Arab tilshunosligi. Kufa va basra maktablari

ARAB TILSHUNOSLIGI
Reja:
1.Arab tilshunosligining ikki maktabi.
2. Leksikografiya masalalari.
3.Arab tilshunoslik tarixi.
Arab xalifaligida tilshunoslikning paydo bo’lishi va rivojlanishi Hindistondagi kabi, amaliy ehtiyojlar bilan bog’lanadi. Ya‘ni bu davrda eski yodgorliklar va Qur‘on tili bilan jonli arab tili (shevalari) orasida katta farqlanish yuzaga keladi.
Bir tomondan musulmon dunyosining muqaddas diniy kitobi bo’lgan «Qur‘on»ni tushunarli qilish, undagi so’zlarni to’g’ri va aniq talaffuz qilish, ikkinchi tomondan, klassik arab tilini shevalar ta‘siridan saqlash maqsadida arab olimlari til masalalari bilan jiddiy shug’ullanishga kirishdilar.
Arab tilshunosligi o’z taraqqiyoti davrida hind va yunon tilshunosligi yutuqlariga, O`z ananalariga tanqidiy va ijobiy yondashgan. Arablar o’z tillarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ulardan foydalanganlar.
VII-VIII asr arab tilshunosligining dastlabki markazlari Iroqning Basra va Kufa shaharlari hisoblangan. Basra va Kufa shaharlarida ikkita lisoniy maktab tashkil topgan bo’lib, ular o’rtasida tilshunoslikning ko’pgina masalalari yuzasidan «fikrlar jangi», qizg’in bahslar, munozaralar olib borilgan.
Ushbu lisoniy munozaralar tilshunoslik fanining markazi Arab xalifaligining poytaxti bo’lgan Bog’dod shao`riga ko’chirilgandan so’ng to’xtagan.
Arab tilshunosligining asoschilaridan biri Basra grammatika maktabining vakili Xalil al - Farohidi (taxminan 718-791y) birinchi arab tili lug’atini yaratdi. U lug’atini «Kitobul ayn» («Ayn harfi kitobi») deb nomlab, unda grammatikaga oid muhim fikrlarni bayon etdi. Shuningdek, olim «Kitobul avomil» («Boshqaruvchilar kitobi») nomli asarni ham yozdi. Ammo bu asarlar bizgacha yetib kelmagan.
Xalil al - Farohidining shogirdi, mashhur arab tilshunosi, kelib chiqishiga ko’ra fors basralik Amir bin Usmon Sibavayxiy (733 yilda vafot etgan) o’zining salmoqli «Al - kitob» asarini yaratdi. Muallif ushbu asarda o’zigacha bo’lgan barcha tadqiqotchilarning ta‘limotlarini, fikrlarini, qarashlarini umumlashtiradi. U arab tili grammatikasining tugal va mukammal ko’rinishini taqdim etadi. Ushbu asar har ikkala: Basra va Kufa maktabi vakillari tomonidan bir xilda yuqori baholangan va qadrlangan.
Kelib chiqishiga ko’ra yunon Abu-Abayda (770-837) noyob so’z va ibora, ifodalarning keng qamrovli lug’atini tuzadi.
Bog’dodlik hind Sag’ani (1181-1252) 20 tomlik lug’at yaratadi va uni «To’lqinlar toshqini» deb nomlaydi.
Misrlik ibn Mansur (1232-1311) katta hajmdagi salmoqli lug’at tuzib, uni «Arab tili» deb ataydi.
Sherozlik fors Feruzobodi (1329-1414) 60 tomlik lug’at tuzgan va uni «Qomus» (Okean) deb nomlagan. Bundan keyin yaratilgan ko’plab lug’atlar ham «Qomus» nomi bilan ataladigan bo’lgan.
Arab leksikografiyasida lug’atlar mazmuniga ko’ra olti guruhga bo’linadi: 1. To’liq izohli lug’atlar. 2. Predmet lug’atlari (masalan, hayvonlar bilan bog’liq lug’atlar va b). 3. Sinonimlar lug’ati. 4. Noyob so’zlar lug’ati. 5. ¤zlashgan so’zlar lug’ati. 6. Tarjima lug’atlari.
Arab leksikografiyasi Sharq - Eron, Turkiya, qisman hind xalqlariga ham, Yevropa xalqlariga ham katta ta‘sir ko’rsatdi.
Arab tilshunoslari, yunon tilshunoslaridan farqli, fonetika masalalariga g’oyat sezgirlik bilan munosabatda bo’lganlar. Ular tovush va harfni, yunonlardan farqli, qat‘iyan farqlaganlar. Shuningdek, harf termini bilan faqat yordamchi so’z va affikslarnigina emas, balki nutq tovushini, aloma termini bilan esa tovushning yozuvdagi ko’rinishini, ya‘ni harfni ifodalaganlar.
Arablar unli va undosh tovushlarni farqlab, undoshni mohiyat, unlini esa o’tkinchi deb ta‘riflaganlar va arab so’zlarida (o’zaklarida) undosh tovushlarning asosiy rol o’ynashini ta‘kidlaganlar. Qiyoslang: kitob, kotib, kutub. Shunga ko’ra ular uch undoshli o’zaklarni alohida ajratganlar.
Arab tilida o’zak 3 (ba‘zan 4) undoshdan iborat bo’lib, so’z va so’z formalarini yasash paytida bu undoshlar orasidagi unli tovushlar o’zgartiriladi (kitob, kotib, kutub). So’zning bunday tuzilishi fleksiya (egilish) haqidagi ta‘limotni yaratishga olib keldi. Shunga ko’ra arab - yahudiy filologiyasida o’zak, so’z yasovchi elementlar tushunchasi bilan birga fleksiya haqidagi tushuncha ham paydo bo’ldi.
Arablar, hindlar kabi, tovushlarni akustik va fiziologik belgilariga ko’ra farqlaganlar. Nutq a‘zolari sifatida og’iz bo’shlig’i, burun bo’shlig’i va bo’g’iz hisoblangan. Nutq tovush-larini hosil qilishda bo’g’iz, til, tanglay, milk, tish, lab xizmat qilishi ta‘kidlangan.
Arab tilshunosligida sintaksis masalalari, hind va yunonlardagidek, grammatikaning eng bo’sh bo’limi hisoblangan. Shunga qaramasdan arablarda sintaksisning tekshirish ob‘ekti sifatida gap, gapning struktur-semantik tahlili kuzatiladi. Ular gapning kamida ikki so’zdan-ikki otdan yoki ot va fe‘ldan iborat bo’lishini, bu so’zlar o’rtasidagi sub‘ekt - predikat munosabatining o’rganilishini to’g’ri ta‘kidlaydilar. Gaplarning tuzilishiga ko’ra otli, fe‘lli va holli turlarga bo’linishini qayd etdilar. Otli gaplarning ot so’zdan boshlanishini (masalan, Zayd turibdi), fe‘lli gaplarning esa fe‘l so’zdan (masalan, turgan Zayd) boshlanishini aytadilar.
Otli gapning egasi mubtado (mubtado), kesim esa habar (xabar) deb nomlanadi.
Gapning ikkinchi darajali bo’laklari sifatid 1)to’ldi-ruvchi, 2) hol va 3) izohlovchilar ko’rsatiladi.
So’zlar o’rtasidagi sintaktik munosabatga xizmat qiluvchilar sifatida moslashuv, boshqaruv va bitishuv olinadi. Otli gaplarda ega kesim bilan moslashadi.
Arab tilshunoslari morfologiyada, Aristotel kabi, uchta so’z turkumini-ismun (ot), fe‘lun (fe‘l) va harfun (yuklama, yordamchi so’zlar va affikslarni) ajratadilar. Otni keng ma‘noda olib, uning tarkibiga ot, sifat, olmoshlarni ham kiritadilar.
Otlarni atoqli va turdosh otlarga, turdosh otlarni esa aniq va mavhum otlarga ajratadilar. Otlarning son, egalik, kelishik kategoriyalari ancha mukammal tasvirlanadi. Otlarning kelishik kategoriyalari sifatida tushum kelishigi (-ni), jo’nalish kelishigi (-ga, -ka, -g’a), o’rin va payt kelishigi (-da), chiqish kelishigi (-dan) va birgalik kelishigi (bila) qayd etiladi. Qaratqich kelishigi alohida izofa hodisasi sifatida tushuntiriladi. Bosh kelishik haqida so’z yuritilmaydi.
Arab grammatikasining morfologiya qismi Sibavayxiy asarida puxta ishlab chiqilgan. Aniqrog’i, u morfologiyaga oid quyidagi masalalarni tadqiq qiladi: 1. So’z turkumi. 2. ¤zakning tuzilishi. 3. Ot va ularning tasnifi. 4. Fe‘l va uning shakllari va boshqalar.
Tayanch so’zlar: Arab tilshunosligining tuzilishi; rasmul xat (grafika), tajvid (orfoepiya), sarf (morfologiya), naxv (sintaksis), ilmul Luga(t) kitobi. Arab tilshunosligining tuzilishi; rasmul xat (grafika), tajvid (orfoepiya), sarf (morfologiya), naxv (sintaksis), ilmul Luga(t) (leksikografiya va leksikologiya), ilmu – l-manoiy (semasiologiya), ilmu-l-bayon (uslubshunoslik) va boshkalar. Arab tilining izohli lugatlari. Arab tilshunosligining tilshunoslik tarixida tutgan o’rni. Olamlarni yaratgan, oxirgi payg‘ambarini islom bilan xushnud qilgan hamda O‘zining nazdidagi din islom ekanligiga rozi bo‘lgan zot Allohga behisob-beadad hamd-u sanolar bo‘lsin. Qurayshlarning sayyidi, arablarning eng fasohatlisi bo‘lgan hamda ikki dunyoning chirog‘i bo‘lib dunyoni munavvar qilgan payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga cheksiz-cheksiz durud-u salovatlar bo‘lsin.
Arab tili somiy tillar oilasiga mansub bo‘lib, uning adabiy til normasi johiliyat davrida shakllangan. Uning taraqqiyoti uch bosqichga bo‘linib o‘rganiladi: qadimgi, klassik va hozirgi zamonaviy arab tili.
Klassik arab tili islom bayrog‘i ostida Yaqin va O‘rta Sharqqa, Markaziy Osiyo va Afrikaning ko‘p qismiga tarqaldi. Bunda albatta, sahobalarning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Keyinchalik, u O‘rta Osiyoda uzoq vaqtlargacha xalqaro va bilim tili bo‘lib keldi. Bu tilda davlat dasturlari olib boriladi va hikmatlarga to‘la asarlar yoziladi. Shulardan Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Muhammad Xorazmiy va Mahmud Zamaxshariy kabi o‘zlarining chuqur ilmiy mulohazalari bilan dunyo fanining ravnaqiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan fan daholari, buyuk vatandoshlarimiz ham shu tilda samarali ijod qilishgan. Klassik til hozirgi arab tilining shakllanishi uchun zamin bo‘ldi.
Hozirgi zamon adabiy arab tili Arabiston yarim oroli va undan shimolroqdagi hamda Shimoliy va Sharqiy Afrikadagi yigirmadan ortiq davlatlarning rasmiy tili hisoblanadi. Qadimgi tilining ba’zi yodgorliklari bizgacha yetib kelgan. Tadqiqotchilar shu yodgorliklardagi yozuvlar asosida uning grammatik qurilishini va qisman so‘z boyligini aniqlashga muvaffaq bo‘lishgan.
Klassik arab tilining namunalari esa bizgacha juda ko‘p miqdorda yetib kelgan. Unda mukammal grammatik qurulishga ega bo‘lgan, keng leksik tarkibli, johiliy davri nazmi va ta’sirdor qabilalar lahjalari nodir xususiyatlarini o‘zida umumlashtira olgan boy tilni ko‘rish mumkin. Arab davridagi haq dinni izlovchilarning nazmida:
Klassik arab tili takomilida arab qabilalari lahjasida eng e’tiborlisi quraysh lahjasi hisoblangan. Chunki ularning zamini Makkai mukarrama bo‘lgan. Makkai mukarramada esa, ulug‘ Qur’oni karim nozil bo‘lgan. Qur’oni karim arab tilida, quraysh lahjasida nozil bo‘lgan. Uning arab tilida nozil bo‘lganiga Alloh taoloning kalomida bir necha o‘rinlarda zikr qilingan. Alloh taolo Shuaro surasi 7-oyatida shunday marhamat qiladi:
(Barcha) shaharlar onasi (Makka ahlini) va uning atrofidagi kishilarni ogohlantirishingiz uchun va shubhasi yo‘q «to‘planish kuni» (qiyomat kuni)dan ogohlantirishingiz uchun Biz Sizga mana shunday arab tilidagi Qur’onni vahiy qildik. (U kunda) bir guruh jannatda bo‘lsa, bir guruh do‘zaxdadir. Shu bois, Muqaddas Kitobni to‘g‘ri tushunish, uni anglash uchun arab tilini o‘rganishnish, xususan sarf va nahv qoidalarining ahamiyati beqiyosdir. Zero, arab tilini bilmaslik emas, aksincha bilib, unda xato qilgan insonlar malomat qilingan.
Abu Tib aytadilar: “Bilginki, arablarning kalomiga xalal yetkazgan va o‘rganishi eng ehtiyoj sezilarli narsa bu e’robdir. (E’rob bu – kalimaning oxiridagi harakat) Rivoyat qilinadiki, bir kishiRasululloh salallohu alayhi vasallam huzurlarida so‘zlayotib, lahn (xato) qiladi. Shunda u zot:
Ya’ni, “Birodaringizni to‘g‘ri yo‘lga yo‘llab qo‘ying, batahqiq u adashdi”, dedilar. Yoqut aytadilar: “Umar ibn Xattob raziyallohu anhuning oldilaridan kamon otishni yaxshi bilmaydigan bir qavm o‘tib qoldi. Ularga tanbeh berdilar, ular aytishdi: “Biz ta’lim oluvchi qavmmiz”. Umar raziyallohu anhuning g‘azablari keldi va dedilar: “Albatta, sizlarning tilingizdagi xatolaringiz kamon otishdagi xatolaringizdan ko‘ra yomonroqdir”. Sababi, haligi kamon otayotgan qavm arab tili qoidasiga zid qilib gapirishgan. Shu bois, Hazrat Umarning jahllari chiqadi.

Hazrat Umar davrlarida u zotga voliylardan biri maktub yozadi va unda lahn qiladi. Bu Umar raziyallohu anhuga xush kelmaydi. Ibn Qutayba aytadilar: “Bir a’robiy bir muazzinning bunday deyayotganini eshitib qoladi:

Muazzin رَسُولُ so‘zini nasb (fatha harakati)da o‘qiydi. Haligi eshitib turgan kishi a’robiy bo‘lsada, ajablanib: “Sho‘ri qurigur, bu nima qilyapti o‘zi?”, deydi. Bir a’robiy bozorga kirib bozorchilarni lahn qilayotganini eshitib qoladi va “Subhanalloh, lahn qilishyapti. Biz esa lahn ham qilmaymiz, foyda ham ko‘rmaymiz”, deydilar. Ya’ni ular shuncha xato qilishsa ham, foyda ko‘rib yotishibdi. Biz esa to‘g‘ri so‘zlab, foyda ko‘rishni bilmaymiz deyishgan.

Asmoiy aytadilar: “To‘rt kishi na hazlida ham va na jiddiy gapida ham lahn (xato)ga yo‘l qo‘ymagan. Ular Sha’biy, Abdulmalik ibn Marvon, Hajjoj ibn Yusuf va Ibni Fariadir. Ularning ichida eng fasohatlisi Hajjoj hisoblanadi”. Bundan bilinadiki, bu insonlar hazil va jahl holatida ham arab grammatikasiga amal qilib so‘zlagan.

Bir kuni Hazrat Ali raziyalohu anhu bir kishining Tavba surasini noto‘g‘ri e’rob bilan o‘qiyotganini eshitib qoladilar va Abu Asvad ad-Dualiyni chaqirib qoida yozishga buyuradilar. Boshqa rivoyatda, aytadilarki, Abu Asvad hazrat Alining huzurlariga kiradi, Hazrat Alining qo‘llarida siyoh bor edi. Abu Asvad aytadilar: “Ya amiral mu’miniyn! Qo‘lingizdagi nima? Ali raziyallohu anhu: “O‘ylab qoldim, mana bu qizillarni arablarga aralashishi oqibatida arab tili buzilyapti. Men bu bilan bir narsa o‘rnatmoqchimanki, arablar ularga murojaat qilsin va unga suyansinlar. So‘ng qo‘llaridagi haligi narsani Abu Asvad tomon tashlaydilar . Unda quyidagicha yozilgan edi:
Ya’ni: “Kalomning barchasi ism, fe’l va harfdan iboratdir. Ism nomlangan narsadan xabar beradi. Fe’l esa u bilan xabar beriladi. Harf esa ma’no anglatmaydi”. So‘ng aytadilar: “Mana shu 3 narsadan keyin xayolingga nima kelsa, yozavergin”.

Shundan so‘ng arab tili qoidalariga katta e’tibor beriladigan bo‘ldi. Birinchi bo‘lib bu sohada Abu Asvad ad-Dualiy arab tiliga doir qonun-qoidalarni ishlab chiqaradilar. Bu sohada eng muvaffaqiyat qozongan shaxs bizning vatandoshimiz Mahmud Zamaxshariy hazratlari hisoblanadilar. Bu olim o‘z kitobida arablarning o‘zi o‘rganishga muhtoj bo‘lgan qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldiradi. Hatto arablardan ba’zilari aytadi: “Agar bu inson shunday buyuk ishni qilmaganda biz o‘zimizning sof tilimizdan ayrilib qolardik”.

Biroq arab tilining grammatik normalari esa milodning XII-IX asrida ishlab chiqildi. Qur’oni karimning nozil bo‘lishi, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom hadislarining yuzaga kelishi arab adabiy tilining yanada rivojlanishi, ta’sir doirasining kengayishi, arab bo‘lmagan boshqa xalqlar tomonidan ham arab tilini keng o‘rganilishiga yo‘l ochib berdi. Ayniqsa, Bag‘dod xalifaligida tashkil etilgan ilmiy markaz va unda arab olimlari bilan bir safda ko‘plab musulmon o‘lkalardan kelgan ajam olimlarining tadqiqot ishlari olib borishgani arab tilining ilm-fan sohasidagi mavqeyini yanada yuqori ko‘tardi. Natijada bu til butun musulmon sharqi hududida Evropadagi lotin tili kabi fan tiliga aylandi. Bundan tashqari, u ko‘plab musulmon sharq mamlakatlarida uzoq vaqt davlatlararo muomala tili bo‘lib ham xizmat qildi. VII-VIII asrlarda Arabiston hududida va arablar tomonidan bosib olingan qator mamlakatlarda - Old Osiyo, Shimoliy Amerika hamda Pireney yarim orolida - jahon miqyosidagi mamlakat - Arab xalifaligi tashkil topdi.
Arab xalifaligi islom diniga asoslangan ko`pmillatli davlat bo`lib, xalifalikda ish yuritish vositasi va fan tili arab til hisoblangan.
Arab xalifaligida tilshunoslikning paydo bo`lishi va rivojlanishi, Hindistondagi kabi, amaliy ehtiyojlar bilan bog`lanadi. Ya`ni bu davrda eski yodgorliklar va Qur’on tili bilan jonli arab tili (shevalari) orasida katta farqlanish yuzaga keladi.
Bir tomondan musulmon dunyosining muqaddas diniy kitobi bo`lgan «Qur’on»ni tushunarli qilish, undagi so`zlarni to`g`ri va aniq talaffuz qilish, ikkinchi tomondan, klassik arab tilini shevalar ta`siridan saqlash maqsadida arab olimlari til masalalari bilan jiddiy shug`ullanishga kirishdilar.
Arab tilshunosligi o`z taraqqiyoti davrida hind va yunon tilshunosligi yutuqlariga, o`z an`analariga tanqidiy va ijobiy yondashgan. Arablar o`z tillarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ulardan foydalanganlar.
VII-VIII asr arab tilshunosligining dastlabki markazlari Iroqning Basra va Kufa shaharlari hisoblangan. Basra va Kufa shaharlarida ikkita lisoniy maktab tashkil topgan bo`lib, ular o`rtasida tilshunoslikning ko`pgina masalalari yuzasidan «fikrlar jangi», qizg`in bahslar, munozaralar olib borilgan.
Ushbu lisoniy munozaralar tilshunoslik fanining markazi Arab xalifaligining poytaxti bo`lgan Bag`dod shahriga ko`chirilgandan so`ng to`xtagan.
Arab tilshunosligining asoschilaridan biri Basra grammatika maktabining vakili Xalil al - Farohidi (taxminan 718-791y) birinchi arab tili lug`atini yaratdi. U lug`atini «Kitobul ayn» («Ayn harfi kitobi») deb nomlab, unda grammatikaga oid muhim fikrlarni bayon etdi. Shuningdek, olim «Kitobul avomil» («Boshqaruvchilar kitobi») nomli asarni ham yozdi. Ammo bu asarlar bizgacha etib kelmagan.
Xalil al - Farohidining shogirdi, mashhur arab tilshunosi, kelib chiqishiga ko`ra fors basralik Amir bin Usmon Sibavayxiy (733 yilda vafot etgan) o`zining salmoqli «Al - kitob» asarini yaratdi. Muallif ushbu asarda o`zigacha bo`lgan barcha tadqiqotchilarning ta`limotlarini, fikrlarini, qarashlarini umumlashtiradi. U arab tili grammatikasining tugal va mukammal ko`rinishini taqdim etadi. Ushbu asar har ikkala: Basra va Kufa maktabi vakillari tomonidan bir xilda yuqori baholangan va qadrlangan.
Kelib chiqishiga ko`ra yunon Abu-Abayda (770-837) noyob so`z va ibora, ifodalarning keng qamrovli lug`atini tuzadi.
Bag`dodlik hind Sag`ani (1181-1252) 20 tomlik lug`at yaratadi va uni «To`lqinlar toshqini» deb nomlaydi.
Misrlik ibn Mansur (1232-1311) katta hajmdagi salmoqli lug`at tuzib, uni «Arab tili» deb ataydi.
Sherozlik fors Feruzobodi (1329-1414) 60 tomlik lug`at tuzgan va uni «Qomus» (Okean) deb nomlagan. Bundan keyin yaratilgan ko`plab lug`atlar ham «Qomus» nomi bilan ataladigan bo`lgan.
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan, keltirilgan asarlardan ma`lum bo`ldiki, arab tilshunoslari leksikografiyaga alohida, jiddiy ahamiyat berganlar. Shuning uchun arab tilshunosligida leksikografik tadqiqotlar muhim o`rinni egallaydi. Arab leksikograflari ayrim predmetlarni anglatadigan sinonimlar lug`atini, masalan, qilichni anglatadigan 500 ta so`z va iboradan, arslonni anglatadigan 500 ta, tusni ifoda etadigan 400 ta so`z va iboradan tashkil topgan ko`plab turli mavzudagi lug`atlarni tuzganlar.
Demak, arab tilshunoslari leksikografiya sohasida juda katta yutuqlarga erishganlar.
Xullas, arab leksikografiyasida lug`atlar mazmuniga ko`ra olti guruhga bo`linadi: 1. To`liq izohli lug`atlar. 2. Predmet lug`atlari (masalan, hayvonlar bilan bog`liq lug`atlar va b). 3. Sinonimlar lug`ati. 4. Noyob so`zlar lug`ati. 5. O`zlashgan so`zlar lug`ati. 6. Tarjima lug`atlari.
Arab leksikografiyasi Sharq - Eron, Turkiya, qisman hind xalqlariga ham, Evropa xalqlariga ham katta ta`sir ko`rsatdi.

***

Turkiy tilga bag`ishlangan muallifi noma`lum «At - tuhfatuz zakiyatu fillug`atit turkiya» («Turkiy til haqida noyob tuhfa») asari ham bo`lib, u XIV asrga oid deb taxmin qilinadi. Arab tilida yozilgan bu manba prof. S.Mutallibov tarjimasida o`zbek tilida 1968 yilda Toshkentda nashr qilingan. 1978 yilda esa asar akad. E.Fozilov va M.T.Ziyayevlar tomonidan rus tiliga o`girilib, «Iziuskanniuy dar tyurkskomu yaziuku» nomi ostida (akad. A.N.Kononov muharrirligida) Toshkentda chop etildi.
Asarda qipchoq shevasining lug`at tarkibi va grammatik qurilishi tasvirlanadi. Tadqiqot uch bo`limdan: 1. Qisqacha kirish. 2. Lug`at va 3. Grammatikadan tashkil topgan.
Manbaning kirish qismida til va jamiyat masalasiga e`tibor qaratilib, tilning jamiyatdagi vazifasi, o`rni uning tafakkur bilan bog`liqligi haqida fikrlar beriladi.
Muallif: «Inson hayvondan faqat tushunish va til bilangina farq qiladi»,- deydi. Demak, fikrlash va til (nutq) qobilyati faqat insongagina xos ekanligi ta`kidlanadi. Binobarin, inson ana shu qobilyatiga ko`ra o`zgalar bilan, jamiyat a`zolari bilan aloqaga kirishadi, o`zaro aqliy, lisoniy munosabatda bo`ladi.
Muallif «At - tuhfa» asarida fe’l (fe`lun) turkumiga atroflicha to`xtaladi. Fe`l turkumining qator grammatik kategoriyalari: zamon, mayl, bo`lishli-bo`lishsizlik, shaxs, o`timlilik, nisbatlar haqida fikr yuritadi.
Ishda fe’lning ancha murakkab bo`lgan nisbat kategoriyasi-uning majhullik, birgalik, orttirma va o`zlik nisbatlari haqida ma`lumot beriladi.
Ishda fe’lning o`tgan zamon, hozirgi zamon va kelasi zamon kategoriyalari ham atroflicha yoritiladi.
«At - tuhfa» da harfun - yordamchi so`zlar masalasiga ham e`tibor beriladi. Turkiy tilda dag`i, taqi, yo`qsa, yo`q, ya, ammo kabi so`zlar bog`lovchi bo`lib kelishi aytiladi. Yuklamalar haqida fikr yuritilgan bo`limda faqat ta`kid yuklamalarigina emas, balki, umuman ma`noni kuchaytirish usullari haqida fikr beriladi. Qiyoslang: biy-biy (bek-bek); al-al; uk-uk.
Turkiy tilda undovlarning uchta ekanligi aytiladi. Bular: ey, abav, abu. Masalan: A kichi! «ey odam!»
«At - tuhfa» asarida grammatikaga – sintaksisga oid ma’lumotlar ham berilgan bo`lib, uning asosini gap haqidagi fikrlar tashkil qiladi. Gaplar otli va fe`lli gaplarga ajratiladi. Gapning zaruriy, tarkibiy qismlari sifatida ega (mubtado) va kesim (xabar beriladi). Muallif: Biy uydadir, gapini sintaktik jihatdan mutlaqo to`g`ri ega (biy) va kesim (uydadir) kabi bo`laklarga ajratadi.
Ishda, asosan, so`roq gaplar haqida fikr yuritiladi. So`roq gaplarning o`ziga xos xususiyatlari, hosil bo`lishi, so`roq vositalari haqida fikrlar beriladi. Masalan, Biylar keldilarmi? Nadan kularsan? Necha aqchadir? va boshqalar.
Xullas, arab tilshunosligi, umuman, jahon tilshunosligi tarixida yorqin iz qoldirgan bo`lib, Evropaga hind tilshunosligiga nisbatan ancha oldin ma`lum bo`lgan.
XIII asrning o`rtalarida (1258) Arab xalifaligining poytaxti bo`lgan Bog`dod mo`g`ullar tomonidan bosib olinadi. Natijada xalifalik o`z ichida alohida davlatlarga bo`linib ketadi. Shu bilan arab madaniyatining klassik davri o`zining nihoyasiga etadi.