emas. 
Mehmonlar orasida yigirma besh yoshlar chamasi yurist yigit bor edi. 
Undan fikrini so'raganlarida, shunday dedi: 
- O‘lim jazosi ham, bir umrga ozodlikdan mahrum etish ham birdek 
g'ayriaxloqiy, lekin agar menga tanlash imkoniyati berilganida edi, 
albatta, ikkinchisini tanlagan bo'lardim. Yashash, harqalay, umuman 
yashamagandan yaxshiroq-da. 
Qizg'in bahs boshlandi. U paytlar yoshroq va qiziqqon boʻlgan bankir 
birdan g'azabga minib mushtini stolga qarsillatib urdi-yu yosh yuristga 
qarab qichqirdi: 
- Bekor aytasiz! Ikki million tikib garov oʻynaymanki, siz kazemat'da 
besh yil ham oʻtira olmaysiz! 
- Agar gapingiz jiddiy boʻlsa, -javob qildi yurist, -garov o'ynaymanki, 
besh yil emas, o'n besh yil o'tiraman. 
- O‘n besh yil? Kelishdik! - hayqirdi bankir. - Janoblar, men ikki million 
tikaman! 
-Roziman! Siz ikki million tikasiz, men esa ozodligimni! - dedi yurist. 
Shu tariqa bu yovvoyi, mantiqsiz garov oʻynaldi! U paytlar oʻz 
millionlarining sanog‘ini bilmagan tantiq va havoyi bankir garovdan 
xursand boʻlib ketdi. Kechki ovqat ustida u yuristning jigʻiga tegdi: 
- Es-hushingizni yig‘ing, yigitcha, hali fursat bor. Men uchun ikki million 
arzimas narsa, biroq siz umringizning eng goʻzal uch-to'rt yilini boy 
berishingiz mumkin. Atay "uch-to'rt yil” deyapman, chunki bundan ortiq 
oʻtira olmaysiz. Yana shuni ham unutmangki, ey toleyi past odam, 
ixtiyoriy qamoq majburiy qamoqdan ko'ra ancha mashaqqatli boʻladi. 
Har daqiqada erkinlikka chiqishingiz mumkinligi fikr-u yodingizni band 
etib, kazematdagi hayotingiz zaharga aylanadi. Sizga achinaman! 
Endi bankir u burchakdan bunisiga yurib, bularning barini xotirlar va 
oʻzini savolga tutardi: 
- Shu garov kimga kerak edi? Yurist o'n besh yillik hayotini 
yo'qotishidan, men esa ikki millionni suvga oqizishimdan nima foyda? 
Bu bilan odamlarga oʻlim jazosi yomon-u umrbodlik qamoq yaxshi 

---

ekanini isbotlab boʻladimi? Yoʻq va yana yoʻq. Boʻlmagan gap, 
ahmoqona ish. Men - badavlat odamning injiqligini namoyish etdim, 
yurist esa pulga oʻchligini... 
Keyin u yuqorida bayon qilingan kechadan so'ng yuz bergan voqyealarni 
yodga oldi. Yurist qamoqni bankirning bogʻida qurilgan fligel'lardan 
birida qattiq nazorat ostida oʻtashiga qaror qilingan edi. Shartlashuvga 
koʻra, u o'n besh yil davomida fligel ostonasini hatlab chiqish, tirik 
odamlarni ko'rish, inson ovozini eshitish hamda maktub va gazetalar 
olishdan mahrum boʻlishi kerak edi. Unga cholg'u asbobini saqlash, 
kitob o‘qish, yozish, vino ichish va tamaki chekishga ruxsat etildi. Tashqi 
olam bilan u, shartga binoan, shuning uchun atayin qoʻyilgan kichkina 
darcha orqali va faqat sas-soʻzsiz aloqa qila olar edi. Barcha zarur 
ashyolar - kitoblar, notalar, vino va hokazolarni u xat orqali istalgan 
miqdorda, lekin faqat darcha orqali olishi mumkin edi. Bitimda qamoq 
muddati qat'iyan yakka holda o‘talishiga doir barcha mayda-chuyda 
tafsilotlargacha qayd qilingan boʻlib, yuristga roppa-rosa oʻn besh yil, 
ya'ni 1870-yil 14-noyabr soat 12 dan 1885-yil 14-noyabr soat 12 ga qadar 
hibsda o'tirish majburiyatini yuklardi. Yurist tarafidan shartlarni 
buzishga har qanday urinish, bu hatto muddat tugashiga loaqal ikki 
daqiqa qolganida sodir etilgan taqdirda ham, bankirni unga ikki million 
toʻlash majburiyatidan ozod qilardi. 
Qamoqning birinchi yilida yurist, uning kalta-kulta xotiralariga 
qaraganda, yolg'izlik va zerikishdan qattiq qiynalgan. Uning fligelidan 
kecha-yu kunduz betinim royal tovushi eshitilib turdi! U vino va 
tamakidan voz kechdi. 
Vino, yozgan edi u, istaklaringni qoʻzgʻatadi, istaklar esa tutqunning 
birlamchi dushmanlaridir; qolaversa, yaxshi vino ichsang-u hech kimni 
koʻra olmasang, bundan yomoni yoʻq. Tamakini esa xona havosini 
bulg'aydi, deb rad qilibdi. Birinchi yili yuristga asosan yengil-yelpi 
mazmunli kitoblar yuborildi: ishqiy sarguzashtlar haqidagi romanlar, 
jinoyat ishlariga doir va fantastik hikoyalar, komediyalar va hokazo. 
Ikkinchi yilga borib fligelda musiqa tovushi o‘chdi, yurist esa o'z 
xatlarida faqat klassik adiblar asarlarini yuborishlarini talab qilardi. 
Beshinchi yili yana musiqa yangray boshladi va mahbus vino soʻradi. 
Darchadan mo'ralab uni kuzatganlar, u butun yil bo‘yi faqat yeb-ichgani, 
to'shakda yotgani, tez-tez esnagani, jahli chiqib oʻzi bilan oʻzi 
gaplashganini aytishardi. U kitob oʻqimay qo'ydi. Goho tunlari o'tirib 
yozishga tushar, uzoq yozar va saharga yaqin yozganlarining barini 
mayda-mayda qilib yirtardi. Bir necha bor uning yig'laganini ham 
eshitishibdi. 
Oltinchi yilning ikkinchi yarmida tutqun zoʻr berib tillarni, falsafa va 
tarixni oʻrgandi. Bu ilmlarga shunchalik mukkasidan ketdiki, bankir u 
so'ragan kitoblarni topib yetkazishga bazo'r ulgurardi. To'rt yil 
mobaynida uning talabi bo'yicha qariyb olti yuz tom kitobni kiritib 

---

berdilar. Bu orada bankir oʻz mahbusidan quyidagi mazmunda xat oldi: 
"Muhtaram zindonbon! Sizga bu satrlarni olti tilda bitmoqdaman. Ularni 
bilimli kishilarga ko'rsating. Oʻqib koʻrsinlar. Agar ular bitta ham xato 
topa olishmasa, yolvoraman, bogʻda miltiq otishsin. Men bundan 
mehnatlarim zoye ketmaganini anglayman. Barcha asrlar va 
mamlakatlarning daholari turli tillarda soʻzlashadilar, ammo ularning 
barchasi dilida bir xil o't yonadi. O, ularni tushuna boshlaganim 
sababidan qalbimda naqadar ilohiy baxtni his qilayotganimni bilsangiz 
edi!" Tutqunning xohishi bajo keltirildi. Bankir bog'da ikki marta o'q 
uzishga buyruq berdi. 
O'ninchi yildan keyin yurist stol yonida qimir etmay o'tirdi va faqat 
injilni mutolaa qildi. To'rt yilda olti yuztacha aqli donishlar kitobini o‘qib 
tushirgan odamning tushunish oppa-oson boʻlgan yupqaroq kitobga 
qariyb bir yil sarflagani bankirga g'alati tuyuldi. Injildan so'ng dinlar 
tarixi va ilohiyot faniga navbat yetdi. 
Qamoqning so'nggi ikki yilida mahbus favqulodda koʻp, pala-partish 
o'qidi. U goh tabiiy fanlar bilan mashg'ul boʻlar, goh Bayron yoki 
Shekspirni so'rab qolardi. Ba'zan u xatlarida bir paytning oʻzida ham 
kimyo, ham tibbiyot qoʻllanmasi, ham roman, ham allaqanday falsafiy 
yoki diniy risola yuborishlarini talab qilardi. Uning mutolaasi, go'yo 
dengizda cho'kkan kemalarning bo'laklari orasida suzib yurgan va oʻz 
hayotini saqlab qolmoq uchun, hali u hali bu boʻlakka tarmashayotgan 
kimsani eslatardi! 
@essesertifikatmilliy 
II
Keksa bankir bularning barini eslarkan, oʻyga toldi: 
"Ertaga soat o'n ikkida u erkinlikka chiqadi. Shartga muvofiq, unga ikki 
million toʻlashim lozim. Lekin, agar toʻlasam, men butunlay xonavayron 
bo'laman..." 
Oʻn besh yil burun uning millionlarining sanog'i yo'q edi, endi boʻlsa 
oʻzidan so'rashga ham qo'rqadi - pullari ko'pmi yoki qarzlarimi? 
Qimorga oʻxshagan birja oʻyinlari, tavakkal oldi-sotdilar va qariligida 
ham uni tark etmagan qiziqqon fe'li alaloqibat ishlarini tanazzulga 
sudragan va qo'rquv bilmas, oʻzbilarmon, mag'rur korchalonimiz 
endilikda qimmatbaho qog'ozlar narxlari har ko'tarilib-pasayganida zir 
titraydigan oʻrtamiyona bankirga aylangan edi. 
-La'nati garov! - g'ijindi chol, nochorlikdan boshini changallarkan. - Bu 
odam nega o'lmay qoldi? U endigina qirqqa kirdi. Mening bor-budimni 
shilib oladi, uylanadi, hayot zavqini suradi, birjada o'ynaydi, men esa 
qashshoqlar kabi uni hasad bilan kuzataman va undan har kuni: 
"Baxtiyor hayotim uchun sizning oldingizda qarzdorman, ruxsat eting, 

---

sizga ko'mak beray!" degan so'zlarni eshitib yuraman. Yo'q, bunisi 
ortiqcha! Xonavayron va sharmanda boʻlishdan qutulib qolishning 
yagona chorasi - bu odamni oʻldirish! 
Soat uchga bong urdi. Bankir atrofga quloq tutdi: uyda hamma uxlagan, 
tashqaridan sovuqqotgan daraxtlarning sasi eshitiladi faqat. U, tovush 
chiqarmaslikka tirishib, poʻlat sandigʻidan o'n besh yil ochilmagan eshik 
kalitini oldi va paltosini egniga ilib, uydan chiqdi. 
Bog' zim-ziyo va sovuq edi. Yomg'ir yog'ardi. Achchiq namchil shamol 
bogʻ aro uvullab kezar va daraxtlarga tinchlik bermasdi. Bankir butun 
quvvatini ko'zlariga yig'di, biroq na zaminni koʻra oldi, na oq haykallarni, 
na fligelni va na daraxtlarni. Fligel yoniga yaqinlashgach, u ikki marta 
ovoz chiqarib qorovulni chaqirdi. Javob bo'lmadi. Aftidan, qorovul bu 
rasvo havodan yashirinib, oshxonadami yoki qishki gulzordami uxlab 
qolgan bo'lsa kerak. 
“Agar oʻz niyatimni bajo qilishga jur'atim yetsa, -oʻyladi chol, - birinchi 
navbatda qorovul shubha ostida qoladi”. 
U qorong'ida zinapoya va eshikni paypasladi va fligel dahliziga kirdi, 
so'ng yana paypaslay-paypaslay torgina yoʻlakka oʻtib, gugurt chaqdi. Bu 
yerda tirik jon yo'q edi. Kimningdir koʻrpa-yostiqsiz karavoti turar, 
burchakda cho‘yan pechka qorayib ko'rinardi. Tutqunning xonasiga olib 
kiradigan eshikdagi muhr butun edi. 
@essesertifikatmilliy 
Gugurt cho'pi oʻchgach, chol hayajondan titray-titray kichkina 
darchadan mo'raladi. 
Mahbusning boʻlmasida sham xira yonib turardi. Uning oʻzi stol yonida 
oʻtirgan ekan. Uning faqat yagʻrini, boshidagi sochlari va qoʻllari 
ko'rinardi xolos. Stolda, ikkita yumshoq kursi va gilamda, stol yonida 
ochiq kitoblar betartib yotardi. 
Besh daqiqa oʻtdi hamki mahbus qimir etmasdi. O'n besh yillik qamoq 
qimirlamay o'tirishga o'rgatgan edi uni. Bankir barmoqlari bilan 
derazani chertdi, biroq tutqun bu tiqillashga biron-bir harakat bilan 
javob bermadi. Shunda bankir eshik muhrini ohista buzdi va kalitni qulf 
tirqishiga soldi. Zanglab yotgan qulf boʻgʻiq tovush chiqardi, eshik 
gʻijirladi. Bankir hayrat aralash qichqiriq va oyoq tovushini eshitishni 
kutgan edi, ammo uch daqiqa oʻtsa-da, eshik ortida hamon osoyishtalik 
edi. U xonaga kirishga jazm etdi. 
Stol yonida qimirlamasdan, boshqa odamlarga o'xshamaydigan bir kishi 
o'tirardi. Bu teri qoplangan skelet boʻlib, uzun qattiq sochlari va paxmoq 
soqoli bor edi. Uning yuzi sarg‘ish, tuproq tusiga oʻxshash, chakkalari 
ichiga kirib ketgan, yagʻrini uzun va ensiz, sersoch boshini tutib turgan 
qoʻli esa shu qadar oriq va ingichka ediki, qaraganing sari vahima 

---

bosardi. Sochlari allaqachon kumushday oqargan, chollarnikidek ozg'in 
yuziga qarab uning bor-yo‘g‘i qirq yoshga kirganiga ishonging kelmasdi. 
U uxlardi... Egik boshi qarshisida, stol ustida mayda xat bilan nimalardir 
yozilgan bir varaq qog'oz yotardi. 
"Notavon kimsa! - dedi ichida bankir. - Millionlarni tush ko'rib uxlab 
yotgan bo'lsa ajabmas! Bu chalamurdani to'shakka irg‘itib, yostiq bilan 
yengilgina bo‘g‘sam bormi, eng haqparvar ekspertiza ham zoʻrlik 
alomatlarini topa olmaydi. Lekin avval o'qib koʻray-chi, nimalarni 
yozdiykin u..." 
@essesertifikatmilliy 
Bankir stoldan qog'ozni olib, quyidagilarni o'qidi: 
"Ertaga soat o'n ikkida men ozodlikka chiqaman va odamlar bilan 
muloqotda bo'lish huquqiga ega bo'laman. Biroq, bu xonani tashlab 
ketish va quyoshni ko'rishdan av. val bir necha og'iz so'z aytishni lozim 
topdim. Sof vijdon bilan va meni koʻrib turgan parvardigor guvohligida 
e'tirof etamanki, men sizlarning kitoblaringizda bu dunyoning baxt-
saodati deb atalgan ozodlikdan ham, hayotdan ham, tansihatlikdan ham 
jirkanaman. 
Men o'n besh yil dunyo hayotini sinchiklab oʻrgandim. Toʻgʻri, men 
zamin va odamlarni ko'rmadim, ammo sizlarning kitoblaringizda 
xushta'm sharoblarni no'sh etardim. qo'shiqlar kuylardim, oʻrmonda 
bug'u va yovvoyi qobonlarni ov qilardim, ayollarga koʻngil qo'yardim... 
Sizlarning daho shoirlaringiz sehri ila yaralgan osmoniy sanamlar tunlari 
huzurimga kelib, kishini sarxush qiluvchi g'aroyib ertaklarni soʻzlab 
berishardi. Sizlarning kitoblaringizda men Elbrus va Monblan' 
cho'qqilariga yuksalib, u yerdan tongda quyosh chiqishini va oqshomlari 
osmon, ummon va tog' cho'qqilarini olovrang shafagʻi-la toʻldirganini 
tomosha qildim; u yerda turib boshim uzra, bulutlarni tilgancha 
chaqmoqlar chaqqanini ko'rdim; yashil oʻrmonlar, dalalar, daryolar, 
koʻllar, shaharlarga boqdim, nastarinlar nag'masi va podachilar 
sibizgʻasidan taralgan kuylarni tingladim, Tangri haqida suhbatlashmoq 
uchun huzurimga uchib kelgan ajoyib iblislarning qanotlarini qo'lim 
bilan ushlab ko'rdim... Sizlarning asarlaringizda tubsiz jarliklarga 
quladim, mo'jizalar bunyod etdim, oʻldirdim, shaharlarni yakson qildim, 
yangi dinlarga da'vat etdim, butun-butun podshohliklarni zabt qildim... 
Kitoblaringiz meni donishmand qildi. Tinim bilmas inson tafakkuri 
asrlar bo‘yi yaratgan hamma narsa siqilibezilib, mening bosh chanog'im 
ostida mo‘jaz guvala holiga kelgan. Bilamanki, sizlarning hammangizdan 
aqlliroqman. 
Biroq men sizlarning kitoblaringizdan nafratlanaman, dunyoning butun 
baxt-saodati va donishmandligidan jirkanaman. Qanchalik mag'rur, oqil 
va go'zal bo'lmang, o'lim sizlarni dala sichqonlari qatorida yer yuzidan 
supurib tashlayajak, sizlarning avlodlaringiz, tarixingiz, daholaringizning 

---

abadiyati esa qora buyug‘da halok bo'lajak yoki yer shariga qo'shilib 
kulga aylanajak. 
Sizlar aqldan ozib, toʻgʻri yoʻldan adashgansiz. Yolg'on ni haqiqat deb 
qabul qilasiz, badburushni esa goʻzal hisob laysiz. Agar qandaydir holat 
ta'sirida olma va apelsin daraxtlarida toʻsatdan mevalar oʻrniga qurbaqa 
va toshbaqalar bitsa yoki atirgullardan terga botgan aygʻir bo‘yi anqisa, 
bunga hayron qolgan boʻlur edingiz, shu singari, osmonni yerga 
almashgan sizlarga boqib, men ham hayratdaman. Men sizlarni 
anglashni xohlamayman. 
Sizlar nimalar hisobiga yashasangiz, o'shalardan jirkanishimni amalda 
isbotlash maqsadida, bir paytlar men misoli jannatni orzu qilgandek orzu 
qilgan va endilikda nafratimni qoʻzgʻatadigan oʻsha ikki milliondan voz 
kechaman. Ularga egalik qilish haqqidan oʻzimni mahrum etish uchun 
men bu yerni shartlashilgan muddatdan besh soat oldin tark etgum va 
shu tariqa shartnomani buzgum..." 
Bularni o'qib chiqqach, bankir qog‘ozni stolga qo‘ydi, gʻalati odamning 
boshidan o'pdi va yigʻlagancha fligeldan chiqdi. Ilgari hech qachon, hatto 
birjada katta pul yutqazgan paytlarida ham oʻz-oʻzidan bu qadar 
jirkanmagan edi u. Uyiga kelib oʻrniga yotdi, biroq hayajon va koʻz 
yoshlari anchagacha uyqu bermadi... 
Ertasiga ertalab qo'rqib ketgan qorovullar yugurgilab kelishdi va fligelda 
yashab yurgan kimsa darchadan bog' tomon oshib oʻtgani va darvozadan 
chiqib allaqayga g'oyib boʻlganini xabar qilishdi. Bankir o'sha zahoti 
xizmatkorlarini yoniga olib fligelga kirdi va oʻz tutqunining qochib 
ketganiga amin bo'ldi. Ortiqcha gap-so'zlarga oʻrin qoldirmaslik 
maqsadida u stoldan voz kechish haqidagi qog'ozni oldi va xonasiga 
qaytib, uni po'lat sandiq ichiga yashirib qo'ydi. 
1888-yil. 
@essesertifikatmilliy